Morgunblaðið - 07.02.1995, Blaðsíða 10

10 ÞRIÐJUDAGUR 7. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
ÍSLENZKIR SÓSÍALISTAR OG AUSTUR-ÞÝZKALAIMD
Nýjar upplýsingar um tengsl sósíalista við A-Þýzkaland koma fram í sjónvarpsþætti
Islenzkur náms-
maður njósnaði
fyrir Stasi
ISJ ÓNV ARPSÞÆTTI Vals
Ingimundarsonar og Árna
Snævarr, í nafni sósíalismans,
sem sýndur var á sunnudags-
kvöld, koma fram nýjar upplýsingar
um tengsl íslenzku sósíalistahreyf-
ingarinnar og kommúnistaflokksins
í Austur-Þýzkalandi. Fram kemur
að Guðmundur Ágústsson, núver-
andi útibússtjóri Islandsbanka við
Dalbraut, hafi unnið fyrir Stasi,
austur-þýzku öryggislögregluna, á
árunum 1963-1964. Jafnframt kem-
ur fram að þess var farið á leit við
Árna Björnsson þjóðháttafræðing að
hann njósnaði fýrir Stasi. Öryggis-
lögreglan fylgdist með þingmönnun-
um Svavari Gestssyni og Hjörleifi
Guttormssyni, þeim síðamefnda í því
skyni að fá hann til starfa fyrir Stasi,
samkvæmt skjölum, sem höfundar
þáttarins hafa haft aðgang að.
Fram kemur í þættinum að taka
verði skýrslum Stasi með þeim fyr-
irvara, að um persónulegt mat leyni-
þjónustumannanna, sem skrifuðu
þær, sé að ræða.
Fá átti Hjörleif til að vinna
fyrir Stasi
Fram kemur í skjölum Stasi að
fylgzt var með Hjörleifi Guttorms-
syni, síðar alþingismanni og ráð-
herra, á árunum 1958-1961 en hann
var þá í námi í Þýzkalandi. I einni
skýrslunni segir að njósnað hafi ver-
ið um Hjörleif með það fyrir augum
að fá hann til að vinna fyrir Stasi.
Hjörleifur sagði í viðtali í þættin-
um að enginn, sem kynnt hefði sig
sem fulltrúa Stasi, hefði nokkurn
tímann talað við sig. „Ef þeim hefur
verið það í huga, varð aldrei af því,“
sagði Hjörleifur.
I þættinum segir að ekkert í
Guðmundur
Ágústsson
Vann nokkur
verkefni fyrir
Stasi.
Árni
Björnsson
Sagðist myndu
hugsa málið en
hafðist ekki að.
Svavar Hjörleifur
Gestsson Guttormsson
Skýrslur Stasi Átti að fá hann
um hann eru til að njósna fyrir
týndar. Stasi.
skýrslunum gefi tii kynna að Hjör-
Ieifur hafi sýnt því áhuga að vinna
fyrir leyniþjónustuna. Útsendarar
Stasi töldu Hjörleif hins vegar hlið-
hollan Þýzka alþýðulýðveldinu og
kommúnistaríkjunum yfirleitt. Eftir
því sem höfundar þáttarins komast
næst, var hætt að njósna um Hjör-
leif í nóvember 1961.
í þættinum er sagt frá því að í
Ieyniskjölum Stasi komi fram að ís-
lendingur, Guðmundur Ágústsson,
sem láuk hagfræðiprófí frá Hoc-
hschule fur Ökonomie í Berlín 1963,
hafi gengið til liðs við öryggislög-
regluna á því ári.
I þættinum segir: „í þessum
gögnum er því lýst hvernig íslend-
ingurinn, sem fyrst var aðeins
nefndur A, hitti leyniþjónustumann-
inn Willmann höfuðsmann. Féllst
hann á að ganga á mála hjá örygg-
islögreglunni á kaffihúsinu Buda-
pest í Austur-Berlín. Þar kemur
fram að íslendingnum hafi verið
tjáð að óvinurinn, Vestur-Þjóðveij-
ar, ætlaði að efna til æsinga meðal
námsmanna í Austur-Þýzkalandi.
Stasi hefði gripið til gagnaðgerða
og talið bezt að fá útlending til
verksins, enda væri hann félagi í
bræðraflokki SED.“
Guðmundur hafnaði viðtali við
höfunda þáttarins, en jafnframt seg-
ir í sjónvarpsþættinum: „Skýrslur
Stasi sýna að hann vann nokkur
verkefni fyrir öryggislögregluna á
árunum 1963 og ’64 undir dulnefn-
inu Karlsson. Guðmundur gat ferð-
azt nokkuð óhindrað til Vestur-Ber-
líndr og átt þangað erindi sem frétta-
ritari Þjóðviljans. Verkefni hans voru
meðal annars að fá aðra Islendinga
í Vestur-Berlín til að vinna fyrir
Stasi og afla upplýsinga um náms-
menn og háskólalíf."
