Morgunblaðið - 29.01.1995, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 29. JANÚAR 1995 11
hvort ein leið til þess væri að koma
upp sérstökum „fjölmiðlatenglum"
hjá Almannavörnum um allt land.
„Samskiptin við Almannavamir
voru sein í gang, en þegar leið á
daginn fengum við allar upplýsingar
rétt og vel,“ sagði Kári Jónasson. „
Þeir sem stjórna aðgerðum þurfa að
hafa einhvern til þess að ræða við
fréttamenn, það gengur ekki að þeir
sem eru í slíkri stjómdn þurfi líka
að sinna slíku. Þessu þurfa yfirmenn
Almannavama og yfirvöld að gera
sér grein fyrir. Það þarf líka að átta
sig á að ljósvakamiðlum og blöðum
þarf að raða upp í forgangsröð með
tilliti til þess að ljósvakamiðlamir eru
með marga fréttatíma á dag meðan
blöð koma aðeins út einu sinni á
dag. Það þarf að setja upp forgangs-
röð og afgreiða upplýsingar í ákveð-
inni röð til þess að fréttastreymið
verði hnökralaust."
Kristján Þór gat þess að almanna-
varnakerfið væri þegar þannig upp
byggt að fyrir hendi væri verkaskipt-
ing sem gerir ráð fyrir hveijir eigi
að svara fjölmiðlamönnum ef nátt-
úruhamfarir verða.
„Svona tenglar eiga að vera fyrir
hendi nú þegar,“ sagði Kristján.
„Þegar svona stórir atburðir gerast
verður ágengni fjölmiðla mikil og þá
er hætt við að skipulagið, sem Al-
mannavarnir gera ráð fyrir, riðlist,
það er í raun aðeins búið til fyrir
annan aðilann. Það er engin slík sam-
ræming á milli fjölmiðlanna sjálfra,
þeir kom allir strax og eru alltaf að.
Það væri gott að marka verklagsregl-
ur meðan á mestu ósköpunum geng-
ur, sá tími er oftasfyekki langur."
Kristján gegndi sjálfur hlutverki
fjölmiðlatengils hjá Almannavömum
á ísafírði.
Leifur Öm Svavarsson sagði að í
aðgerðum björgunarsveita væri það
alltaf sérstaklega valinn maður sem
mætti gefa upplýsingar. „Þar sem
skipulegar aðgerðir eru í gangi verð-
ur að hafa stjóm á hvaða upplýs-
ingar eru gefnar,“ sagði Leifur. Elín
Hirst var á þeirri skoðun að endur-
skoða þyrfti tengsl almannavarna við
fjölmiðla frá grunni. Hafsteinn Haf-
steinsson kvað Almannavarnir ríksins
hafa slíkan aðila sem svara á fjölmiðl-
um og rætt hafí verið um það að
koma slíku á hjá Almannavömum
alls staðar á landinu.
í framhaldi af þessum umræðum
sagði Kári Jónasson: „Það reyndi
þama mikið á almannavamahlutverk
Fréttastofu Útvarps, kannski vomm
við hér of upptekin í því hlutverki.
Viðtöl við fólk urðu t.d. aðeins útund-
an. Hins skulu menn minnast að
Útvarpið gaf tóninn í umfjöllun um
þetta mikla slys. Við vorum fljót að
fella niður hefðbundna dagskrá og
láta fólk þannig skilja alvöru máls-
ins."
Á að taka strax viðtöl við
syrgjendur?
Loks hefur það verið talsvert rætt
manna á meðal hvort rétt sé að taka
viðtöl við fólk sem misst hefur mjög
nána ættingja, strax eftir áfallið. „Ég
tel ekki rangt að taka slík viðtöl ef
það er gert í samráði við kunnáttu-
fólk og legg áherslu á að þannig
þurfi það að vera,“ sagði Þorsteinn
Jóhannsson læknir. „Ég held að þetta
hjálpi fólki að opna sig og vinna bet-
ur úr því áfalli sem það hefur orðið
fyrir.“
Rudolf Adolfsson geðhjúkrunar-
fræðingur segir í þessu sambandi:
„Það var ekki tilviljun að Hafsteinn
Númason og Þorsteinn Örn Gestsson
fóru í viðtöl í fjölmiðium. Þeir gáfu
þessi viðtöl að vel yfirveguðu ráði og
í samráði við lækna og hjúkrunar-
fólk. Þeir komust vel frá þessu að
mínu mati og ég tel að þetta hafi
ekki gert þeim illt, nema síður sé.
