Morgunblaðið - 11.02.1995, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 11. FEBRÚAR 1995
AÐSEIMDAR GREINAR
Annar áfangi einkavæðingar
SÖLU á hlutabréf-
um ríkissjóðs í Lyfja-
verslun íslands hf.
lauk þegar helmingur
hlutabréfanna var
seldur á tveimur
klukkustundum
fímmtudaginn 26. jan-
úar sl. Fyrri helming-
urinn seldist einnig
upp á einum degi,
fímmtudaginn 17.
nóvember sl. Söluverð
hlutabréfanna var
samtals 402 milljónir
króna og hluthafar eru
rúmlega fímmtán
hundruð. Ekki er hægt
að segja annað én að almenningur
hafí sýnt sölunni mikinn áhuga og
eykur hún mönnum bjartsýni um
framgang einkavæðingar á næstu
árum. Með sölunni lauk jafnframt
framkvæmd einkavæðingar ríkis-
fyrirtækja á yfírstandandi kjörtíma-
bili.
í sérstakri hvítbók ríkisstjómar-
innar, Velferð á varanlegum gmnni,
sem kynnt var haustið 1991 og
hafði að geyma stefnu- og starfsá-
ætlun ríkissijómar Davíðs Oddsson-
ar, var gert ráð fyrir, að seld yrðu
fyrirtæki fyrir samtals 4 milljarða
á kjörtímabilinu, eða sem nemur
einum milljarði króna á hveiju ári
kjörtímabilsins. í forsendum þessar-
ar áætlunar var gert ráð fyrir sölu
Búnaðarbanka íslands, en seinna
var ákveðið að fresta þeirri sölu.
Einkum voru tvær ástæður til þeirr-
ar ákvörðunar. í fyrsta lagi vegna
þess að pólitískan stuðning skorti
á Alþingi. í öðru lagi var talið rétt
að bíða með söluna þar til efnahags-
lífíð tæki við sér á nýjan leik auk
þess sem fjárhagsvandi viðskipta-
banka í Noregi og Svíþjóð í upp-
hafí þessa áratugar var í hugum
manna. Eigi að síður hefur í tíð
þessarar ríkissljómar farið fram
mikilvægur undirbúningur varðandi
einkavæðingu ríkisviðskiptabanka.
Nauðsynleg lagafrumvörp hafa ver-
ið samin og sérstök undirbúnings-
nefnd um málið hefur skilað af sér
ítarlegri skýrslu um alla þætti þess.
Ekki þarf því að líða
nema tiltölulega
skammur timi frá því
ákvörðun er tekin um
sölu bankanna þar til
hægt er að hefja sölu
þeirra. Það verkefni
býður þó næstu ríkis-
stjómar og er tvímæla-
laust mikilvægasta
verkefni á sviði einka-
væðingar á næstu
ámm.
Heildartekjur af sölu
ríkisins á fyrirtækjum
og eignum vegna
einkavæðingar nemur
2,1 milljarði króna á
kjörtímabilinu og skiptist þannig í
tímaröð:
Menn geta velt fyrir sér raun-
verulegum áhrifum þessarar eigna-
sölu fyrir ríkissjóð. Slíkar vanga-
veltur verðaj)ó að taka mið af öllum
aðstæðum. I sumum tilvikum yfír-
tekur ríkissjóður skuldir áður en
kemur að sölu, en í öðrum tilvikum
getur sparast við einkavæðingu.
Taka má sem dæmi Ríkisskip, sem
hafði fengið í formi beinna framlaga
o g yfírtekinna lána um 3,6 milljarða
króna á tímabilinu 1983-92 á verð-
lagi ársins 1994. Ríkissjóður losn-
aði undan slíkri kvöð hvað framtíð-
ina snertir þegar ákveðið var að
leggja fyrirtækið niður og selja
eignir þess. Hvað sem slíkum
vangaveltum líður er staðreyndin
um eignasölu ríkissjóðs vegna
einkavæðingar einfaldlega sú, að
seldar voru eignir fyrir rúma tvo
milljarða króna og ríkið ber ekki
lengur ábyrgð á rekstri þeirra fyrir-
tækja sem í hlut eiga. Hjá fyrirtækj-
um þessum starfa um 400 manns
og velta þeirra var samtals hátt í
6 milljarðar króna síðasta árið fyrir
einkavæðingu. Umsvif ríkisins hafa
minnkað sem því nemur.
