Morgunblaðið - 11.02.1995, Blaðsíða 8

8 D LAUGARDAGUR 11. FEBRÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
RLIT Y F I R LJÓÐ Á LIÐNU ÁRI
eftir Skafta Þ. Halldórsson
Morgunblaðið/J úlíus
„MARGAR góðar ljóðabækur hafa komið út á liðnu ári“
YFI
LJÓÐIÐ er lífseigt. í einu blaðanna sá
ég því haldið fram að það stæði í
skugga skáldsagna og annarra bók-
menntaverka. Því verður þó ekki á
móti mælt að margar góðar ljóðabækur hafi
komið út á liðnu ári. Það vekur raunar at-
hygli mína. enn eitt árið hversu mikill kraftur
er í þeirri kynslóð skálda sem nú er á miðjum
aldri og þaðan af eldri. En á þessu ári gáfu
færri hinna yngri ljóðskálda út ljóðabækur
en oft áður og af því mótast þetta yfirlit
yfir ljóð liðins árs.
í landslagi hugans
Módemísk ljóðagerð á íslandi á sér öfluga
fulltrúa þetta ljóðaár. Einn þeirra er Kristján
Karlsson sem virðist yrkja betur með hverri
ljóðabók. í nýjustu ljóðabók sinni, Kvæðum
94, tekur hann þráðinn upp frá fyrri ljóða-
söfnum sínum. Leikur að hugmyndum og
merkingu orða og máls setur mark sitt á
bókina, ekki síst út frá þeirri hugmynd að
ljóðið sé sjálfstæður merkingarheimur sem
lýsi sjálfu sér fyrst og fremst. Sérkennileg
innri rökræða, sem oft virðist vera þversögn,
beinir athygli lesanda að eðli máls og sam-
bandi þess við veruleikann. í þeim skilningi
er hin listræna blekking list raunvemleikans
og skáldskapurinn umfram allt tilfærsla máls.
En vitaskuld eru viðfangsefni Kristjáns víðf-
eðmari en sem þessu nemur. í Kvæðum 94
eru áberandi myndir sem tengjast því að eld-
ast. Það er hausthljóð í tónlist kvæðanna og
ef til vill tregi:
ein gönguferð enn eftir
leikhús
sumars meðan blátt og grænt
vóru einungis viðbrögð eins
og sama litar við aðdáun
gests
meðan eg hafði vindinn
í hendi mér eins og fugl?
Matthías Johannessen er afkastamikið
skáld. Hann gefur út tvær ljóðabækur á liðnu
ári, Land mitt og jörð og Om vindheim
vide. Fyrrtalda bókin er í mínum huga í
hópi bestu verka hans. Augljós eru tengslin
við næstu bók Matthíasar á undan, Árstíðar-
ferð um innri mann (1992). Árstíðimar
binda stærstu ljóðaflokkana saman, bæði
formrænt séð og einnig er ferðin um árstíðirn-
ar og innri veruleika þáttur í trúarlegri sýn
skáldsins, leitinni að guði, leitinni að eilífð-
inni. En ferð Matthíasar er ekki einungis um
eigin innheima heldur einnig um sögu Islands
og landið frá Homafirði til Önundarfjarðar.
Stærsti ljóðaflokkurinn, Að vökunnar mild-
andi ljósi, er jafnframt hulduljóð Matthíasar
og andi Eggerts og Jónasar svífur yfir vötn-
unum, jafnvel hvöt þeirra um nytsama „fjar-
stæðu draumkaldrar vissu um upprisu / þjóð-
ar í nauðum". Hann einkennist af fossandi
hugmyndastraumi þar sem hver mynd rekur
aðra, myndrænar orðasmíðar skáldsins, tákn,
vísanir og líkingar skarast og fléttast saman
eins og í þessari vormynd frá Njáluslóðum:
Páskadagsgult einsog tunglið við
tímalaus höf, tíðindalaust einsog goðsögn við
margfallnar rústir mitt óræða hugskot og
heldur til fundar við þig.
Fögur er Hallgerður, bleikir akrar og
slegin tún.
