Morgunblaðið - 11.02.1995, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 11. FEBRÚAR 1995 35
SKODUN STJÓRNARSKRÁR
almenna borgara, til dæmis til að
ákvarða hvaða mannréttindi ættu
erindi í stjórnarskrá. Einnig varpaði
hann fram þeirri spumingu hvort
rétt væri að leyfa lágmarksfjölda
kjósenda eða þingmanna að krefjast
þjóðaratkvæðagreiðslu um tiltekið
málefni. Hik við að beita 26. grein
stjómarskrárinnar, sem leyfír for-
seta að knýja fram þjóðaratkvæði,
gæfi tilefni til að gaumgæfa það.
Stjórnlagaþing
Var Geir H. Haarde spurður hvort
skipun sérstaks stjórnlagaþings
hefði komið til greina vegna stjórnar-
skrárbreytinganna nú. „Þá hefðum
við fyrst þurft að setja inn nýtt
ákvæði í stjórnarskrána um stjórn-
lagaþing og samþykkja það áður en
hægt hefði verið að hefjast handa,“
sagði Geir en núverandi ákvæði
kveða á um að stjórnarskrárbreyt-
ingar þurfí að samþykkja á tveimur
þingum með kosningum á milli.
„Náist fmmvarpið í gegn með
þeim breytingum sem væntanlega
verða gerðar er ég ekki í vafa um
að hér er á ferð eitthvert merkasta
mál sem Alþingi hefur afgreitt lengi.
Detti málið upp fyrir nú er hætt við
að því verði ekki hreyft í mjög mörg
ár. Ég vil ekki bera ábyrgð á því
að svo fari og trúi því ekki að raun-
verulegir áhugamenn um stjórnar-
skrárambætur vilji það,“ segir Geir.
Sigurður Líndal telur að eðlileg-
asti hátturinn á setningu stjómar-
skrár sé að efna til stjómlagaþings.
„Rökin fyrir því eru þau að þarna
er verið að setja Alþingi sjálfu reglur
þannig að það má deila um hvort
rétt sé að Alþingi sé að fjalla um
sjálft sig, auk þess að setja umgjörð
um aðrar stjómarstofnanir, svo sem
framkvæmdavaldið, til dæmis ráð-
herra, og dómsvaldið. Á móti mælir
töluvert umstang og kostnaður í
kringum það að efna til stjómlaga-
þings og hugsanlegir erfíðleikar við
að fá menn til þess,“ segir Sigurður.
Málamiðlun þings og þjóðar
Að mati Ragnars Aðalsteinssonar
er stjómarskráin málamiðlun milli
þings og þjóðar. „Það hefði átt að
skrifa kynningarrit þar sem einstök
atriði eða málið í heild hefði verið
kynnt í stað þess að ætlast til þess
að þjóðin læsi greinargerðina með
framvarpinu, sem hvorki hefur birst
í dagblöðum né verið lesið upp í út-
varpi eða sjónvarpi. Kynningin er
því í sjálfu sér ekki byijuð, nema
gagnvart þeim sem era áhugasamir
og bera sig eftir greinargerðinni,"
segir Ragnar og gagnrýnir líka að
ekki skuli hafa verið leitað til ís-
lenskra sérfræðinga af yngri kyn-
slóðinni á sviði mannréttindamála.
Útkoman aðalatriði
Eiríkur Tómasson hæstaréttarlög-
maður segir ekki skipta máli hvemig
framvarpið sé unnið. „Það sem mér
fínnst skipta máli er hvernig frum-
varpið lítur út,“ segir hann og árétt-
ar að það sé borið upp af formönnum
þingflokkanna sem einir beri ábyrgð
á því. „Það er frumvarpið sjálft sem
stendur fyrir sínu að mínum dómi.
Það eiga menn að ræða,“ segir hann
og bætir við að ekki hafi verið bent
á að framvarpið sé gallað í heild
sinni. „Skýringin á þessari ómálefna-
legu gagnrýni er að stóram hluta
kannski sú að ekki var leitað til
þeirra manna sem hafa hana í
frammi.“
Fjölbreytt sjónarmið
Sigurður Líndal segir, aðspurður
hvort eðlilegt sé að hæstaréttardóm-
arar eigi hlut að máli við endurskoð-
un stjórnarskrárinnar, að sem flest
sjónarmið eigi að fá að njóta sín.