Hins vegar er þetta varasöm braut
að leggja út á. Eftir stór áföll eru
flestir í sjokkástandi. Þá truflast
skynjun og rökhugsun og brenglun
verður á dómgreind. Fólk í sjokki
hefur tilhneigingu til að mistúlka það
sem sagt er og draga rangar ályktan-
ir. Eftir aðeins tvo daga kann þetta
fólk að líta öðrum augum á hlutina
og sér þá kannski mikið eftir að hafa
talað. Það framkallar svo kannski
aftur sektartilfinningu sem aukabyrði
er að bera.“
Hafsteinn Hafsteinsson er aftur á
móti annarrar skoðunar. „Mér fínnst
þetta ekki rétt. Fólk hlýtur, eftir slík-
an missi sem þessir tveir menn urðu
fyrir, að vera hálfdofið. Ef fólk hefur
þörf fyrir að tala við einhvern ætti
það auðvitað að gera það, en ekki
frammi fyrir alþjóð.“
Elín Hirst sagði um þetta atriði:
„Ég sé fyrir mér að viðtöl sem þessi
geti orkað tvímælis. í því tilfelli sem
hér er átt við var það gert að viðstödd-
um lækni og presti, en þeirra mat
var að viðkomandi væri í nógu góðu
jafnvægi til að láta taka við sig við-
tal.“
VETTVANGUR
ATBURÐANNA
„Fréttamenn hljóta eðli máls sam-
kvæmt að gæta þess að leita ekki
eftir viðtölum eða yfirlýsingum þeirra
sem ekki eru í tilfínningalegu jafn-
vægi vegna nýorðinna atburða, sem
teljast öllu venjulegu fólki mikil raun.
Taka þarf tillit til hvers viðmælanda
hveiju sinni. Þessa braut er brýnt að
feta af mikilli varfæmi," sagði Ólafur
Helgi Kjartansson.
„Mér fínnst þetta hættuleg braut
að fara út á nema í góðu samráði
við geðlækna," sagði Leifur Örn Sva-
varsson, en Kári Jónasson sagði:
„„Varðandi það að hafa viðtöl við
fólk sem misst hefur nána ættingja
strax eftir áfallið þá virðist það vera
svo að margir fínna til mikils léttis
að fá að tala. Mér fínnst líka réttast
í slíkum tilvikum að tala við þá sem
næstir standa, þeir gera sér best
grein fyrir alvöru málsins."
Kári sagði ennfremur: „Sérhvert
slys af slíkri stærðargráðu sem hér
er um rætt hefur kennt okkur eitt-
Sífellt verður erfiðara
fyrir blaðamenn að
komast að vettvangi
náttúruhamfara og
slysa til að afla nauð-
synlegra upplýsinga og
myndefnis, að mati
Helga Bjarnasonar og
Péturs Gunnarssonar
blaðamanna Morgun-
blaðsins. Velta þeir
fyrir sér leiðum til að
fá úr því bætt.
sem almenningur í landinu gerir
kröfu til og á rétt á að fá. Umfjöll-
un um fréttaskrif af slysavettvangi
á síðustu árum hefur leitt til þess
að okkur er gert sífellt erfiðara að
vinna störf okkar. Það getur ekki
leitt til nema eins, óvandaðri frétta.
Enginn annar getur tekið
ákvörðunina
Skiljanlegt er að slysavettvangi
sé lokað fyrir almenningi og í und-
antekningartilvikum getur verið
nauðsynlegt að takmarka aðgang
blaðamanna. Það á einkum við ef
hætta er á að sönnunargögn spill-
ist. Þetta hefur hins vegar gengið
út í öfgar. Nú er það regla fremur
en undantekning að blaðamönnum
sé meinað að koma nálægt vett-
vangi. Þess eru nokkur dæmi að
aðgangur fjölmiðla að vettvangi
náttúruhamfara eða slysa hafí ver-
ið takmarkaður með mun róttæk-
SÚÐAVÍK eftir snjóflóðin.
Morgunblaðið/RAX
hvað. Þetta slys í Súðavík hefur
kennt okkur hér ýmislegt. Það gerðu
líka Vestmannaeyjagosið, bátstapar,
flugslys og önnur snjóflóð sem orðið
hafa. Hvert slys hefur sitt sérkenni
og við höfum lært af þessu öllu. Slys-
ið í Súðavík hefur kennt okkur
margt, t.d. um almannavarnir og
samskipti þeirra við fjölmiðla," sagði
Kári.