Om vindheim vide, sem Knut Odegárd
þýddi á norsku, hefur þá sérstöðu meðal
þýddra ljóðabóka að hún er frumútgáfa ljóð-
anna í bókinni. Hún er gefin út í tilefni 50
ára lýðveldisafmælisins hér á landi. í þessari
bók er meira um stök ljóð en ljóðaflokka og
því er bókin ekki eins heildstæð og hinar tvær
síðustu ljóðabækur Matthíasar enda yrkisefnin
afmarkaðri. Eigi að síður er þetta kröftug bók
og krefjandi. Sérkenni Matthíasar koma vel
fram í norska textanum, ekki síst ljóðtæknin,
tilvísanimar og myndsköpunin.
Jóhann Hjálmarsson sendir frá sér nýja
Ijóðabók á þessu ári, Rödd í speglunum,
eftir nokkurt hlé og er hún vafalaust með
hans bestu verkum. Lengsti ljóðaflokkurinn
í bók Jóhanns er ljóð í lausu máli og nefnist
Le spleen de Reykjavík. Hann leiðir hugann
að ljóðum Baudelaires með svipuðu heiti sem
fjölluðu um angistina og leiðann á sjúkri öld
þegar heimurinn glataði merkingu sinni og
maðunnn upplifði sig einungis sem lifandi
efni. Á vissan hátt eru viðfangsefni Jóhanns
ekki fjarri hugleiðingum Baudelaires. Þó er
þar nokkur munur. I næstu bók sinni á und-
an, Gluggum hafsins (1989), getur Jóhann
þess í einu ljóðinu að þreyta og leiði sæki
að honum gagnvart ljóðinu. Skáldfákurinn
blási honum engu í bijóst „nema aðgerðar-
leysi / og hvötinni til að yrkja ekki - “ Ekki
verður þó séð að skáldið skorti innblástur í
nýju ljóðabókinni. Það tekst á við Ijóðið og
lífið af endurnýjuðum krafti. Helstu kostir
Jóhanns koma skýrt fram í ljóðum sem ein-
kennast af einföldum en heilsteyptum ljóð-
myndum er bera þau uppi, velq'a hugrennin-
gatengsl og ásæknar spumingar. Hestur er
aftur á ferð í landslagi hugans í hinni nýju
bók en nú sem táknmynd tortímingar:
„Honum verður ekki hleypt á skeið framar
/ Holdið er laust frá beinum / hreðjarnar
muldar í smátt.“ Þannig upplifir skáldið
tímana og ljóðið. Þetta eru tímar þegar veröld
yhrynur / og er byggð upp / til að falla á ný.“
I þessum rótlausa heimi mætir skáldið einnig
dögum sínum í speglinum og tekst á við það
að eldast á sinn hljóðláta og íhugula hátt:
Það mun ekkert gerast
nema skyggja
og rökkrið mun vefja okkur að sér,
taka okkur í faðm sinn.
Við týnumst í rökkrinu,
í öllu sem líkist okkur.
Engill í snjónum nefnist ljóðabók Nínu
Bjarkar Ámadóttur sem út kom á árinu. í
skáldskap sínum leggur hún megináherslu á
túlkun kennda og tilfinninga. Oft virðist til-
finningalíf ljóðmælenda eða persóna í ljóðum
hennar vera brothætt og stundum sjúklegt.
Mörg ljóðanna yrkir hún þó til einstaklinga
eða í minningu horfinna vina. Önnur ljóð segja
sögur, gjaman af undirmálsfólki, hugsjúku
og með skerta sjálfsmynd. Nína hefur oft
áður fengist við svipuð viðfangsefni. Þau vom
t.d. áberandi í Svörtum hesti í myrkrinu
(1982) og raunar er margt líkt með þessum
bókum þótt mér finnist meiri persónuleg nánd
í nýju bókinni. í fyrri bókinni yrkir hún t.d.
um óttann í líkingu fugls sem tekur manneskj-
una í klæmar. Þetta er fremur hlutlæg mynd.
Svipað efni tekur hún mun persónulegri tökum
í kvæðinu Og sagði: Það er guðinn Savage.