Dómarar eigi ekki að vera útilokaðir
sakir reynslu sinnar en alltaf megi
deila um það hversu mikið dómarar
eigi að blanda sér í lagasetningu.
„Það sem helst mælir gegn því
er það að þeir bindi sig of mikið
fyrirfram. Dómari hefur kannski
samið greinargerð um hvernig beri
að skilja ákvæði og er því hagsmuna-
tengdur löggjafanum að vissu leyti.
Þetta gæti veikt traust. Ef um er
Geir H.
Haarde
Detti málið upp fyrir nú er
hætt við að því verði ekki hreyft
í mjög mörg ár.
Sigurður
Líndai
Rökin gegn félagslegum rétt-
indum eru að þau leggja verkn-
aðarskyldu á hina þjóðfélags-
þegnana.
að ræða lög sem grípa inn í mjög
víða í þjóðfélaginu væri óheppilegt
að hann þyrfti stöðugt að vera að
víkja sæti,“ segir Sigurður.
Endalaus deila
Hvað einstök ákvæði stjórnar-
skrárframvarpsins áhrærir segir Geir
H. Haarde að athugasemdir hafi verið
gerðar við nær allar greinar þess
enda megi deila um ákvæðin
endalaust. Gagnrýnina á jafnréttis-,
tjáningar-, og félagafrelsisákvæðin
hefur borið hæst en miklar breyting-
ar vora gerðar á ákvæðum 3. og 8.
greinar í tillögum stjórnarskrár-
nefndar, sem urðu að 11. og 12. grein
í framvarpinu.
í tillögunum hljómar tjáningar-
frelsisákvæðið svo: „Virða ber skoð-
anafrelsi manna. Hver maður á rétt
á að láta í ljós hugsanir sínar. Þ6
verður hann að ábyrgjast þær fyrir
dómi. Ritskoðun og aðrar tálmanir á
tjáningarfrelsinu má aldrei í lög
leiða. “ Ákvæði um félagafrelsið
hljóðar þannig: „Allir skulu njóta
fijálsræðis tii að stofna féiög og efna
til funda. “
Ragnar Aðalsteinsson segir grein-
arnar í tillögunum „þaulhugsaðar og
vel byggðar” sem ekki megi segja
um texta frumvarpsins. Að auki
bendir hann á að greinargerðin inni-
haldi innri mótsagnir. Jafnræðisregl-
an í 3. grein þess sé sögð vera form-
en ekki efnisregla, samt haldi stjórn-
arskrárnefnd því fram að ekki þurfi
Ragnar
Aðalsteinsson
Ekki nægjanlegt að tryggja ein-
göngu borgaraleg og stjórn-
málaleg réttindi í stjómarskrá.
Eiríkur
Tómasson
Formenn þingflokkanna bera
einir ábyrgð á stjómarskrár-
fmmvarpinu.
að setja inn ákvæði um jafnrétti karla
og kvenna vegna jafnræðisreglunnar;
allir séu jafnir fyrir lögum.
Hann gagnrýnir líka að hugtakið
mannréttindi, sem hafí verið í tillög-
um frá 5. apríl, hafí verið fellt út.
„Það eitt að nefna það hugtak í
stjórnarskránni gjörbreytir öllu inni-
haldi textans. Ef svo væri gert bæri
íslenskum dómstólum að skýra hug-
takið í samræmi við alþjóðlega þróun
°g þjóðréttarlegar skuldbindingar
okkar íslendinga. Mikilvægasta
ákvæði sem hægt væri að setja að
mínum dómi væri það, að ríkisvaldinu
væri skylt að virða og framfylgja
mannréttindum með hliðsjón af al-
þjóðalögum á mannréttindasviði. Þá
hefðu lögmenn mjög merkilegt túlk-
unarákvæði til þess að byggja á, fyr-
ir stjómarskrána í heild sinni og lög
í landinu. Þetta er meðal annars til
umræðu í Finnlandi og verður til
lykta leitt á næstu dögum.“
Þröngar skorður
Hvað endurskoðun ákvæðis um
félagafrelsið varðar segir Sigurður
Líndal að ef halda ætti skylduaðild
að verkalýðsfélögum til streitu yrði
jafnframt að setja starfsemi þeirra
mjög þröngar skorður. „Því er haldið
stíft fram að ekki sé félagaskylda á
íslandi en þetta er alls ekki rétt.
