Morgunblaðið - 01.02.1995, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 1. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
tt-
i
HOLLENDIN G AR
fundu jarðgas undir
hafsbotni í landhelgi
sinni á sjötta ára-
tugnum. Þetta var
mikil búbót, en auð-
lindin dró dilk á eftir
sér. Hagfræðingar
kalla þetta „hol-
lenzku veikina“.
Hvers vegna? Hvað
gerðist?
Jarðgasið jók
gjaldeyristekjur
landsins til muna. Við
það hækkaði gengi
gyllinisins svo mjög,
að aðrir útflutnings-
atvinnuvegir komust
í kröggur og einnig ýmis innlend
fyrirtæki í samkeppni við ódýran
innflutning. Þessi fyrirtæki neydd-
ust til að fækka fólki í stórum stíl.
Jarðgasútgerðin krefst á hinn bóg-
inn ekki mikillar vinnu miðað við
aðra atvinnuvegi og gat því ekki
tekið við nema litlum hluta vinnu-
aflsins, sem losnaði.
Mikil aukning atvinnuleysis í
Hollandi síðan 1980 stafar að
nokkru leyti af þessu. Nú er tíundi
hver maður atvinnulaus í landinu.
Jarðgasútgerðin gat borið gengis-
hækkunina. Aðrir útflytjendur sitja
ekki við sama borð og geta því
ekki með góðu móti keppt á heims-
markaði við hinu háa gengi gyl-
linisins eftir gasfundina.
I. Rétt gengi eða rangt?
Þessi sjúkdómslýsing ætti að
hljóma kunnuglega í íslenzkum
eyrum, því að efnahagslíf okkar
íslendinga þjáist af hollenzku veik-
inni á háu stigi. Ymsir halda því
þó á loft, að gengi íslenzku krón-
unnar hafi ekki verið lægra um
langt skeið en það er nú. Það er
að vísu rétt, en það er aukaatriði.
Gengið hefur verið of hátt skráð
áratugum saman. Gengisskráning-
in hefur skaðað þjóðarbúið í heild.
Réttur mælikvarði á það, hvort
gengi gjaldmiðils er rétt eða rangt
skráð, er þróun útflutnings, utan-
ríkisviðskipta og erlendra skulda.
Ef þessi þróun er eðlileg og í góðu
samræmi við framþróun efnahags-
lífsins heima fyrir og við þróun
efnahags og viðskipta í öðrum
löndum, þá er gengið trúlega rétt
og skynsamlega skráð að öðru
jöfnu. Ef þjóðarbúskapurinn er á
hinn bóginn dauður úr öllum æðum
og útflutningurinn
dregst sífellt aftur úr
útflutningi annarra
landa og erlendar
skuldir halda áfram að
hrannast upp, þá er það
skýr vísbending um
ranga gengisskrán-
ingu. Einmitt þannig
hefur háttað til hér
heima um árabil.
Skoðum þetta betur.
Heimsbúskapurinn
hefur verið í upp-
sveiflu, með rykkjum
og skrykkjum að vísu,
allar götur síðan
heimsstríðinu síðara
lauk fyrir næstum
hálfri öld. Aukin alþjóðaviðskipti
eiga mikinn þátt í þessu. Hlutfall
útflutnings af landsframleiðslu í
heiminum öllum hefur til að mynda
hækkað um helming síðan 1970,
úr 14% í 21%. Heimurinn hefur
verið að opnast smám saman.
Þetta hefur verið einn lykillinn að
síbatnandi lífskjörum almennings
víðast hvar um veröldina.
í þeim löndum, þar sem útflutn-
ingur hefur aukizt mest í skjóli
skynsamlegrar gengisskráningar
og góðrar hagstjórnar, þegar á
heildina er litið, einkum í Suðaust-
ur-Asíu, hefur hagvöxtur yfirleitt
verið örastur að öðru jöfnu. í öðr-
um löndum, þar sem útflutningur
hefur ekki náð að dafna að neinu
ráði, yfirleitt vegna verðbólgu og
rangrar gengisstefnu að verulegu
leyti, ekki sízt í Suður-Ameríku
og Afríku, hefur hagvöxtur aftur
á móti verið hægur langtímum
saman og lífskjör hafa staðnað eða
jafnvel versnað. Nú er bústjórnin
þó víða byijuð að breytast til batn-
aðar í Suður-Ameríku.