Þar er fjallað um harm sem hin harmþmngna
segir að sé reyndar illur guð, Savage:
og um leið og hún nefndi nafn hans
sá ég þær klæmar sem hún sat í
sá þær svo stórar sem rimla
og skjálfandi grátur hennar náði
út í gegn en hékk líka
fastur á þeim öllum og barðist
svo ákaft og svo máttvana í senn
Hnitmiðuð myndbygging og knappur ljóð-
texti einkennir ljóð Þuríðar Guðmundsdóttur
í bók hennar Nóttin hlutstar á mig. í bók-
inni er ákveðin spenna milli rómantísks feg-
urðarheims ljóðanna og hins harða vemleika
sem fleygar hann. Hvert augnablik er brot-
hætt, lífið er skógur af þversögnum til að
takast á við. En fegurst eru ljóð Þuríðar
þegar hún upphefur þessar þversagnir:
Hijúfur
þessi dagur
uns sumamóttin
breiddi yfir hann
vatnaspegla
og þögn stúpublóma
úr bláu og rauðu flaueli
Andstæður eru einnig áberandi í Rauð-
hjöllum Baldurs Óskarssonar. Þær gefa ljóð-
unum í senn heimspekilega og myndræna
dýpt sem að einhveiju leyti er ættuð úr aust-
urlenskri heimssýn; tilveran er skoðuð sem
eining andstæðna og þannig sem heild. Ljóð-
mál í anda súrrealismans er í sumum ljóð-
anna en oft dregur Baldur upp einfaldar
myndir sem í reynd hafa, ef nánar er skoð-
að, margræðna skírskotun. í kvæðinu Hægt
teflir skáldið fram andstæðum myrkurs og
ljóss, fæðingar og tortímingar:
Hægt
fer ljósið heiminn
ofur
hægt
vex hnoðri
bjartur
með dimmu innan í sér.
Hægt
fer ljósið heiminn.
Drunur nútímans
Nokkuð ber á samfélagslegri gagnrýni í
Ijóðum skálda þetta árið. Oft deila þau á
samtímann, stundum á beinskeyttan hátt,
stundum með kaldhæðni og sum skáld leitast
við að fínna leið út úr veruleika samtímans,
leita að andsvari við áraun hans.
Ádeilugjörn orðræða í löngu máli er helsta
einkenni á ljóðabók Jóns frá Pálmholti, Hin
eilífa nútíð. í henni eru útleitnir ljóðabálkar
með sundurlausum myndum sem ekki mynda
alltaf augljósa merkingarlega heild. Virðast
þeir stundum dálítið lausir í reipunum. Bókin
fjallar reyndar m.a. um „óheyrileg og rugluð
vandamál mannanna", og er ákall um
endurheimt eða nýsköpun mannlegra gilda.
Þrjár óðarslóðir Böðvars Guðmundssonar
er sérkennileg háðsádeila á manninn og guð
mannsins á slóðum ástarinnar, lífsins og
dauðans. Slys, voðaverk, fordómar og
hamagangur neyslusamfélagsins eru í
forgrunni en í bakgrunni kaldhæðin glíma
við vanmáttugan guð í heimi þar sem
hindurvitni eru „athvarf gegn staðreyndum“.
Ef til vill er það mikilvægasti boðskapur
bókarinnar að „það er auðvelt að vera
máttlaus guð en það er ekki auðvelt að vera
góð manneskja“.
Líkt og hjá Böðvari Guðmundssyni gætir
kaldhæðinnar ádeilu á neyslusamfélagið í bók
Geirlaugs Magnússonar, Þrisvar sinnum
þrettán. Við, nútímamenn, „setjum upp
glitskær ker / dósir fylltar hávaða okkur til
unaðar og gleymsku“ á breiðstrætum
draumfara. Víða í bók hans má fínna háðska
orðaleiki sem um sumt minna á ljóðtexta
Jónasar Svafár. Á hinn bóginn yrkir
Geirlaugur fremur ljóðrænan texta þannig að
oft er eins og átök verði milli ljóðaheims og
veruleikaskynjunar, t. d. í kvæðinu Nature
morte:
í svölu ijóðri nokkur dádýr bemskunnar á beit en tveir
klókir refir ræða áhrif bókmenntanna á
náttúrufegurðina
friður eindrægni því lambið hefur tælt ljónið í skessu-
leik og ósvífnir sólargeislar hafa brotist inn í
laufþykknið
að veltast um í skugganum
þegar hljóðlaus skothvellur tætir myndina á hol
Andstæðum náttúrulegra gilda og
nútímans er einnig teflt saman í bók Jónasar
Þorbjarnarsonar, A bersvæði. í einu kvæða
hans verða „drunur nútímans bara óp - /
einhver að villast einn um / myrkrið og
stjörnurnar -“. Hann sækir því í sambýli við
land og sögu og samræður við gamalt fólk
sem er næstum því samgróið þessum þáttum.
