Morgunblaðið - 01.02.1995, Blaðsíða 24

24 MIÐVIKUDAGUR 1. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 1. FEBRÚAR 1995 25

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Haraldur Sveinsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
ÖRYGGIHEITRA
POTTA
ENN EITT slysið hefur orðið á tiltölulega skömmum tíma í
heitum pottum. Tæplega tveggja ára telpa skaðbrenndist
á höfði, hálsi og höndum er hún féll í pott við sumarbústað
Kennarasambandsins í Ásabyggð við Flúðir. Móðirin brenndist
illa á fæti, er hún bjargaði telpunni upp úr pottinum. Barnið var
klætt í þykkan kuldagalla, sem kom í veg fyrir að enn verr færi.
í maílok í fyrra lézt 23 ára maður eftir að hann féll í nær sjóð-
andi pott við hótelið á Flúðum. Öryggislokar, sem stjórna eiga
hitastigi, virðast hafa gefið sig, a.m.k. í öðru tilfellinu. Umsjónar-
maður sumarhúsa Kennarasambandsins lét loka öllum heitum
pottum á svæðinu eftir slysið og er það hárrétt ákvörðun. Engin
ástæða er til að taka áhættu í þessum efnum eins og dæmin sýna.
Krefjast verður þess af stjórnvöldum, að þau láti málið til sín
taka þegar í stað og höggvi á þá hnúta í kerfinu, sem koma í
veg fyrir aðgerðir. Það kom nefnilega í ljós eftir banaslysið í
fyrra, að enginn einn aðili virðist hafa með höndum nauðsynlegt
öryggiseftirlit. Ábyrgð á gerð og öryggi heitra potta, sem eru
þúsundum saman um land allt við sumarbústaði og íbúðarhús,
þarf að vera ótvíræð. Reglugerðir hafa verið settar af minna
tilefni.
SKYNSAMLEG
AFSTAÐA
MIKILL ágreiningur hefur verið um stjórnun fiskveiða allt
frá því að ákveðið var að taka upp kvótakerfið fyrir rúm-
um áratug.
Með kvótakerfinu hefur auðlindin safnast á hendur fárra ein-
staklinga og fyrirtækja án þess að endurgjald komi fyrir. Kerfið
hefur heldur ekki stuðlað því að draga úr sóknargetu fiskveiði-
flotans.
Ekki hefur náðst sátt í þjóðfélaginu um þetta fyrirkomulag
fiskveiða og er kvótakerfið orðið að einu helsta deilumáli síðari
ára í íslenskum stjórnmálum. Nær sá ágreiningur til allra stjórn-
málaflokka.
Hart var til dæmis deilt um sjávarútvegsmál á síðasta lands-
fundi Sjálfstæðisflokksins, sem haldinn var í október 1993. Komu
fram hugmyndir í tveimur málefnanefndum um gjaldtöku, sem
ollu miklu uppnámi meðal hagsmunaaðila í sjávarútvegi. Að til-
lögu Þorsteins Pálssonar sjávarútvegsráðherra var hugmyndum
um gjaldtöku hins vegar vísað til miðstjórnar, án þess að af-
staða væri tekin til þeirra af landsfundarfulltrúum.
Af umræðum á fundinum og atkvæðagreiðslu í sjávarútvegs-
nefnd var aftur á móti ljóst að umtalsverður stuðningur var á
landsfundinum við hugmyndir af þessu tagi.
Frambjóðendur Sjálfstæðisflokksins á Vestfjörðum hafa nú
lagt fram tillögur um breytta sjávarútvegsstefnu og ljóst að hjá
því verður ekki lengur komist að ræða þessi mái til hlítar á
vettvangi Sjálfstæðisflokksins.
Það er því fagnaðarefni, að Davíð Oddsson, formaður Sjálf-
stæðisflokksins, hefur tekið þessu frumkvæði Vestfirðinga vel.
í Morgunblaðinu í gær segir Davíð Oddsson: „Stefna flokksins
er ákveðin af meirihlutanum á landsfundi, í þingflokki og víðar
en það hefur aldrei verið launungarmál að það eru uppi ýmis
sjónarmið í Sjálfstæðisflokknum . . . Það er engin ein stefna
algild í þessu efni.“ Hann sagði ennfremur að ekkert væri á
móti því að menn ræddu hugmyndir ef þeir gættu þess að taka
tillit til sjónarmiða annarra.
Vonandi verður sú umræða, sem óhjákvæmilega er framund-
an, til þess að lausn finnist á þessu deilumáli, er þjóðin getur
orðið ásátt um til langframa. Þá fyrst mun friður ríkja um mál-
efni sjávarútvegsins.