Hann gerði einnig áfallahjálpina
að umræðuefni. „Það hefur verið
mikið rætt um áfallahjálp í sambandi
við Súðavíkurslysið. Umræðan um
áfallahjálp má ekki ganga út í öfg-
ar. Það hefur áður verið áfallahjálp
í slysum, þótt hún hafi ekki endilega
verið kölluð það, hana hafa annast
prestar, læknar, vinir og nágrann-
ar,“ sagði hann.
Að lokum skulum við grípa niður
í viðtal sem Dagblaðið átti við Haf-
stein Númason 21. janúar sl., en þar
segir: „Hafsteinn tekur fram að hann
sé ekki bitur út í neinn og ásakar
ekki fjölmiðla um að hafa verið of
aðgangsharðir. Aðspurður kveðst
hann þó hafa fyllst reiði þegar fyrstu
fregnir bárust um atburðinn í fjöl-
miðlum. Nú þegar hann fari hlutlægt
yfir málið sé niðurstaðan sú að fjöl-
miðlar hafi almennt séð ekki farið
yfir strikið. „Allur fréttaflutningur
er nauðsynlegur og fjölmiðlar geta
gert gífurlegt gagn í upplýsingamiðl-
un og þannig hjálpað til við leitar-
og björgunarstörf. En fréttamenn
verða að gæta mikillar varúðar.““
Undir þessi síðustu orð Hafsteins
Númasonar geta að líkindum flestir
tekið.
UMRÆÐA um fréttaflutn-
ing af slysum er ekki
ný, hún hefur oft gosið
upp eftir stórslys á und-
anförnum árum. Stundum hefur
verið ærið tilefni til að gagnrýna
fréttaflutninginn en síður nú, við
teljum að fréttir af snjóflóðinu í
Súðavík standist í aðalatriðum
gagnrýna skoðun.
Allar staðreyndir verða að
koma fram
Blaðamenn sem skrifa fréttir um
slys og náttúruhamfarir liafa það
eitt að markmiði að lýsa atburðin-
um á sem sannastan hátt. Allar
staðreyndir mála verða að koma
fram. í því felst ábyrgð þeirra.
Abyrgð þeirra felst einnig í því að
fjalla um atburðinn og þá sem fyr-
ir honum verða með hæfilegri varúð
og virðingu. Við teljum að frétta-
flutningur af náttúruhamförunum
í Súðavík sýni að blaðamenn rísi
fyllilega undir þeirri ábyrgð.
Besta leiðin til að komast hjá
mistökum er að segja hverja sögu
eins og hún er. Og gæta þess að
farið sé rétt með staðreyndir í
smæstu jafnt sem stærstu atriðum.
Til þess að það sé unnt verða blaða-
menn að hafa aðgang að öllum
upplýsingum. Ekkert getur komið
í stað þess að blaðamaður fari sjálf-
ur á vettvang slysa og náttúruham-
fara. Þangað á hann ekki erindi
sjálfs sín vegna heldur til þess að
afla og miðla þeim upplýsingum
ari aðgerðum en gripið hefði verið
til gagnvart almenningi og al-
mennri umferð. Rökin fyrir slíkum
ákvörðunum eru oftast sögð hættu-
ástand, tillitissemi við aðstandend-
ur eða að mönnum þætti óþægilegt
að hafa blaðamenn nálægt.
Um hættuna er það eitt að segja
að blaðamenn taka ákveðna hættu
með því að fara á vettvang og við
höfum engan áhuga á að auka
hana. Blaðamaðurinn verður hins
vegar að ákveða þetta sjálfur. Hann
veit að hverju hann gengur og eng-
inn getur tekið ákvörðunina fyrir
hann.
Enginn blaðamaður eða ljós-
myndari birtir allt það efni sem
hann kemst yfír. Á fjölmiðlunum
hafa i áranna rás skapast hefðir
sem menn taka mið af við birtingu
viðkvæmra upplýsinga og mynda,
meðal annars af slysavettvangi.