Eitt helsta gagnrýnisefnið við
sölu fyrirtækja er jafnan söluverðið.
Því er oft haldið fram, að hlutabréf
hafí verið verðlögð of lágt og að
ríkisfyrirtæki séu seld á útsölu-
verði. Reynt hefur verið að tryggja
eðlilega og sangjama verðlagningu
með aðstoð sérfræðinga verðbréfa-
fyrirtækjanna. Stuðst hefur verið
við verðmat þeirra og það yfírfarið
af starfsmönnum framkvæmda-
nefndar um einkavæðingu og við-
komandi ráðuneytum. í því efni
mega menn ekki gleyma aðalatrið-
inu, sem er, að ekki verður af við-
skiptum nema kaupandi og seljandi
komi sér saman um verðið. Sölu-
verðið hlýtur að taka mið af aðstæð-
um hveiju sinni. Hafa verður í huga
þá lægð, sem verið hefur í efna-
hagslífinu undanfarin misseri. Sú
efnahagslega lægð hefur ekki verið
hagstæð einkavæðingunni. Auðvelt
er að halda því fram, að þá eigi
einfaldlega að bíða með sölu, en
þá gleymist, að veigamikil rök önn-
ur en tekjumarkmiðið eru fyrir
einkavæðingu. Mikilvægasta rök-
semdin fyrir einkavæðingu er að
draga úr ríkisrekstri og efla mark-
aðshagkerfíð, en það stuðlar að
auknum hagvexti.
Ekki er nokkur spuming, að
Hreinn Loftsson
Prentsmiðjan Gutenberg hf. (júní 1992) kr. 85.600.000,-
Framleiðsludeild ÁTVR (júni 1992) kr. 18.900.000,-
Ríkisskip(eignasalahófstl992) kr. 350.400.000,-
Ferðaskrifstofa íslands hf. (ágúst 1992) kr. 18.768.750,-
Jarðboranir hf. (sala hófst í ágúst 1992) kr. 88.000.000,-
Menningarsjóður (eignasala fór fram haustið 1992) kr. 26.000.000,-
Þróunarfélag íslands hf. (nóvember 1992) kr. 130.000.000,-
íslensk endurtrygging hf. (desember 1992) kr. 162.000.000,-
Rýni hf. (desember 1993) kr. 4.000.000,-
SR-mjöl hf. (desember 1993) kr. 725.000.000,-
Þormóður rammi hf. (mars 1994) kr. 89.400.000,-
Lyljaverslun íslands hf. (nóvember 1994 og janúar 1995)
kr. 402.000.000,-
Ein mikilvægasta rök-
semd finir einkavæð-
ingu, segir Hreinn
Loftsson, er að draga
úr ríkisrekstri og efla
markaðshagkerfíð.
Það stuðlar að aukn-
um hagvexti.
áfram verður haldið á braut einka-
væðingar hér á landi á næstu árum.
Hún er einfaldlega eitt þeirra verk-
efna sem vinna verður að þegar
áherslur breytast í ríkisrekstrinum
og ákveðið er að leggja niður rekst-
ur, þætta starfsemi eða selja eign-
ir. Á sínum tíma kann að hafa ver-
ið nauðsynlegt að ríkið sinnti til-
teknum rekstri, en menn eru al-
mennt orðnir sammála um að ríkið
eigi að draga sig út úr rekstri sem
betur verður sinnt úti á markaðnum
af einstaklingum og fyrirtækjum
þeirra.
Einkavæðing felst einfaldlega í
framkvæmdinni við það, að ríkið
hættir starfsemi á einhveiju sviði.