II. Útflutningur í járnum
Hér heima hefur útflutningur
staðið nokkurn veginn í stað síðan
1970 (og raunar allar götur síðan
1945, ef við teygjum okkur hálfa
öld aftur í tímann). Hann hefur
numið nálægt þriðjungi af lands-
framleiðslunni hér heima þrátt fyr-
ir helmingshækkun útflutnings-
hlutfallsins í heiminum öllum síðan
1970. Að réttu lagi ætti hlutfall
útflutnings af þjóðarframleiðslu
okkar íslendinga nú að vera komið
upp í helming að minnsta kosti.
Þess hefði þurft til þess eins að
halda í horfinu. Við íslendingar
höfum því orðið viðskila við um-
heiminn í millilandaviðskiptum að
veigamiklu leyti. Þetta er hættuleg
þróun.
Svipaða sögu er að segja um
Noreg, þar sem útflutningur er þó
mun meiri en hér miðað við lands-
framleiðslu. Hlutfall útflutnings og
landsframleiðslu í Noregi hefur
staðnað í kringum 42-43% síðan
1970. Mikill olíuútflutningur Norð-
Röng gengisskráning
langt aftur í tímann,
segir Þorvald Gylfa-
son, hefur ásamt öðru
skekkt undirstöðu og
innviði þjóðarbúsins
manna hefur því ekki örvað erlend
viðskipti þeirra í heild, heldur rutt
öðrum útflutningi úr vegi. Á
svipaðan hátt hefur fiskútflutning-
ur okkar Islendinga ekki orðið til
þess að auka viðskipti okkar við
umheiminn, heldur hefur hann
þvert á móti dregið þrótt úr öðrum
útflutningi í gegnum gengisskrán-
inguna auk annars. Á hinn bóginn
hefur Hollendingum tekizt að auka
útflutning sinn úr 43% í 52% af
landsframleiðslu síðan 1970. Það
væri því nær að tala um norsk-
íslenzku veikina.
Færeyingar og Grænlendingar
þekkja þetta líka. Þar birtist veikin
þó ekki í háu gengi gjaldmiðilsins
í venjulegum skilningi, enda nota
þeir danskar krónur, heldur birtist
hún í háum launum, sem útgerðin
getur greitt og greiðir, en aðrir
atvinnuvegir rísa ekki undir. Þannig
er hollenzka veikin völd að því, að
enginn umtalsverður atvinnurekst-
ur hefur getað vaxið úr grasi við
hlið sjávarútvegs í Færeyjum og á
Grænlandi nema ríkisrekstur. Og
nú, þegar ofveiði og offjárfesting
undangenginna ára hafa leitt til
efnahagshruns í Færeyjum og til
alvarlegra erfíðleika á Grænlandi,
súpa frændur okkar og grannar
seyðið af fyrirhyggjuleysinu.
Þetta samhengi er ein skýringin
á þeirri deyfð, sem hefur þjakað
þjóðarbúskap okkar íslendinga
mörg undangengin ár, þótt ýmis-
legt annað hafí að sönnu lagzt á
sömu sveif. Röng gengisskráning
langt aftur í tímann hefur ásamt
öðru skekkt undirstöður og innviði
þjóðarbúsins með því meðal annars
að kynda undir offjárfestingu í
sjávarútvegi og landbúnaði og
kæfa fyrirtæki í iðnaði, verzlun og
þjónustu, sem eru þó helzti aflvaki
efnahagslífsins úti í heimi og ættu
að réttu lagi að vera það einnig
hér heima.
Afleiðingum þessarar þróunar
hefur að vísu verið leynt hér að
nokkru leyti með gegndarlausri
rányrkju á kostnað næstu kynslóð-
ar, með ofveiði og ofbeit til sjós
og sveita og ofboðslegri skulda-
söfnun í útlöndum í ofanálag, en
því er auðvitað ekki hægt að halda
áfram endalaust. Það bjargast
enginn af því að féfletta börnin
sín. Fólkið í landinu á eftir að líða
fyrir þetta lengi enn, þvi að skakka
innviði er yfirleitt ekki , hægt að
lagfæra nema á löngum tíma.
Hvað er þá til ráða? Á að fella
gengið? Ég segi já, þess er því
miður þörf, en þá verður að gæta
þess með öllum tiltækum ráðum,
að gengisfellingin fari ekki út í
verðlagið eins og áður. Það er
hægt með því fylgja henni eftir
með öflugum hliðarráðstöfunum,
þar á meðal gagngerum skipulags-
umbótum í landbúnaði og sjávarút-
vegi, svo sem ég hef ásamt öðrum
fært ýmis rök að mörg undangeng-
in ár, nú síðast í langri ritgerð í
Fjármálatíðindum. Þannig er hægt
að búa svo um hnútana, að gengis-
felling komi ekki niður á kaup-
mætti fólksins í landinu. Þá er um
leið engin ástæða til þess fyrir
launþega að heimta kauphækkun
í kjölfar gengisfellingarinnar.