Hefðir þessar hafa meðal annars
mótast af viðbrögðum lesenda á
mörgum árum. Menn standa oft
frammi fyrir erfíðum matsatriðum
og fréttaflutningur af slysum mun
óhjákvæmilega koma illa við fólk,
en fréttirnar eru og verða alltaf
sjálfsagður hluti af sögunni. At-
burðurinn hefur átt sér stað þegar
við komum til skjalanna og verður
ekki tekinn aftur. Rétt frásögn af
náttúruhamförum og slysum getur
ekki verið sárari en atburðurinn
sjálfur.
Yfirvöld geta ekki stýrt því
hvernig fréttir eru sagðar, menn
verða einfaldlega að treysta
ábyrgðarmönnum fjölmiðlanna fyr-
ir því að taka rétta ákvörðun, það
getur enginn gert fyrir þá.
Upplýsingafulltrúi
í stjórnstöð
Allir viðurkenna á hátíðlegum
stundum að fjölmiðlar hafí miklu
hlutverki að gegna í þjóðfélaginu
en stundum vill gleymast að frétt-
irnar verða ekki til af sjálfu sér.
Fulltrúar yfírvalda og björgunar-
menn efast um að vettvangur slysa
sé eðlilegur starfsvettvangur blaða-
manna og ljósmyndara, eins og
annarra. Blaðamenn mæta hins
vegar ekki á staðinn til að tefja
fyrir rannsókn mála eða björgunar-
störfum og ef allt væri með felldu
væri í flestum tilvikum hægt að
greiða fyrir aðgangi þeirra á stað-
inn án þess að það valdi skaða.
Við teljum löngu tímabært að menn
ræði hreinskilnislega um þessi mál
sín á milli. Annars fæst ekki lausn.
Það mætti hugsa sér að fjölgað
yrði um einn mann í stjórnstöð al-
mannavarna eða björgunarmiðstöð
og hefði sá þekkingu eða innsýn í
blaðamennsku og bæri ábyrgð á
upplýsingamiðlun. Upplýsingafull-
trúinn þyrfti að hafa allar upplýs-
ingar og vald til að greiða fyrir
sjálfsögðum aðgangi blaðamanna
að vettvangi. Það gæti einnig verið
til góðs að upplýsingamiðlun og
samskipti við blaðamenn yrði tekin
upp sem einn þáttur í þjálfun björg-
unarsveitarmanna. Mætti til dæmis
hugsa sér að starfandi blaðamenn
kæmu í heimsókn á námskeið í
björgunarskólanum. Með því móti
mætti reyna að útrýma þeim for-
dómum sem því miður einkenna
þessi samskipti um of og virðast
hafa farið vaxandi á undanförnum
árum.
Aðeins með viðræðum geta
menn komið sér niður á hvernig
haga beri samskiptum á vettvangi
þannig að jafnt blaðamenn og
björgunarmenn geti sinnt mikil-
vægu starfí sínu óskiptir án þess
að valda hveijir öðrum töfum og
óþægindum. Frá sjónarhóli blaða-
manna er nauðsynlegt að í slíkum
viðræðum sé viðurkennt að sér-
þekkingu á fréttaflutningi og þörf-
um fjölmiðla við aðstæður sem
þessar sé helst að finna meðal
blaðamanna.
Mismunandi viðhorf
Það skal áréttað að þótt okkur
virðist sem starfsumhverfi blaða-
manna í málum af þessu tagi hafi
að mörgu leyti orðið erfiðara
undanfarin ár er það þó misjafnt
eftir landshlutum og umdæmum.
Virðist huglæg afstaða yfirvalds
eða stjórnanda aðgerða til fjölmiðla
og fréttaflutnings geta ráðið miklu
um starfsaðstæður blaðamanna
hverju sinni.
Við teljum fyllstu ástæðu til að
binda vonir við að ineð samráði og
viðræðum milli björgunarmanna og
blaðamanna megi draga úr tog-
streitu og koma samskiptum á
grundvöll sem báðir geta sætt sig
við. 1 því sambandi má geta þess
að undanfarin misseri hafa sam-
skipti blaðamanna við heilbrigðis-
stéttir vegna slysa og hamfara tek-
ið stakkaskiptum til hins betra. Frá
sjónarhóli okkar voru samskipti
blaðamanna við lækna, hjúkrunar-
fólk og presta, sem hlúðu að þeim
sem áttu um sárt að binda eftir
snjóflóðin í Súðavík, eins og best
varð á kosið og einker.ndust af
gagnkvæmum skilningi og virðingu
enda áhersla á það lögð af beggja
hálfu.