HREYFING FÓLKSINS?
FYRSTI landsfundur og jafnframt stofnfundur hins nýja
stjórnmálaflokks Þjóðvaka var haldinn um síðustu helgi og
sátu hann rúmlega hundrað fulltrúar. Flokkurinn Þjóðvaki kynn-
ir sig sem „hreyfingu fólksins" og sagði Jóhanna Sigurðardótt-
ir, sem kjörinn var formaður flokksins, að hann væri stofnaður
til að svara „kalli fólksins" um nýja tíma í stjórnmálum. Margir
þeir, sem gengið hafa til liðs við Þjóðvaka að undanförnu, hafa
rökstutt ákvörðun sína með því að þarna væri komin hreyfing,
sem rúmað gæti ólíkar skoðanir fólks á vinstri vængnum.
Fréttir af stofnfundinum benda þó ekki til að grasrótarlýð-
ræði og nýtískuleg vinnubrögð hafi þar verið í hávegum höfð.
Þegar upp kom ágreiningur í jafnmikilvægum málaflokkum og
landbúnaðar- og sjávarútvegsmálum voru breytingartillögur ekki
bornar upp til atkvæða heldur vísað til stjórnar að tillögu rit-
ara. Gekk þá hluti fundarmanna út. Eru þetta hinir „nýju tímar“,
sem hreyfing fólksins hyggst standa fyrir?
LANDSBANKI ÍSLANDS: EIGNARHALD OG EIGNATENGSL
SJÓVÁ-ALMENNAR hf.: EIGNARHALD OG EIGNATENGSL
EIMSKIP hf./BURÐARÁS hf.: EIGNARHALD OG EIGNATENGSL
Þróunarfélag
íslands
Lýsing hf.
Lind hf.
Landssjóður hf.
9,0%
Kreditkort hf.
, 17,5%
40,0%
99,0%

90,0%
L
Landsbanki Islands
0,5%
Reiknistofa
bankanna
30,5%
45,4%
1,0%
Greiðslu-
miðlun hf.
Landsbréf hf.
'9,8%
Aio,o%
-J------ 6,2%
Reginn hf.
99,5%

2,0%
Rekstrar-
félagið hf.
93,8%
0,5%
98,0%.
Hömlur hf.
93,8% |
Kirkju-
sandur hf.
100,0%
Stofnlánadeild
samvinnufélaga
Landsbanki íslands: Eign í fyrirtækjum Eignar- hluti Velta m.kr.
Reiknistofa bankanna 30,3% 1.034
Greiðslumiðlun hf. 45,4% 775
Lýsing hf. 40,0% 579
Lind hf. 99,0% 570
Kreditkort hf. 17,5% 334
Landsbréf hf. 90,0% 228
Þróunarfélag íslands hf. 9,5% 110
Stofnlánadeild samvinnufélaga 100,0% 90
Hömlur hf. 99,5% 41
Kirkjusandur hf.: Eign í öðrum fyrirt.
íslenskar sjávarafurðir hf. 19,0% 18.374
Hömlur hf.: Eign í
öðrum fyrirtækjum
Reginn hf.
Rekstrarfélagið hf.
Kirkjusandur hf.
Eignar-
hluti
93,8%
98,0%
93,8%
Velta
m.kr.
138
19
1
Faxamarkaðurinn hf.
2,1%
37
Reginn hf.: Eign öðrum í fyrirtækjum
Samskip hf. 23,1 % 3.333
íslenskir aðalverktakar sf. 16,0% 2.823
Sameinaðir verktakar hf. 7,5% 264
Landsbréfhf. 10,0% 228
Hömlur hf. 0,5% 41
Rekstrarfélagið hf. 2,0% 19
Sjóvá-Almennar hf.:
Eign í öðrum fyrirt;kjum
Flugleiðir hf.
Eimskipafélag íslands hf.
Olíufélagið hf.
íslandsbanki hf.
Skeljungur hf.
Olíuverslun íslands hf.
SR-mjöl hf.
Grandi hf.
Þormóður rammi hf.
íslensk endurtrygging hf.
Plastprent hf.
Eignar-
hluti
5,9%
12,3%
4,2%
2,1%
4,0%
3,0%
7,5%
5,4%
1,5%
25,0%
5,7%
Velta
m.kr.
13.511
8.601
8.526
8.234
6.173
5.829
3.378
3.263
1.578
1.351
717
Lýsing hf.
Bifreiðaskoðun íslands hf.
Ábyrgð hf.
Nesskip hf.
Sameinaða líftryggingarf. hf.
Steinn hf.