Þannig er hægt að renna stoðum
undir alls kyns iðnað, verzlun og
þjónustu um allt land og efla út-
flutning og hagvöxt langt fram á
næstu öld og halda unga fólkinu
heima. Þessi leið er fær. Hana ber
að skoða í ýtrustu alvöru.
III. Sérhagur gegn
samhag
Hitt er þó því miður næsta víst,
að þessi leið verður ekki farin í
bráð. Því veldur eindregin and-
staða hagsmunahóþa í landbúnaði
og sjávarútvegi við skipulagsum-
bætur á þeim vettvangi. Þar stend-
ur hnífurinn í kúnni enn sem fyrr
og hagkerfið heldur áfram að
drabbast niður. Samt er ekki við
hagsmunahópana að sakast fyrst
og fremst, því að þeir reyna eftir
föngum að gæta eigin hags, svo
sem þeim er eiginlegt og eðlilegt.
Nei, höfuðsökina bera stjórnvöld,
því að þeim ber skylda til að veija
almannahag gegn ásælni sérhags-
munahópanna. Þessa skyldu hafa
stjórnvöld ekki rækt að neinu ráði,
hvorki stjórnmálamenn né emb-
ættismenn.
Það er til að mynda eftirtektar-
vert, að helztu embættisstofnanir
ríkisins á vettvangi efnahagsmála,
Þjóðhagsstofnun og Seðlabanki
Islands, hafa aldrei tekið saman
svo mikið sem eina skýrslu um
kosti og galla veiðigjalds til fróð-
leiks handa stjórnmálamönnum og
öðrum. Svo mikil er hollustan við
hagsmunahópana. Öll umræða um
þetta mikilvæga mál hefur átt sér
stað utan vébanda stjórnkerfisins
og í andstöðu við það í raun og
veru. Árið 1979, nokkru eftir að
veiðigjaldsumræðan í landinu
komst á skrið, flutti þáverandi
bankastjóri Seðlabankans ágæta
ræðu, sem birtist hér í Morgun-
blaðinu (7. apríl) og bar það með
sér, að hann hafði tileinkað sér
röksemdir veiðigjaldsmanna og
gert þær að sínum.á skynsamlegan
hátt. Erindrekar hagsmunahóp-
anna risu upp til andmæla, eins
og þeirra var von og vísa. Banka-
stjórinn ítrekaði sjónarmið sín í
Morgunblaðinu skömmu síðar (2.
júní sama ár). Síðan hefur ekki
heyrzt eitt orð frá bankastjórn
Seðlabankans um málið í hálfan
annan áratug, þótt nokkrir undir-
menn í bankanum og núverandi
forstjóri Þjóðhagsstofnunar hafi
eigi að síður fjailað skynsamlega
um kosti veiðigjalds við og við í
eigin nafni.
Og nú er svo komið fyrir Seðla-
bankanum, að honum stýra fyrr-
verandi stjórnmálamenn, sem hafa
aldrei sýnt nein merki þess, að
þeir beri nokkurt skynbragð á
efnahagsmál íslands og annarra
landa, öðru nær. Á sama tíma og
seðlabankar í öðrum löndum neyta
aukins sjálfstæðis í stjórnkerfinu
til að senda frá sér góðfúslégar
aðvaranir og umvandanir til al-
mennings og yfirvalda og veita
þeim aðhald af viti og þekkingu
eins og vera ber, þá heyrist hvorki
hósti né stuna frá Seðlabanka ís-
lands
Þannig virðist ríkisstjómin vilja
hafa það og hæfir skel kjafti. Og
hagkerfið heldur áfram að drabb-
ast niður.
Höfundur er prófessor í
Háskóla Islands.
AÐSENDAR GREINAR
Hollenzka veikin
Þorvaldur
Gylfason
Löggjöf um
framhaldsskóla
UNDANFARANDI misseri hefur
verið góð umræða um skólamál í
þjóðfélaginu. Það er greinilegt að
almenningur skynjar hversu mikil-
vægur skólinn er fyrir heill og
hamingju uppvaxandi kynslóðar.
