Morgunblaðið - 29.01.1995, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 29. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
____________________MIMIMINGAR
JAKOBÍNA SIGURÐARDÓTTIR
+ Jakobína Sig-
urðardóttir
fæddist í Hælavík á
Hornströndum 8.
júlí árið 1918. Hún
lést á Fjórðungs-
sjúkrahúsinu á Ak-
ureyri 29. janúar
1994 og fór útför
hennar fram frá
Skútustaðakirkju 5.
febrúar.
Á ÞVÍ ári sem liðið er
frá andláti móður okk-
ar, Jakobínu Sigurðar-
dóttur rithöfundar, hef-
ur þar oft komið tali okkar systra
sem hér skrifum, að okkur hafi lang-
að til að skrifa um hana minningar-
orð og séð eftir að hafa ekki gert
það. Ur því viljum við bæta nú.
Móðir okkar var fyrsta bam for-
eldra sinna, Stefaníu Guðnadóttur
og Sigurðar Sigurðssonar. Bömin
urðu alls 13, sjö systur og sex bræð-
ur, en tveir drengjanna dóu á bams-
aldri. Nú eru sjö systkinanna á lífi.
Mamma var aðeins 15 ára unglingur
þegar hún fór fyrst að heiman í
kaupavinnu og 17 ára gömul var
hún alfarin. Hún fór sjiður, var
ýmist í kaupamennsku í Ámessýslu
eða við ýmis störf í Reykjavík. Afi
og amma fluttu frá Hælavík til
Hesteyrar árið 1937 og bjuggu þar
í ein tíu ár, þá fluttu þau til Keflavík-
ur og bjuggu þar til æviloka.
Sumario 1948 fór mamma norður
í land með Siggu systur sinni. í
rútunni á leið í Mývatnssveit hittu
þær Guðbjörgu Björgvinsdóttur,
föðursystur okkar, sem bauð þeim
með sér heim í Garð. Þar hittust
þau pabbi í fyrsta sinn. Vorið eftir,
1949, flutti mamma í Garð og
snemma árs 1950 fæddist Stefanía
systir okkar. Við systkinin urðum
ijögur, þrjár systur og Kári bróðir
yngstur, fæddur 1959. Það var víst
eins og að fara aftur í tímann fyrir
mömmu að flytjast í Garð. Þau pabbi
bjuggu í einu litlu kjallaraherbergi
með öll bömin sín, en síðan var
byggt ofan á húsið og þau fluttu á
rishæðina kringum 1960. Þá vom
þau búin að hírast í kjallaranum í
rúm tíu ár við lélegar aðstæður sem
þau fengu engu breytt um vegna
ofríkis afa okkar. Hvemig henni
tókst að sinna andlegum hugðarefn-
um við þær aðstæður er hverri nú-
tímamanneskju óskiljanlegt. Því má
þó ekki gleyma að pabbi studdi
hana ætíð í ritstörfum hennar og
allt sem frá henni fór á prent bar
hún undir hann.
„ ... ég vil ekki
verða eins og mamma
og hinar konumar á
Ströndunum, giftast,
hrúga niður krökkum,
þræla nótt með degi.
Ég ætla að ganga
menntaveginn. Lesa
allt sem hægt er að ná
í.“ Á þessa leið voru
framtíðardraumar
unglingsins í Hælavík,
eins og mamma lýsir
því í bók sinni í bam-
dómi. Ekki varð skóla-
gangan löng, enda ekki
auðvelt fyrir fátækl-
inga, hvað þá fátækar stúlkur, að
komast inn á menntaveginn með
hinum fáu útvöldu. En mamma las
svo sannarlega allt sem hægt var
að ná í, hvort heldur var í heimi
fræða- eða fagurbókmennta. En
þótt hún væri vel lesin dugði það
skammt til starfsframa. Hún fékk
svo sannarlega að „þræla nótt með
degi.“
Mamma sagði oft að svo langt
sem hún myndi hefði það verið henn-
ar þrá að skrifa - það var ekki löng-
un, heldur ástríða, sagði hún iðu-
lega. Ekkert óttaðist mamma meir
en að þurfa að lifa það að geta
ekki lengur skrifað. Þeim örlögum
var henni sem betur fór hlíft við. í
maí 1993 greindist hún með krabba-
mein og engin von var um varanleg-
an bata. Hún æðraðist ekki yfír
því, hún spurði lækninn aðeins eins,
hvort hægt myndi að tefja sjúkdóm-
inn svo að hún fengi ráðrúm til að
ljúka verki sem hún var þá búin að
hafa með höndum lengi, en ekki
getað lokið vegna vanheilsu. Ekki
fannst neinum líklegt að það tæk-
ist, en það hafðist - „á vestfirsku
þijóskunni", sagði mamma, og
handrit að hennar síðasta verki, I
bamdómi, var tilbúið er hún lést.