Með tilkomu Framkvæmdanefnd-
ar um einkavæðingu hefur í fyrsta
sinn verið reynt að samhæfa vinnu-
brögð við einkavæðingu og koma
þeim fyrir á ákveðnum stað í stjóm-
kerfínu. Er þá öðru fremur átt við
söluþáttinn. Settar hafa verið sér-
stakar reglur um framkvæmdina
sem taka mið af reynslunni fram til
þessa. Samhæfingin hefur reynst
vandaverk í ljósi þess að einstakir
ráðherrar og ráðuneyti hafa ógjam-
an viljað sleppa hendinni af fram-
kvæmdinni. Dæmi um þetta er salan
á SR-mjöli hf. sem ekki var á vegum
nefndarinnar. Nefndin hefur gegnt
leiðbeiningarhlutverki, verið til ráð-
gjafar og annast um ákveðna þætti
við framkvæmdina í umboði ein-
stakra ráðherra. Reynt hefur verið
að mynda ákveðinn kjama og sér-
hæfingu varðandi einkavæðingu og
(ííoa uiv'nqnw
MORGUNBLAÐIÐ
einnig hefur verið unnið að því að
gera meðferðina faglegri með nánu
samstarfi við sérfræðinga úti á
markaðnum.
Eftirfarandi lærdóm má einkum
draga af framkvæmd einkavæðingar
á kjörtímabilinu: í fyrsta lagi er
nauðsynlegt að reglur um fram-
kvæmdina verði lögbundnar. í öðru
lagi er einnig nauðsynlegt að fram-
kvæmdin verði samhæfð á einum
stað í stjómkerfínu. Þannig yrði
tryggt að reynsla á þessu sviði safn-
ist fyrir á einum stað í stjómkerf-
inu. í þriðja lagi er skynsamlegt að
leita sem mest út á markaðinn og
hafa sem best samstarf við verð-
bréfafyrirtækin í stað þess að koma
upp of miklu starfsliði í stjómkerfinu
á þessu sviði. Þannig nýtist líka
reynslubrunnur einkavæðingarinnar
úti á markaðnum. í fjórða lagi hefur
reynst skynsamlegt við sölu fyrir-
tækja að gefa almenningi fyrst kost
á hlutabréfakaupum í stað þess að
ávallt sé um að ræða sölu til stórra
fjárfesta. Reglan ætti framvegis að
vera sú sama og unnið hefur verið
eftir við tvær síðustu sölumar, þ.e.
að almenningi og starfsmönnum
verði gefínn kostur á hlutaijárkaup-
um í ákveðinn tíma á ákveðnum
kjömm. í kjölfarið færi síðan fram
tilboðssala þar sem stærri fjárfestum
gæfíst færi á kaupum.
Einkavæðing á íslandi er komin
tiltölulega skammt á veg miðað við
það sem er að gerast með nágranna-
þjóðunum. Eigi að síður er reynslan
almennt séð góð af einkavæðing-
unni. Arðsemissjónarmið ráða nú
ferðinni í einkavæddum fyrirtækj-
um, en starfsemi þeirra hvílir ekki
á pólitískum forsendum. Önnur
markmið, þ.e. að efla einkaframtak,
styrlq'a samkeppni og að auka þátt-
töku almennings á hlutabréfamark-
aði, hafa og náðst fram. Þó að tekju-
markmiðið sé mjög til umræðu við
sölu einstakra fyrirtækja má ekki
gleyma öðrum mikilvægum mark-
miðum sem hér hefur verið minnst
á. Aldrei má gleyma því undirstöðu-
atriði, að fyrirtækin, sem verið er
að selja, standi sjálf á traustum fjár-
hagsgrundvelli og geti þannig til
frambúðar verið aflvaki úti á mark-
aðnum.
Höfundur erformaður
framkvæmdanefndar um
einkaveeðingu.
Olíubirgðastöðvar í Reykjavík
ÞRIÐJUDAGINN 31. janúar sl.
birtist í Morgunblaðinu grein eftir
Elínu Pálmadóttur sem hún nefnir
„Olía inn á sund?“. Hún rifjar þar
upp starf sitt í umhverfísmálaráði
Reykjavíkur 1974 til 1978 og ág-
ætt samstarf sitt við embættismenn
á þeim tíma. En tilefni greinarinnar
eru áhyggjur hennar vegna vænt-
anlegrar olíubirgðastöðvar Irving
Oil á Klettasvæði svokölluðu við
Sundahöfn.