Sjóvá-Almennar líftrygg. hf.
Festing hf.
Kvos hf.
Hrómundur hf.
Eignar-
hluti
9,8%
10,6%
48,7%
4,3%
49,0%
20,0%
99,0%
43,0%
25,0%
20,0%
Velta
m.kr.
579
480
351
251
229
25
15
11
8
0
Eimskipafélag Islands hf.: Eignar.
Eign í öðrum fyrirtækjum hiuti
Eimskipafélag íslands hf. 5,4%
Úrval-Útsýn hf. 18,5%
Hafnarbakki hf. 100,0%
Burðaráshf. 100,0%
Skipaafgreiðsla Jes Zimsen hf. 99,9%
Kvos hf. 25,0%
Velta
m.kr.
8.601
747
370
75
40
8
Burðarás hf.: Eign í öðrum fyrirtækjum
Flugleiðir hf. 34,0% 13.511
íslandsbanki hf.
Skeljungur hf.
Sjóvá-Almennar hf.
Þormóður rammi hf.
Tollvörugeymslan hf.
Þróunarfélag íslands hf.
Fiskmarkaðurinn hf.
Hlutabréfasjóðurinn hf.
Faxamarkaðurinn hf.
Eignar-
hluti
5,7%
11,7%
9,6%
1,7%
34,3%
1,5%
7,2%
0,4%
11,5%
Velta
m.kr.
8.234
6.173
4.640
1.578
120
110
54
41
37
OLÍUFÉLAGIÐ hf.: EIGNARHALD OG EIGNATENGSL
Stjómunar- og eignatengsl í íslensku atvinnulífi
Sterk teng-sl
milli stærstu
fyrirtækja
Samkeppnisráð hefur skilað af sér skýrslu um
stjómunar- og eignatengsl í íslensku atvinnulífí.
Ragnhildur Sverrisdóttir kynnti sér efni skýrslunnar,
sem Sighvatur Björgvinsson viðskiptaráðherra
lagði fram á Alþingi í gær.
SAMKEPPNISYFIRVÖLDUM var falið að
gera úttektina með bráðabirgðaákvæði
samkeppnislaga nr. 8 frá 1993, „í því
skyni að kanna hvort í íslensku viðskipta-
lífí sé að finna alvarleg einkenni hringamyndun-
ar, óæskilegra tengsla eða valdasamþjöppunar
sem takmarkað geti samkeppni eða hindrað
fijálsa þróun viðskipta og skapi þar með hættu
á brotum á lögum þessum,“ eins og segir í ákvæð-
inu. Sighvatur Björgvinsson, viðskiptaráðherra,
segir að í skýrslunni komi ekki fram að gengið
sé gegn lögum, en full ástæða sé til að halda
vöku sinni. „Ég þarf að skoða þessa skýrslu
betur, en mér sýnist til dæmis ástæða til að
kanna stjórnaraðild forstöðumanna opinberra
sjóða og fyrirtækja; hvort þeir geti setið í stjórn-
um fyrirtækja sem stofnun þeirra skiptir við.“
í skýrslunni er ekki tekin afstaðá til þess,
hvort um hringamyndun eða óeðlilega valdasam-
þjöppun er að ræða í íslensku atvinnulífi, enda
er hún kynnt sem greining, en ekki dómur. Bent
er á eignarhlutdeild ýmissa fyrirtækja í öðrum
fyrirtækjum. Dæmi eru tekin af Hagkaup og
Bónus á matvörumarkaðnum, Eimskip og Flug-
leiðum á flutningsmarkaði, en þeim fyrirtækjum
tengjast einnig hótel, ferðaskrifstofur og bílaleig-
ur og auk þess Sjóvá-Almennar og Olíufélagið
Skeljungur. Á flutningsmarkaði eru einnig Sam-
skip, sem tengjast ferðaskrifstofu og auk þess
Vátryggingafélagi íslands og Olíufélaginu hf.
Þá er bent á eignarhlutdeild olíufélaganna í
ýmsum útgerðarfélögum og að á ýmsum sviðum
í atvinnulífinu séu stórfyrirtæki miðað við íslensk-
ar aðstæður og tengsl þeirra á milli.
Neyta fyrirtækin aflsmunar?
Samkeppnisráð bendir á að nauðsynlegt sé að
líta til tveggja þátta, þegar meta eigi hvort um
hringamyndun eða valdasamþjöppun sé að ræða.