Við systkinin vissum lítið af rit-
störfum mömmu. Hún vann þau
mikið til á nóttunni, enda næturnar
eini tíminn sem hún hafði út af fyr-
ir sig. Því ritstörf mömmu komu á
engan hátt niður á heimilisstörf-
unum, hún sinnti bömum og heim-
ili engu síður en aðrar fyrirmyndar-
húsmæður. En það er ekki þar með
sagt að hugur hennar hafi alltaf
verið bundinn við skylduverkin. Alls
komu út eftir hana ellefu bækur,
ljóð, smásögur, skáldsögur og nú
síðast bernskuminningar hennar.
Hún hóf feril sinn sem ljóðskáld,
en fyrst og fremst vildi hún skrifa
skáldsögur. Fyrsta bókin, Sagan af
Snæbjörtu Eldsdóttur og Ketilríði
Kotungsdóttur, sem út kom 1959,
var að formi til ævintýri og er oft
flokkuð sem bamabók. Það er þó
ijarri lagi, því hér er ádeila á ferð,
framhald baráttuljóða hennar gegn
her í landi, en ekki nein barnagæla.
Árið eftir kom út ljóðasafn, síðar
endurútgefíð ásamt fleiri kvæðum.
1964 kom smásagnasafnið Punktur
á skökkum stað og árið eftir fyrsta
skáldsagan, Dægurvísa. Þessar
bækur færðu henni viðurkenningu
sem rithöfundi. Auk þessara verka
sem hér hafa verið nefnd em verk
móður okkar eftirtalin: Snaran,
skáldsaga, 1969, Sjö vindur gráar,
smásögur, 1970, Lifandi vatnið,
skáldsaga, 1974, í sama klefa,
skáldsaga, 1981, og Vegurinn upp
á fjallið, smásögur, 1990. Það er
ljóst af þessari upptalningu að móð-
ir okkar telst ekki mikilvirkur höf-
undur á mælikvarða nútímans, en
þar kom ýmislegt til. í fyrsta lagi
var ekkert í hennar aðstæðum sem
studdi við þessa iðju hennar, það
var bara þessi skriftarástríða sem
rak hana áfram. í öðm lagi gerði
hún strangar kröfur til sín um það
sem hún lét frá sér fara. Hún sendi
ekkert frá sér sem hún var ekki
sátt við, a.m.k. viss um að hún
myndi ekki geta gert betur. Hún
skrifaði margt sem aldrei fór lengra
en „í skúffuna“ og eyðilagði mis-
kunnarlaust það sem ekki átti erindi
á prent að hennar mati.
Síðustu tuttugu árin var mamma
mikið á faraldsfæti, dvaldi oft og
tíðum í Reykjavík, stundum lang-
dvölum. Annars sagðist hún alltaf
ætla að búa á Húsavík í ellinni. En
hún flutti ekki þangað, þótt hún
heimsækti oft Herdísi Guðmunds-
dóttur frænku sína og Siguijón Jó-
hannesson mann hennar. Og það var
víst ekki síst þeirra vegna sem
mömmu líkaði svona vel á Húsavík.
En hvað sem öllum erfíðleikum leið,
þá átti mamma sitt heimili í Garði
með pabba, í gegnum þykkt og
þunnt. Þau voru ætluð hvort öðru,
hversu ólík sem þau nú voru. Að
koma „heim“ og sofna á kvöldin í
herberginu við hliðina á stofunni
uppi og heyra þau skrafa saman
fyrir háttinn, í gegnum þunnan
vegginn, er notalegasta minning litlu
systur. Minning sem nær frá bam-
æsku og allt til síðustu heimsóknar
er mamma var á lífi.
Frá Siggu Stinu
Ef ég á að reyna að lýsa persónu-
einkennum mömmu, verður það á
þessa leið: hún var dul, hógvær,
langrækin, vönd að virðingu sinni,
heiðarleg, sterkur persónuleiki"
ákveðin, stíf á meiningunni, hug-
rökk, víðsýn. Innan fjölskyldunnar
var hún sú sterka. Frá því að hún
dó erum við svolítið vængbrotin og
ráðvillt. Því við gátum alltaf leitað
til hennar og það gekk aldrei til
lengdar að reyna að leyna einhveiju
fyrir henni. Hún lét okkur vita af
áliti sínu á einn hátt eða annan,
hvort sem okkur líkaði betur eða
verr. Mamma skammaði okkur
sjaldan, en við lærðum hvar mörkin
Iágu og fórum sjaldan oftar en einu
sinni yfir þau.