Hafði sjálfur frumkvæði
Eitt verkefna Guðmundar var að
fylgjast með undirbúningi og öryggis-
aðgerðum lögreglunnar í Vestur-
Berlín vegna mótmælaaðgerða á degi
verkalýðsins 1. maí 1963.
í viðtali við Holger Kulickj blaða-
mann og sérfræðing um málefni
Stasi, kemur fram að skýrslur ör-
yggislögreglunnar sýni að Guð-
Sjónvarpið
Stasiskýrsla um Guðmund Ágústsson greinir frá því að hann
hafi verið fenginn til starfa fyrir Stasi á fundi á kaffihúsi.
Stasi sagði um Hjörleif Guttormsson að hann væri hliðhollur
kommúnistaríkjunum. Myndirnar eru úr í nafni sósíalismans.
mundur hafi ekki aðeins tekið við
verkefnum, heldur komið með hug-
myndir að eigin frumkvæði og bent
á einstaklinga, sem kynnu að vera
áhugaverðir í augum öryggislögregl-
unnar.
Kom á sambandi við Árna
Fram kemur í Stasi-skjölum að
Guðmundur Ágústsson hafí haft
milligöngu um að koma Árna Björns-
syni þjóðháttafræðingi _ í samband
við Stasi. Ámi kenndi íslenzku við
Freie Universitát í Vestur-Berlín
1963-1965, en hafði áður stundað
kennslu í Greifswald í Austur-
Þýzkalandi. Háskólayfirvöld höfðu
nývarað Árna við því að hann yrði
beðinn að njósna fyrir Rússa, ér
Stasi hafði samband við hann og bað
hann að stunda njósnir.
Árni segist í viðtali í þættinum
hafa fengið skilaboð að austan „þar
sem ég er beðinn um að gefa vissar
upplýsingar um eitt og annað þarna
í háskólanum. Þetta er nú víst í eina
skiptið á ævinni, sem ég hef verið
beðinn að stunda njósnir," segir
Árni. „Ég lét skila til baka að ég
hefði engan áhuga á svona löguðu
og þar með hélt ég að málið væri
úr sögunni. En svo var nú aldeilis
ekki.“
Féllst á að hitta Stasi-mann
Að sögn Árna kom í heimsókn til
hans systurdóttir hans, sem eitt
kvöldið skilaði sér ekki aftur frá
Austur-Berlín, þar sem hún hafði
farið í leikhús, og hann grennslaðist
fyrir um hana á landamærastöð. „Ég
var settur þarna inn í herbergi og
látinn bíða heillengi," segir Arni í
þættinum. „Loksins kom þarna inn
Svavar segist hafa verið undir
eftirliti og flúið A-Þýzkaland
Guðmundiir Agústsson segist ekki
hafa þegið fé af Stasi
SVAVAR Gestsson alþingismaður
segir að hann hafí aldrei vitað að
skýrslur um hann hafí verið til í
skjalasöfnum austur-þýzku örygg-
islögreglunnar Stasi. Hann kannast
heldur ekki við að nein tengsl hafí
verið milli Þjóðviljans og austur-
þýzkra kommúnista eftir 1968, en
Svavar var ritstjómarfulltrúi á blað-
inu 1968-1971 og ritstjóri 1971-
1978.
Svavar segir að sér hafi ekki
beinlínis komið á óvart að Stasi
skyldi hafa haldið um sig skýrslur.
„Ég ímyndaði mér að ég væri und-
ir eftirliti,“ sagði Svavar. „Þess
vegna flýði ég Austur-Þýzkaland
og vildi ekki vera þar lengur.“
Engin tengsl Þjóðviljans og
Austur-Þýzkalands eftir 1968
Hvað varðar það, sem fram kom
í sjónvarpsþættinum um að Einar
Olgeirsson hefði reynt að koma
Austur-Þjóðveijum í samband við
Svavar vegna málefna Þjóðviljans,
sagðist Svavar ekki minnast þess
að Einar hefði fært slíkt í tal við
sig. „Ég kannast ekkert við það,
sem þarna var nefnt,“ sagði Svavar.