Þótt ég þykist vita að Elínu gangi
gott eitt til verð ég að segja að les-
andinn fær einkennilega mynd af
því sem gert hefur verið í sambandi
við aðalskipulag Reylq'avíkúr og
staðsetningu olíubirgðastöðva sam-
kvæmt því, svo og fyrirheit til Irv-
ing Oil um lóð fyrir birgðastöð á
Klettasvæði. Því eru þessar línur
ritaðar.
Samkvæmt lögum um umhverf-
ismat ber að athuga umhverfisáhrif
olíubirgðastöðva. Sú skylda er lögð
á byggjandann sjálfan að láta gera
þær athuganir og greinargerðir sem
nauðsynlegar eru til að skipulagsyf-
irvöld geti tekið afstöðu til áætlana
um byggingu slíkra stöðva. Af-
greiðsla Hafnarstjómar í Reykjavík
á erindi Irving Oil er því auðvitað
gerð með vissu um að slík vinna
verði unnin af framkvæmdaaðila
og lögð fyrir yfírvöld. Raunar var
það Hafnarstjóm sem ákvað hvaða
lóð væri álitlegust af þeim sem
nefndar voru og gátu komið til álita.
Margar og illa útbúnar olíu-
birgðastöðvar voru á sínum tima
þymir í augum borgaryfirvalda.
Raunar er hér land-
lægt virðingarleysi fyr-
ir lögum og reglum
sem er áhyggjuefni og
getur valdið því að hér
verði slys af ýmsum
toga, og alltof algengt
er að ströngustu ör-
yggiskröfum sé ekki
fylgt. Samt er ekki
hægt að segja að um
neitt kæruleysi hafí
verið að ræða í þau tvö
skipti sem óhöpp hafa
orðið við löndun á olíu
í Reykjavík. Önnur til-
vik eru svo óveruleg
að segja má að mjög
lítið hafi verið um
óhöpp af þessu tagi. Leggjast þó
olíuskip ekki að bryggju heldur við
legufæri og dæla um tiltölulega
langar leiðslur í birgðageyma á
landi. Þessu stendur nú til að
breyta, bæði í Örfírisey og á Kletta-
svæði. Jafnframt hefur birgða-
stöðvum verið fækkað f tvær, og
era og verða gerðar strangar örygg-
iskröfur til þeirra.
Gegnum tíðina hefur við og við
verið til umræðu hvort betra sé að
liafa olíubirgðastöðvar í Reykjavík
tvær, í Örfírisey og á Klettasvæði,
eða einungis eina, og þá í Örfirisey.
Það sem mælir með einni stöð í
Örfírisey era þau sjónarmið sem
Elín minnti á að þá væra birgðirnar
betur staðsettar og fjær Sundunum.
Það sem mælir með tveim stöðum
er annars vegar það að þá þurfa
ekki allir olíuflutningar að fara í
gegnum gamla bæinn
frá Örfírisey og svo
hitt, að öraggara er að
hafa birgðimar á tveim
stöðum frekar en ein-
um. Um þetta hafa
löngum verið skiptar
skoðanir.
í Aðalskipulagi
Reykjavíkur 1984-
2004, sem staðfest var
1988, segir svo um ol-
íubirgðastöðvar: „Olíu-
höfn: Reiknað er með,
að í lok skipulagstíma-
bilsins verði í Reykja-
vík tvær olíustöðvar, í
Örfírisey og Laugar-
nesi. Stækkunarmögu-
leikar era miklir í Örfírisey, en þeir
era hins vegar mjög takmarkaðir í
Laugamesi."