Á fullorðinsárum mínum bjó
mamma oft hjá mér þegar hún var
í Reykjavík. Við fórum ýmislegt
saman, bæði í ferðalög og t.d. í leik-
hús eða út að borða. Við vorum
félagar ekki síður en mæðgur, þótt
vissulega slettist stundum upp á
vinskapinn. Eitt af því sem mér
þótti skemmtilegast við mömmu,
eftir að ég varð fullorðin, var hve
laus hún var við afturhaldssemi.
Hún fylgdist vel með öllum breyt-
ingum og var alltaf til í að prófa
eitthvað nýtt. Hún var heldur ekki
blind á fortíðina með kostum og
göllum og hélt ekki „heimsósóma-
ræður".
Þegar ég las fyrst handritið að
bók hennar í bamdómi, áttaði ég
mig á þvi hve lítið ég vissi í raun
um mömmu, um ævi hennar, um
tilfinningar hennar og drauma.
Margt af því sem hún segir frá þar
var mér nýtt. Hún bar ekki tilfinn-
ingar sínar á torg og við virtum
það. En ég sé svolítið eftir því, mér
finnst að ég hefði átt að tala meira
við hana um þá hluti sem máli
skiptu. En eflaust líður öllum sem
syrgja ástvini sína þannig. „Blíðuat-
lot voru mér ótöm og ekki iðkuð
hjá okkur nema til að hugga böm
og við kveðjur," segir mamma í
minningum sínum. Og þannig var
það einnig á okkar heimili. En ég
vissi vel að mömmu þótti vænt um
mig og lærði að lesa í táknin. Og
við áttum vináttuna, sem er ef til
vill hvað fágætast í samskiptum
bama og foreldra. Fyrir það er ég
þakklát og kveð móður mína sáttum
huga, þótt vissulega hefði ég viljað
fá að hafa hana lengur hjá mér.
Frá Sigrúnu
Ef ég ætti að nefna einn eigin-
leika sem lýsti mömmu öðrum frem-
ur, þá myndi ég nefna strangleika.
Ekki það að hún væri hörkutól eða
gribba, langt því frá, og ekki hélt
hún heldur uppi hörðum húsaga
með boðum og bönnum. En hún
gerði strangar kröfur til sjálfrar sín,
ekki einungis sem rithöfundar, held-
ur einnig sem manneskju. Kröfur
hennar vom óvægnar, enda fannst
henni aldrei að hún uppfyllti þær
sem skyldi. Þetta skynjaði ég fljótt
og það hafði meiri áhrif á mig en
langar ræður eða skammir, enda
beitti mamma hvorugu. Mamma var
alvörugefin og viðkvæm í lund.
Henni var hætt við bölsýni og þung-
lyndi og átti oft mjög erfitt. En í
lund hennar var líka ofinn einhver
bjartur strengur sem ég held að
aldrei hafi brugðist henni. Einhver
trú og von á hið góða, eða bara á
mannlífið, þrátt fyrir allt. Hún átti
líka ríkulega kímnigáfu, „að-
hlægni“, kallaði hún það og taldi
sér stundum til lasts. En þessi hæfi-
leiki til að sjá það broslega við hlut-
ina, þótt erfiðir væru, að geta hleg-
ið bæði að sjálfum sér og öðrum,
varð henni oft til hjálpar. Þannig
urðu til fjölskyldubrandarar, stund-
um af tilefnum sem voru alvarleg,
en misstu broddinn og urðu að gam-
ansögu með tímanum. - Það var
þessi bjarti þáttur í skapgerð
mömmu sem gerði það að til hennar
var alltaf hægt að leita í erfíðleik-
um. Þá kom fram óbilandi styrkur
og æðruleysi. Ég þurfti oft að leita
til mömmu með ýmis áhyggjuefni
og vandamál.
Alltaf reyndi hún að leggja eitt-
hvað til mála, en það brást ekki að
væri eitthvað verulega alvarlegt, þá
var eins og hún fengi tvíefldan kraft
einhvers staðar frá - og innsæi til
að segja einmitt það eina sem gat
orðið til að létta og styrkja. Mér er
ógleymanlegt þegar ég leitaði til
mömmu á einni af erfiðari stundum
míns lífs og hafði misst kjarkinn.