Annars vegar til stærðar og fjölda fyrirtækjanna
og aðstæðna þeirra til að beita afli sínu á mark-
aðnum og hins vegar hvemig þau hegði sér í
raun, þ.e. hvort þau neyti aflsmunar. Spurningar
um hringamyndun og takmarkaða-samkeppni
vegna valdaþjöppunar séu eðlilegar vegna smæð-
ar íslenska markaðarins og markaðsgerðanna,
þar sem markaðsleiðsögn eða fákeppni séu al-
gengar gerðir. Aftur á móti þurfí einnig að hafa
í huga að á undanförnum árum hafi dregið mjög
úr einangrun íslenska markaðarins og nægi að
minna á EES-samninginn. Ef íslensk fyrirtæki
ætli að misbeita valdi sínu vofi sífellt yfir þeim
sú hætta að samkeppnisreglum verði beitt gegn
þeim og/eða erlend fyrirtæki hasli sér völl á ís-
lenska markaðnum.
Markaðsyfirráð fyrirtækja
í skýrslu samkeppnisráðs segir, að samkvæmt
hefðbundinni skilgreiningu sé fyrirtæki talið mark-
aðsráðandi þegar það geti ákveðið verð og önnur
viðskiptakjör án þess að þurfa að taka tillit til
keppinautanna. Ekki sé hægt að nefna ákveðnar
tölur um markaðshlutdeild sem merki um markaðs-
yfirráð. Eitt hundrað prósent markaðshlutdeild
feli að sjálfsögðu í sér markaðsyfírráð, en slík hlut-
deild sé yfirleitt því aðeins til staðar að fyrirtækið
starfi með einhverjum hætti í skjóli hins opinbera.
„Þá hefur verið talið að markaðshlutdeild milli 50
og 60% og þar yfir feli að öðru jöfnu í sér markaðs-
yfírráð sem sérstök ástæða sé til að gefa gætur,“
segir í skýrslunni.
I framhaldi af þessu benda skýrsluhöfundar á,
að fyrirtæki, sem hafa haft 40-50% markaðshlut-
deild, hafi verið talin markaðsráðandi af Evrópu-
dómstólnum. „Ennfremur eru til dæmi um að fyrir-
tæki með „einungis“ 20% markaðshlutdeild hafi
verið talin markaðsráðandi vegna sérstakra að-
stæða,“ segir í skýrslunni.
Aðgangshindranir að mörkuðum
I skýrslunni er iýsing á ýmsum sviðum íslensks
atvinnulífs. Um olíuviðskipti segir m.a., að veruleg-
ar aðgangshindranir séu að markaðnum vegna
mikillar fjárfestingar, takmarkaðs aðgangs að
hafnaraðstöðu o.fl. Áhugi virðist þó vera af hálfu
erlendra aðila að hasla sér völl á íslenska olíumark-
aðnum.
Um skipaflutninga segir skýrslan, að áfram
gæti þeirrar tilhneigingar hjá skipafélögunum að
verðleggja hveija vörutegund fyrir sig í stað þess
að verðleggja heila gáma, óháð hvað í þeim er,
eins og gert sé víðast annars staðar. Mun meiri
samkeppni hafi ríkt í stórflutningum og fleiri fyrir-
tæki um hituna þar.
Tvö fyrirtæki séu ráðandi, Eimskip og Samskip,
og byggi þau sterka stöðu sína á markaðnum ekki
á opinberri leyfisveitingu. Hins vegar hafi fyrir-
tækjunum verið úthlutað þeirri aðstöðu sem til
staðar sé á höfuðborgarsvæðinu og takmarki það
möguleika keppinauta á að komast inn á markað-
inn. „Nýr hafnarbakki hefur verið gerður í Reykja-
vík. Ekki er ljóst hvort hann verður nýttur til þess
að auðvelda aðgang nýrra keppinauta og efla með
því samkeppni á markaðnum," segir í skýrslunni.
Um Eimskip segir m.a., að tvennt hafi stuðlað
að valdasamþjöppun í stjórn félagsins. Hið fyrra
sé framkvæmd stjórnarkjörs. Stjórnarkjörið hafi
verið tvískipt, þannig að minnihluti hafi þurft auk-
ið afl atkvæða til þess að koma að manni í stjórn.
Lög, sem Alþingi samþykkti í desember 1994, leiði
til breytinga á þessu. Síðara atriðið sé að einn
stærsti eigandi hlutafjár í Eimskip sé sjóður, en
samkvæmt stofnskrá hans fari stjórnendur félags-
ins með stjórn sjóðsins.