Þetta aðalskipulag er fyrsta
heildarendurskoðunin á aðalskipu-
laginu síðan 1964. Sú vinna að
endurskoðun, sem þar á undan var
unnin, kom fram í tveim skýrslum:
„Aðalskipulag - Austursvæði
1981-1998“ frá mars 1981 og
„Vinnuskýrsla til skipulagsstjómar
dkisins. Aðalskipulag Reykjavíkur
1975-95 ásamt fylgiskjölum. Þró-
unarstofnun Reykjavíkur apríl
1977". Þær vora til umfiöllunar hjá
borginni en ekki var litið á þær sem
endurskoðun á aðalskipulagi og þær
voru ekki staðfestar sem slíkar. I
hvoragri þeirra er minnst á olíu-
birgðastöðvar. Þetta er rakið hér
vegna frásagnar Elínar af umræðu
um þetta á áranum kringum 1975,
Vilyrði fyrir nýrrí lóð
undir olíubirgðastöð á
Klettasvæði, segir Stef-
án Hermannsson, felur
ekki í sér neina stefnu-
breytingu.
sem vafalaust er rétt, en aðalatriðið
er auðvitað að skipulagsyfírvöld í
Reykjavík hafa fyrir löngu skipt um
skoðun og vilyrði fyrir nýrri lóð nú
undir birgðastöð á Klettasvæði felur
ekki í sér neina stefnubreytingu í
þessu efni. Sú ákvörðun hefur held-
ur ekki áhrif á áform um bryggju-
gerð eða forgangsröðun verkefna
við það. Eingöngu er flýtt landgerð
með fyllingum, sem lóðagjöld fé-
lagsins standa undir.
Nokkuð góðar upplýsingar liggja
fyrir um hafstrauma og sjávarfalla-
strauma kringum Reykjavík og er
sífellt verið að bæta við þá vitn-
eskju með viðbótarmælingum.
Reiknilíkan hefur verið notað til að
áætla dreifíngu mengunar frá hol-
ræsaútrásum og bera saman mis-
munandi lausnir í því efni. Þó að
við stöndum vel að vígi varðandi
mengun vegna mikilla sjávar-
strauma og nálægð við úthaf, og
mun betur en flestir bæir í Evrópu
er það auðvitað ekki alveg vansa-
laust að við séum ekki komin lengra
með framkvæmdir við aðalútrásir,
Stefán
Hermannsson
en fyrsta útrásin verður lögð 1996.
Auðvitað er mikil framför fólgin í
þeim lögnum sem komnar era með-
fram sjónum og tekið hafa við skólpi
úr hinum mörgu litlu lögnum sem
lágu út í fjöruna. En þetta var nú
útúrdúr. Þetta reiknilíkan mætti ef
til vill nota til að meta áhrif olíu-
leka frá skipum, löndunarstöðum
eða birgðastöðum, en það hefur
aldrei verið gert.
Yæntanlega era það fyrst og
fremst yfirborðsstraumar sem hafa
áhrif á þáð hvernig olíumengun
flyst til og þar era oftast vind-
straumar ráðandi. Nefna má dæmið
frá síðasta ári þegar olíuleki kom
frá skipi sem tók niðri við Valhúsa-
bauju á Álftanesi og barst olía á
fjörar á Seltjarnarnesi. Sjávarfalla-
straumar era hins vegar ráðandi
um það hvemig holræsamengun
dreifíst í sjó við Reykjavík. Sjávar-
fallastraumar munu líklega flytja
olíuflekk mest um 1 km. Lýsingar
Elínar minna mig á Eiðsvík, sem
er 4 km frá Laugamesi og Kletta-
svæðinu.
Það hefur verið mat tæknimanna
sem að þessu hafa komið nýverið
að varðandi áhættu við löndun
megi Ieggja Örfírisey og Kletta-
svæði að jöfnu. Á báðum stöðuin
vex öryggi þó veralega þegar olíu-
skip geta lagst að bryggju. Á það
verður að leggja mesta áherslu að
aðbúnaður allur og tæki við löndun
sé eins og til er ætlast og að allra
öryggissjónarmiða sé gætt og er
það jafn mikilvægt á báðum stöðun-
um, en bryggja er mikið nauðsynja-
mál, ekki síður í Örfirisey, sem er
meira áveðurs og útsettari fyrir
öldu og sjó-
Höfundur er borgar-
verkfræðingur.