Hún sagði fátt, en færði mér upp-
skrifað ljóð sem hún hafði sjálf ort
mörgum árum áður, þegar henni lá
við að bugast. Ekkert get ég hugsað
mér að hefði orðið mér til meiri
styrks á þeirri stundu. Mér finnst
við hæfi að ljúka þessum minningar-
orðum með þessu ljóði. Óvíða birt-
ast hinir björtu og dökku þættir í
skapgerð hennar sem í þessu litla
ljóði um dauðann, hennar eigin
dauða og Iíf mannkynsins á jörð-
unni.
Sá dagur mun koma að ég á ekki aftur að
vakna,
aldrei framar að gleðjast, þrá eða sakna
og soig mín og angist og allt það sem ég
hefi kviðið,
í óminnisdvalanum týnist, því nú er það liðið.
Og ósigrar mínir og örvænting hverfa með mér.
En áfram um jörðina skínandi dagsljóminn fer
af blessaðri sólinni. Aðrir til annrílds vakna,
unnast og gleðjast, missa, þjást og sakna.
Og töp mín og glöp til gleymskunnar hverfa
fljótt
Svo gjöfult er lffið og voldug hin eilífa nótt
(Jakobína Sigurðardóttir) •
Sigrún Huld og
Sigríður Kristín.
GUNNAR TÓMAS
JÓNSSON
+ Gunnar Tómas Jónsson
fæddist í Reykjavík 13. júní
1921. Hann lést á heimili sínu
16. janúar síðastliðinn og fór
útför hans fram frá Fossvogs-
kirkju 23. janúar.
Til moldar oss vígði hið mikla vald,
hvert mannslíf, sem jörðin elur.
Sem hafsjór, er rís með fald við fald,
þau falla, en guð þau telur.
(E.B.)
Einn er sá gestur, er dyra knýr
hjá okkur öllum fyrr eða síðar, dauð-
inn. Ekkert er í senn eins víst og
þó óvíst og koma hans. Við erum
öll dauðadæmd. En við vitum ekki
hvenær þeim dómi verður fullnægt.
Flestra vor bíða harmar og allra bíð-
ur hel. Nokkur kostur fylgir slíku
hlutskipti. Hann er sá, að beijast af
hugprýði og vaskleik við ósigrandi
féndur. Sá er mikill sigurvegari —
mikii hetja — er sigrast á stórum
hörmum og mætir örlögum sínum,
hversu dapurleg, sem þau kunna að
verða, með bros á vör. Þeir, sem
fóma lífi sínu í baráttu við ósigrandi
náttúruöfl eða í trylltum leik hams-
lausra styijalda, hafa löngum vakið
verðskuldaða aðdáun þeirra, sem
álengdar hafa staðið. En hlýtur það
ekki að vekja enn meiri aðdáun og
furðu, að kynnast konum og körlum,
sem horfast í augu við dauða sinn
ámm saman. Finna stöðugt nálægð
hans í öruggri vissu um, að endalok-
in nálgast fet fyrir fet. Ég hygg, að
maðurinn — í öllum sínum vanmætti
— sé aldrei stærri en þá. Maðurinn
sjálfur, dýpstu eðlisþættir mannssál-
arinnar, em aldrei sterkari en á slík-
um örlagastundum.
Vinur minn, Gunnar Tómas Jóns-
son, veiktist af kransæðastíflu fyrir
rökslega áratug og var sendur í
hjartaaðgerð til London fyrir tæplega
ellefu ámm, í aprílmánuði 1984. En
það var áður en slíkar aðgerðir hó-
fust hér á iandi. Þessi fáu kveðjuorð
em aðeins lítið laufblað á gröf hans
með dýpsta þakklæti fyrir nær hálfr-
ar aldar kynni og vináttu. Þau kynni
hófust árið 1946, er ég tengist fjöl-
skyldu hans.
Hann var fæddur 13. júní 1921
og andaðist hinn 16. þ.m., og var
útför hans gerð frá Fossvogskirkju
mánudaginn 23. þ.m. Foreldrar hans
vom hjónin Jón Kristmundsson,
fæddur 10. apríl 1886, dáinn 1. des.
1952, og Magnea Tómasdóttir, fædd
2. júní 1889, dáin 31. ágúst 1974.
Þau bjuggu um árabil í húsinu Eyvík
á Grímsstaðaholti. En Jón stundaði
sjómennsku í áratugi, fyrst á skútum
og síðar á togurum. Hann fór í land
og hætti sjómennsku í byijun síðari
heimsstyijaldarinnar og stundaði eft-
ir það ýmiss konar vinnu í landi eft-
ir því sem til féll. Magnea annaðist
alla forsjá heimilis þeirra og barna
langtímum saman, þegar maður
hennar var fjarverandi á sjónum.