Aðspurður hvort einhver tengsl
hefðu verið milli Þjóðviljans og
Austur-Þýzkalands eftir 1968,
svaraði Svavar neitandi. „Pólitískt
fæðingarvottorð Alþýðubandalags-
ins var að höggva á öll þessi tengsl
þarna austur fyrir og þar með
þetta,“ sagði Svavar.
Kom hvergi nálægt
hvarfi skjalanna
í sjónvarpsþætti Árna Snævarr
og Vals Ingimundarsonar kemur
fram að skjölum þeim, sem Stasi
hafði skrifað um Svavar, hafi verið
eytt 25. júní árið 1989. Svavar seg-
ist ekki hafa vitað fyrr en Árni
Snævarr sagði honum það fyrir
nokkrum vikum að skjölin hefðu
til, en Árni hefði þá sagt að þau
hefðu horfíð. „Það segir sig því al-
veg sjálft að ég gat ekki á neinn
hátt haft neitt með það að gera að
þau hurfu," sagði Svavar. Hann
sagði að síðari hluta júní og fram
í júlí 1989 hefði hann verið á nor-
rænum ráðherrafundi í Kaup-
mannahöfn, EUREKA-fundi í Vín,
sumarleyfí í Grikklandi og opinberri
heimsókn í Finnlandi.
Guðmundur taldi rétt að sýna
gætni við Stasi
Morgunblaðið gerði í gær árang-
urslausar tilraunir til að ná tali af
Guðmundi Ágústssyni, en skjöl
Stasi sýna að hann vann fyrir ör-
yggislögregluna á árunum 1963-
1964. Guðmundur sagði í viðtali á
Rás 2 í gær að tveir menn Stasi
hefðu hitt sig að máli og beðið hann
að vinna fyrir öryggislögregluna.
Hann hefði verið giftur austur-
þýzkri konu og talið rétt að sýna
gætni í samskiptum við Stasi. Hann
hefði síðan hitt annan manninn
nokkrum sinnum.
Guðmundur sagðist hafa unnið
tvö verk fyrir Stasi. Annars vegar
hefði hann verið beðinn að fara til
Vestur-Berlínar og fara fram á það
við Árna Björnsson þjóðháttafræð-
ing að hafa samband við öryggis-
lögregluna. Það hefði hann gert,
en Árni tekið sér illa. Hins vegar
hefði hann verið beðinn að fara
vestur yfir og athuga, hvort verið
væri að grafa við Berlínarmúrinn,
jafnframt að athuga hvort lest her-
flutningabíla væri stödd á ákveðinni
breiðgötu í Vestur-Berlín. „Þetta
var svo bamalegt að ég get varla
sagt frá því,“ sagði Guðmundur í
viðtalinu á Rás 2.
Fékk frið fyrir fjölskylduna
Guðmundur sagðist ekki þora að
fullyrða hvort hann hefði verið beð-
inn um upplýsingar um Islendinga
í Vestur-Berlín, en um landa sína
í Austur-Berlín hefði hann ekkert
verið spurður. Hann hefði aldrei
verið beðinn að tala við aðra en
Árna Björnsson. Guðmundur sagði
að Stasi hefði ekki haft samband
við sig eftir að hann kom aftur
heim til íslands. Hann hefði ekki
þegið fé fyrir störf sín fyrir Stasi,
en fengið frið fyrir fjölskyldu sína
á meðan hann var að ljúka námi.
Slqöl um
njósnir
erlendis
óhreyfð
Boston. Morgunblaðið.
S AMSKIPTI íslendinga við Aust-
ur-Þjóðveija eru komin í hámæli í
kjölfar þáttar eftir Árna Snævarr
fréttamann og Val Ingimundarson
sagnfræðing, sem sýndur var í
sjónvarpinu á sunnudag. Að baki
þættinum liggja rannsóknir á skjöl-
um úr fórum austur-þýsku örygg-
islögreglunnar, sem í daglegu tali
nefnist Stasi. Þau skjöl segja þó
ekki alla söguna. Enn liggja þau
slq'öl, sem varða njósnir Stasi er-
lendis, að mestu leyti í þagnargildi.
Valur kvaðst i samtali við Morg-
unblaðið hafa lagt fram beiðni um
að fá að sjá slg'öl, sem vörðuðu
Island. Beiðni sína lagði hann
fram árið 1991, en hann var
greinilega ekki sá eini, sem knúði
á um að fá aðgang að skjölum
öryKgisIögTeglunnar illræmdu.
Þrátt fyrir þijú þúsund manna
starfslið Gauck-stofnunarinnar,
sem sér um að vinna og flokka
Stasi-skjölin, liðu þijú ár þar til