Um Flugleiðir segir í skýrslunni að félagið sé
stórtækt í rekstri ferðaskrifstofa, hótela og bíla-
leiga og þessi tengsl geti dregið úr samkeppni á
ferðamarkaðnum. „Tengsl af öðrum toga eru einn-
ig fyrir hendi þar sem stærsti aðilinn í skipaflutn-
ingum, Eimskipafélag Islands, á ríflega þriðjungs
hlut í Flugleiðum hf. Jafnframt á forstjóri, stjórnar-
formaður, auk tveggja stjórnarmanna í Eimskip,
sæti í stjóm Flugleiða. Leiða má líkur að því að
sú staða geti komið upp að tengsl af þessu tagi
hafi áhrif á samkeppni í vöruflutningum til og frá
landinu."
Samruni bannaður leiði hann til
markaðsyfirráða
Skýrslan lýsir samkeppnisreglum nokkurra
ríkja. Um Bandaríkin segir m.a., að í iögum þar
sé að finna athyglisvert ákvæði, sem banni að
sami maður sitji samtímis í stjórn tveggja eða fleiri
fyrirtækja sem eigi í samkeppni. Skilyrði er að
fyrirtækin séu yfir tilteknum stærðarmörkum. Þá
er óheimilt að mismuna fyrirtækjum í verði nema
mismunandi kostnaður við viðskipti liggi til grund-
vallar. í skýrslunni segir að þetta ákvæði hafi þó
verið mikið gagnrýnt, m.a. með skírskotun til þess
að það verndi í raun fremur keppinautana en sam-
keppnina og komi því neytendum og þar með þjóð-
félaginu ekki endilega til góða.
Um samruna fyrirtækja gildir sú meginregla í
Bandaríkjunum að samrunann þarf að tilkynna
fyrirfram, bæði til Federal Trade Commision og
bandaríska dómsmálaráðuneytisins og ef um er
að ræða fyrirtæki yfiV ákveðnum stærðarmörkum
skuli birta upplýsingar um samrunann opinberlega
áður en hann á sér stað. Samruni stórra fyrir-
tækja er bannaður ef hann leiðir til markaðsyfir-
ráða. Hver samruni er skoðaður sérstaklega af
yfírvöldum og á lögmæti einstakra tilvika er látið
reyna fyrir dómstólum. Unnt er að setja tiltekin
skilyrði fyrir samruna, t.d. að fyrirtæki selji hluta
af starfsemi sinni til að vega á móti skaðlegum
áhrifum samrunans.
Samkeppnisráð ákveður hámarksverð
í Danmörku getur samkeppnisráð ákveðið há-
marksverð og hámarksálagningu fyrir vörur eða
þjónustu í allt að eitt ár ef verð vegna tiltekinna
samkeppnishindrana er greinilega hærra en það
væri ef samkeppnin væri eðlileg. Jafnframt er það
skilyrði fyrir íhlutun af þessu tagi að þeir, sem
standa að samkeppnishindrununum, séu markaðs-
ráðandi.
Til þess að fylgjast með samkeppnisaðstæðum
getur danska samkeppnisráðið skyldað fyrirtæki
til að tilkynna sérstaklega um verð, afsláttarkjör,
samninga og annað sem áhrif getur haft á sam-
keppnisaðstæður. Slík tilkynningaskylda getur
staðið í allt að tvö ár.
Samvinnu-
ferðir-
Landsýn hf.
27,9%,
, 38,5%
2,9% p
Vátrygginga-
félag
íslands hf.
6,0%'
íslenskar ◄,3,9%
sjávarafurðir -2,2%
hf.
7,8%.
Samskip hf. •
.0,4%
Vinnslu-
stöðin hf.
13,4%
9,3%
17,0% i
a
Olíufélagið hf
4,0% .
50,0%,
25,0%.
EAKsf.
EBK sf.
f3,0%
4,4%
Fiskiðjusamlag
Húsavíkur hf.
f 3,4%
SIF
A 1,2%
Olíufélagið hf.: Eign í
öðrum fyrirtækjum
íslenskar sjávarafurðir hf.
Sölusamband ísl. fiskframl.
Vátryggingafélag íslands hf.
Samskip hf.
Vinnslustöðin hf.
Fiskiðjusamlag Húsavíkur hf.
Eignar- Velta
hluti m.kr.
3,0% 18.374
3,0% 9.492
13,4% 5.469
7,0% > 3.333
17,0% 2.700
3,0% 1.129
Eignar- Velta
hluti m.kr.
Hraöfrystihús Þórshafnar hf. 1,0% 1.070
Samvinnuferðir-Landsýn hf 27,9% 995
Samvinnusjóður íslands hf. 18,0% 86
EAKsf. 50,0% 34
EBKsf. 25,0% 31
LÍFEYRISSJ. VERSLUNARMANNA: EIGNARHALD OG EIGNATENGSL