Forgangsréttarákvæði í kjarasamn-
ingum útiloka ófélagsbundna menn
frá vinnu. í lögum ýmissa verkalýðs-
félaga er beinlínis ákvæði um það
að félagsmenn vinni ekki með ófé-
lagsbundnum. Auk þess era til
ákvæði í lögum stéttarfélaga þar sem
atvinnurekendur era skyldugir til að
taka eingöngu félagsbundna menn,
til dæmis hjá Verslunarmannafélagi
Reykjavíkur.
Ef einungis segði að engan mætti
skylda til félagsaðildar yrði forgangs-
réttarákvæðið hugsanlega talið ólög-
legt. Ég legg óbeina lögskyldu til
jafns við lögbundna skyldu," segir
hann.
Orðalag 12. greinar stjórnarskrár-
framvarpsins er af mörgum talið
auka svigrúm til að hefta tjáningar-
frelsið en þar segir: „Allir eru frjáls-
ir skoðana sinna og sannfæringar.
Hver maður á rétt á að láta í ljós
hugsjónir sínar, en ábyrgjast verður
hann þær fyrir dómi. Ritskoðun og
aðrar sambærilegar tálmanir á tján-
ingarfrelsi má aldrei í lög leiða.
Framangreind ákvæði standa ekki í
vegi því að með lögum má setja tján-
ingarfreisi skorður í þágu allsheijar-
reglu eða öryggis ríkisins, til verndar
heilsu eða siðgæði manna eða vegna
réttinda eða mannorðs annarra. “
Ragnar Aðalsteinsson segir til
dæmis að þess hefði átt að geta í
greinargerð hvers vegna viðbótin
„nauðsynlegt í lýðræðisþjóðfélagi",
sem er að fínna í tjáningarfrelsis-
ákvæðinu í Mannréttindasáttmála
Evrópu, hafí verið undanskilin. En
Sigurður Lindal telur það oftúlkun
að ætla að ákvæðið auki svigrúm
löggjafans í þessu skyni.
Eirikur Tómasson segir umræðuna
byggða á misskilningi, löggjafínn
hafi í framkvæmd sett fjölmargar
undantekningar við prentfrelsisá-
kvæðið til þessa án þess að bein heim-
ild sé til þess í núgildandi stjóm-
arskrá. „Þegar undantekningará-
kvæðið er sett inn einskorðað við
ákveðin tilvik eru menn að þrengja
heimild löggjafans. Ef umrædd máls-
grein væri felld burtu hefði löggjafínn
tiltölulega fijálsar hendur í skjóli
þessarar venju,“ segir Eiríkur.
Hann segir ennfremur aðspurður,
hvort ekki hefði þurft nánari útskýr-
ingar í greinargerð við þetta ákvæði:
„Eg held að megi gagnrýna þetta
atriði og á von á því að það verði
eitt af því sem menn skoði. Ég get
fallist á að það hefði mátt hafa í því
áþekkan fyrirvara og er í Mannrétt-
indasáttmála Evrópu," segir hann.
Engin framtíðarsýn?
Við endurskoðun mannréttinda-
kaflans var að sögn Geirs H. Haarde
lögð megináhersla á að koma ákvæð-
um hans í nútímalegan búning og
að tillit yrði tekið til þeirra sáttmála
sem íslendingar era aðilar að.
Ragnar Aðalsteinsson segir hins
vegar að stjómarskráin eigi að horfa
til framtíðar. „Eitt af þvi sem skiptir
máli þegar menn setja sér stjómar-
skrá era skilaboðin sem hún flytur
öðram þjóðum. Þess vegna era það
gríðarleg vonbrigði fyrir okkur, sem
áhuga höfum á stjórnarskrám og
mannréttindum, að geta ekki sett
okkur stjómarskrá sem yrði öðrum
þjóðum fyrirmynd," segir hann.
Sigurður Líndal leggur hins vegar
áherslu á uppeldisgildi stjómarskrár-
innar. „í þessari stjórnarskrá era
réttindagreinar meginatriðið, sem
ekki er undarlegt. Þær voru aðallega
mótaðar á 17. og 18. öld og í byijun
19. aldar í andófí við einveldið. Ég
hlýt að spyija sjálfan mig hvort rétt
sé að ganga sífellt út frá einveldinu
og alræðinu. Mín framtíðarsýn er
miklu frekar í þá átt að líta á ríkið
í anda þjóðfélagssáttmálans og
ganga að því vísu að menn séu frjáls-
ir og hafí öll þessi réttindi, þau séu
okkur meðfædd.