Hún hlaut að heyja harða baráttu
með bamahópinn sinn á ámnum
milli heimsstyijaldanna, þegar
heimskreppan beið við hvers manns
dyr og margir urðu að beijast af
öllum mætti fyrir lífi sínu og sinna.
Jón og Magnea eignuðust sex böm,
tvo sonu og fjórar dætur. Synimir
em Kristmundur og Gunnar og dæt-
umar Halldóra, Jarþrúður, Auður og
Inga.
En Gunnar varð fyrstur í þessum
friða hópi að hlíta kalli dauðans. Þau
em öll hinir mætustu þjóðfélags-
þegnar, eins og þau eiga kyn til.
„Sjaldan fellur eplið langt frá eik-
inni,“ segir fomt spakmæli. Þau eru
ríkulega gædd eðlisþáttum foreldr-
anna, er í engu máttu vamm sitt
vita. í fari þeirra birtist sterk ættar-
fylgja foreldranna, vinfesti og tryggð
og rík samúð með smælingjum og
þeim, sem fara halloka í lífinu.
Æviferill Gunnars T. Jónssonar
hefur þegar verið rakinn hér í blað-
inu og sleppi ég því. Hann var vel
meðalmaður á hæð, vel vaxinn, ljós
yfirlitum og samsvaraði sér vel.
Hann vakti athygli hvar sem hann
kom og við nánari kynni fyrir ein-
staka prúðmennsku, hógværð og
velvild. Hann var ákaflega hjálplegur
og fljótur til, ef einhver þurfti aðstoð-
ar við. Hann var einnig mikið hraust-
menni framan af ævi, þrekmikill og
duglegur að hveiju sem hann gekk.
Hann kvæntist glæsilegri og góðri
konu, Signýju Hermannsdóttur, 1.
apríl 1949. Þau áttu saman þijú
böm, son og tvær dætur. Sonurinn
er Hermann Gunnarsson, símvirki,
og dætumar Una, en hún er búsett
í Svíþjóð, og Sigrún. Gunanr og
Signý voru ákaflega samhent og
studdu drengilega hvort annað. En
Signý var eins og klettur í hafinu
við hlið Gunnars eftir að heilsa hans
bilaði. Foreldrar Signýjar voru Her-
mann Bjömsson og Una Jónsdóttir,
sem iengi bjuggu á Signýjarstöðum
á Grímsstaðaholti. Þau em bæði lát-
in.
Dagar líða. Ár og aldir renna í
tímans djúp. Hver stund ævi vorrar
fellur eftir aðra, likt og sandkomið
í stundaglasinu. Áður en varir er
tímamælirinn fullur, ævin liðin og
lúður dauðans hljómar. Ætla mætti
að hin óumflýjanlegu vistaskipti
komi ekki að óvörum, þegar árin
færast yfir. En þrátt fyrir allt eram
við öll varbúin, þegar hinzta tíma-
merkið kveður við.
Árin og eilífðin breiða hulu
gleymskunnar yfir lífsferil vom. I
þeim efnum rennur ævi vor allra að
einum ósi. Sá, sem galar hæst á
mannfélagsins haug, hlýtur þau ör-
lög alveg eins og hinn, sem fórnar
lífi sínu í hógværð og lítillæti í
skugga fánýtrar mammonsdýrkunar
og lífsgæðakapphlaups. En — við lif-
um öll í verkum okkar og störfum.
Og lengst varir minningin um þá,
sem gegnt hafa skyldum sínum við
lífíð og tilverana af trúmennsku,
þegnskap og drsngskap. En við, sem
þekktum Gunnar T. Jónsson og átt-
um vináttu hans í áratugi, vitum,
að hlutur hans verður stór í þeim
efnum.
Ég votta eiginkonu hans, bömum,
tengdabömum, systkinum og öðram
ástvinum dýpstu samúð mína. Það
má vera þeim huggun stór á skilnað-
ar- og saknaðarstund að eiga ljúfar
minningar um elskulegan dreng-
skaparmann, sem var hvarvetna
landi og þjóð til sóma.
Og nú — þegar leiðir skilja —
þakka ég honum margar ógleyman-
legar ánægjustundir og óska honum
fararheilla og Guðs blessunar yfir
dauðans djúp.
Og því varð allt svo hijótt við helfregn þína
sem hefði klökkur gígjustrengur brostið.
Og enn ég veit margt hjarta, harmi lostið,
sem hugsar til þín alla daga sína.
En meðan árin þreyta hjörtu hinna,
sem horfðu eftir þér í sárum trega,
þá blómgast enn og blómgast ævinlega,
þitt bjarta vor í hugum vina þinn.
(T.G.)
Jón Sigtryggsson.