Stjórnvöld helstu menningarþjóða
í Evrópu sáu fyrir mörgum árum
að góð og metnaðarfull skóla-
stefna er forsenda framfara og
velmegunar. Þau ákváðu að gera
kennarastarfíð eftirsóknarvert
fyrir hæfíleikaríkt fólk og nú er
svo að hver auglýst kennarastaða
er umsetin af vel menntuðu fólki.
Ábyrgð Alþingis
Á Alþingi hefur allt of lítið far-
ið fyrir umræðu um menntamál.
Þegar skólamál eru rædd eru oft-
ast fáir þingmenn sem láta sig þá
umræðu varða. Lagasetning um
skólamál hefur ekki gengið greið-
lega. Það tók meira en heilan ára-
tug að setja lög um
framhaldsskólann og
það lagafrumvarp
sem var samþykkt
1988 var aðallega
rammi um rekstur
skólans. Nú er Alþingi
að ijalla um frumvörp
til laga um grunn- og
framhaldsskóla sem
menntamálaráðherra
hefur lagt fram og er
vonandi að þau verði
afgreidd á yfirstand-
andi þingi.
Lagafrumvarp og
stefnuskrá
kennarafélaga
í frumvarpi til laga um fram-
haldsskóla, sem nú liggur fyrir,
eru fjölmörg atriði sem kennarafé-
lög hafa lagt áherslu á og barist
fyrir um árabil. Þegar núgildandi
Björn
Búi Jónsson
lög voru sett kom
fram hörð gagnrýni
frá kennarafélögum
þar sem bent var á
að lögin væru aðeins
umbúðir um rekstur
framhaldsskóla en í
þau vantaði alla
stefnumörkun. Sem
dæmi um það má
nefna ákvæði um
námskrá sem eru
mjög óljós og fátæk-
leg í núgildandi lögum
en í frumvarpinu, 20.
gr., fær námskrá
svipaðan sess og lagt
er til í stefnuskrá HIK
(Hins íslenska kenn-
arafélags) um skólamál en þar
segir: „Námskrá framhaldsskóla
er enn sem komið er aðeins laus-
leg lýsing á einstökum áföngum,
ásamt ítarlegri skilgreiningu á
Fyrir Alþingi liggja
frumvörp um grunn- og
framhaldsskóla. Björn
Búi Jónsson færir hér
rök fyrir því að sam-
þykkt frumvarps til laga
um framhaldsskóla
muni stuðla að bættu
skólastarfi.
fjölda brauta. Almenn náms-
markmið, eða ramma í líkingu við
Aðalnámskrá grunnskóla, vantar
fyrir framhaldsskóla.“
Einnig eru í frumvarpinu
ákvæði um innra mat á skóla-
starfi, í sama anda og lagt er til
í stefnuskrá HÍK en þar segir:
„Taka þarf upp innra eftirlit í skól-
unum þar sem unnið er með skipu-
legum hætti samkvæmt nýjum
hugmyndum um faglegt mat á
skólastarfi. Þar ber að leggja meg-
ináherslu á þekkingu kennaranna
sjálfra og möguleika skólanna til
að breyta, bæta og þróa á eigin
forsendum." í frumvarpinu er
ákvæði um þróunarsjóð fram-
haldsskóla. Tillaga um þróun-
arsjóð hefur verið í kröfugerð HÍK
um árabil. HÍK gagnrýndi harð-
lega þegar framhaldsskólinn var
opnaður fyrir alla nemendur án
þess að ráðstafanir væru gerðar
til að búa skólunum þær aðstæður
að þeir gætu boðið nemendum nám
við hæfi. Kennarar áttu einfald-
lega að leysa þann vanda án að-
stoðar frá skólayfirvöldum. HÍK
stóð fyrir málþingum um þennan
vanda og niðurstöður þeirra voru
að það væri nauðsynlegt að leið-
beina nemendum í það nám sem
þeir réðu við. í frumvarpinu er
gert ráð fyrir að öll ungmenni eigi
kost á námi í framhaldsskóla en
möguleikar nemenda á vali á
námsleiðum eru í samræmi við
undirbúning úr grunnskóla, undir-
búning af almennri námsbraut eða
annan undirbúning. Mörg fleiri
ákvæði frumvarpsins mætti nefna
sem ekki eru í núgildandi lögum
en hafa verið á stefnuskrá kenn-
arafélaga um bætt skólastarf.
Gallar í núgíldandi Iögum
Núgildandi lög eru ófullkomin
því að mörg ákvæði í reglugerð,
sem sett var á grundvelli þeirra,
skortir stoð í þeim eða eru í mesta
lagi sett á grundvelli opinnar