Það mætti orða þau í yfírlýsingu
fyrir framan stjórnarskrána en í
henni væra skylduákvæði frjálsra
manna. Mér fínnst þetta miklu
sæmra en að vera klifa á endalausum
réttindum. Stjómarskráin á að hafa
visst uppeldisgildi og þegar klifað er
á réttindum í sífellu er hætta á að
menn gleymi skyldunum. Ef kveðið
er á um skyldur í stjómarskránni
muna menn skyldur sínar við samfé-
lagið og meðbræður. Það held ég að
sé miklu hollara."
Gagnrýni á
stjórnar-
skrár-
frumvarpið
► HJÁLPARSTOFNUN kirlg-
unnar gerir athugasemd við
það að sleppt sé almennum yfir-
lýsingum um mannhelgi, rétt-
inn til lífs og til að njóta mann-
réttinda, auk annars sem fram
komi í Mannréttindasáttmála
Sameinuðu þjóðanna. Þar af
leiði að stjórnarskráin verði
hugsjónalaus og rislág. Stjórn-
arskrár eigi að sýna veginn
fram á við, vera nokkurs konar
kyndill sem menn beri í við-
leitni sinni til að skapa sem
best og réttlátast þjóðfélag, þar
sem áhersla sé lögð á göfgi
mannsins, frelsi, jafnrétti og
bræðralag.
► LÖGMANNAFÉLAG fslands
vekur athygli á því að ekki sé
sett fram almenn stefnuyfirlýs-
ing um að allir menn eigi rétt
til lífs eða skuli njóta mann-
helgi. í mannhelgishugtakinu
felist meðal annars bann við
pyntingum, ómannúðlegri eða
vanvirðandi meðferð eða refs-
ingum. Einnig vanti ákvæði um
þjóðaratkvæði og hvergi sé vik-
ið að menningarlegum réttind-
um. í þeim felist meðal annars
réttur til að njóta eigin hug-
verka og til að taka þátt í vís-
indalegum og menningarlegum
framförum.
► AMNESTY International tel-
ur frumvarpinu nieðal annars
áfátt að því leyti að ekki sé
kveðið á um að ætíð skuli virða
tiltekin grundvallarréttindi,
þótt almennt neyðarástand ríki.
Einnig vanti ákvæði sem tryggi
rétt til sanngjarnrar og tafar-
lausrar málsmeðferðar. Vakin
er athygli á áhyggjum mann-
réttindanefndar SÞ af þeim
möguleika að hægt sé að dæma
í allt að eins árs fangelsi fyrir
meiðyrði verði nýtt ákvæði um
tjáningarfrelsi samþykkt. Einn-
ig sé því sleppt að banna grein-
armun milli fólks á grundvelli
tungumáls, þjóðernislegs eða
félagslegs uppruna.
► RAUÐI krossinn bendir á að
missir sé að ákvæðum um jafna
stöðu karla og kvenna, almennu
banni við mismunun og ákvæði
um réttarstöðu útlendinga. Sér-
staklega þurfi að tryggja rétt
þeirra sem hælis óska vegna
ofsókna og að réttur manna til
viðunandi lífskjara, meðal ann-
ars vegna fátæktar sé ekki
skýrt tryggður.
► BISKUP íslands telur
ástæðu til að kanna hvort ekki
megi kveða skýrar á um efna-
hagsleg og félagsleg réttindi í
frumvarpinu. Draga megi í efa
aðgreiningu sem gerð sé í
greinargerð þeirra á milli og
einnig sé eðlilegra að kveða á
um rétt flóttamanna í frum-
varpinu.
► BLAÐAMANNAFÉLAG ís-
lands bendir á að skýrar tak-
markanir skorti við heimildir
til að setja almennu tjáningar-
frelsi skorður og leggur til að
þriðja málsgrein 11. greinar
verði felld út.
► SAMTÖKIN ’78 krefjastþess
að hugtakið kynhneigð bætist
við upptalningu þeirra sem
tryggja skuli jöfnun fyrir lög-
um í 3. grein frumvarpsins um
jafnræði.