Kvæði hans verða því gestaboð úti í
náttúrunni og sögunni og skáldinu
undankomuleið úr fírringu nútímans.
Það er heldur ekki laust við einhvers konar
afturhvarf til einfaldara lífs í ljóðum ísaks
Harðarsonar í bók hans, Stokkseyri. Þótt
hann yrki stundum um einsemdina og
firringuna er samt megináherslan á samsemd
við náttúru og plássið þar sem hann býr „/
kofa á Stokkseyri, / lítill undrandi maður
undir óklofn- / um himni með nokkrum
hænsnum“.
Lárus Már Bjömsson gaf eftir langt hlé út
á árinu bókina, Vatnaliljur handa
Narkissos. Ljóð Lárusar eru tilfinningaríkur
skáldskapur þar sem spenna ríkir milli
þrárinnar um nálægð og útþrár eða
frelsisþrár: „Einn / og þó nærri // Þannig /
vil ég vera // Að þú / sértf.
Þá komu út fyrstu bækur þeirra Ágústínu
Jónsdóttur, Að baki mánans, og Jóhönnu
Sveinsdóttur, Guð og mamma hans, og
vöktu athygli mína fyrir vandaðan kveðskap.
ísmeygileg kímni og óvenjuleg viðfangsefni
einkenna skáldskap Jóhönnu. Ljóðtextinn er
kaldhæðinn og oft frumlegur. Bók Ágústínu
er af nokkuð öðmm toga. Hún er öðmm
þræðinum könnun óræðra kennda. Ljóð
hennar markast af nokkru táknsæi og
stundum fomlegu orðavali og vísunum í
fomkvæði. Báðar hafa skáldkonurnar gott
vald á ljóðmálinu og myndsýn þeirra er fersk.
Vegir liggja til allra átta
Það er vitaskuld engin leið að gera grein
fyrir sérkennum skálda í blaðagrein sem
þessari, hvað þá ljóðagerð ársins alls. Við
stiklum einungis á fáeinum steinum sem
standa upp úr og allt eins víst að annar
vegfarandi velji aðra leið.
Eg er ekki frá því að íslendingar séu
komnir að ákveðnum vatnaskilum í
menningarlegu tilliti og það speglast í
kvæðum skáldanna. „Er ég að horfa á
þáttaskil sögunnar?' spyr Jón frá Pálmholti
í nýju bókinni sinni og veltir fyrir sér nýrri
Evrópusýn. Sum skáldin nálgast þessa
umræðu með því að skoða innviðina,
skilgreina þjóðina, tunguna og landið. Kímin
er t.d. hugleiðing Matthíasar Johannessens
um Vaðla í Önundarfirði: „Vaða 11 / heitir í
Önundarfírði / óvætt á flóði // eins og
þjóðarsálin.“ En gamni fylgir alvara og svo
er einnig um niðurstöðu Kristjáns Karlssonar
um tunguna, landið og þjóðina. Þótt tungan
breytist og íandið með breytist þjóðin ekki
„stijált upprætt fólk og nokkuð orðum aukiff'.
Það er líka vaxandi þörf hjá skáldum að
leiða ljóðið út úr glerhúsinu, sem Geirlaugur
Magnússon yrkir um í einu kvæða sinna ,enda
þótt þar ríki gleðileikur ljósbrotanna ,og út
í „heiðríkjuna / næturkulið". Af ljóðum liðins
árs verður þó fátt ráðið um stefnuna
framundan. Vegir liggja til allra átta.