Morgunblaðið - 19.02.1995, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
FISKVEIÐISTJ ÓRNUN
FRAMBJÓÐENDUR í
fjórum efstu sætum
framboðslista Sjálf-
stæðisflokksins á Vest-
fjörðum í næstu þing-
kosningum hafa nýlega
lagt fram tillögur um
breytta fískveiðistjóm-
un. Þessar tillögur fela
í sér umtumun á gild-
andi stjómkerfí físk-
veiða. Þær hafa vakið
mikla athygli og verið
hampað í Morgunblað-
inu. Það er því óhjá-
kvæmilegt að fjalla
nánar um þær.
I Morgunblaðinu 28.
janúar sl. er tillaga
fjórmenninganna ásamt greinargerð
birt í heild. Þeir gera ekki ágreining
við það markmið að haga fiskveið-
unum þannig að arður af veiðunum
sé hámarkaður. Meginatriðin í mál-
flutningi þeirra em hins vegar, að
það stjómkerfí fiskveiða, sem kennt
hefur verið_ við kvótakerfí, hafí
reynst illa. í stað þess sé rétt að
taka upp kerfi fjárfestingar- og
sóknartakmarkana. Báðar þessar
staðhæfingar em að mínu áliti fjarri
réttu lagi.
Kvótakerfið og viðgangur
fiskistofna
Fjórmenningamir fullyrða að
kvótakerfíð hafí ekki skilað ár-
angri. Ein helsta röksemd þeirra
fyrir þessari fullyrðingu er bágt
ástand mikilvægra fískistofna. Þessi
málflutningur byggist á alvarlegum
misskilningi á eðli kvótakerfisins.
Kvótakerfíð er ekki og hefur aldr-
ei verið tæki til að stjóma þróun
fiskistofna. Kvótakerfið er einungis
skipulag, sem gerir sjómönnum og
útgerðum kleift að veiða leyfílegan
heildarafla, hver svo sem hann er,
með hagkvæmasta hætti. Ákvörðun
um Ieyfilegan heildarafla hefur á
hinn bóginn mikil áhrif á viðgang
fiskistofna. Það má t.a.m. víst telja,
að ofveiði á liðnum áram eigi ríkan
þátt í slæmu ástandi þorskstofnsins
um þessar mundir. Sú ofveiði hefur
hins vegar ekkert með kvótakerfið
sem slíkt að gera. Hún stafar ann-
ars vegar af því, að stjómvöld hafa
ítrekað leiðst til að heimila meiri
heildarafla þorsks en hollt er. Hins
vegar stafar hún af því, að aflinn
hefur jafnan orðið veralega umfram
leyfilegan heildarafla vegna um-
fangsmikilla undanþága frá kvóta-
kerfinu. Það er því fjarri öllu lagi
að nota núverandi ástand þorsk-
stofnsins sem röksemd gegn kvóta-
kerfinu. Þvert á móti má ætla, að
aflinn hefði orðið mun nær leyfileg-
um heildarafla, ef kvótakerfíð hefði
verið víðtækara.
Það var ekki kvótakerfi í
botnfiskveiðunum 1985-1990
Fjórmenningamir fara mörgum
orðum um það, að flotinn hafí
stækkað og sóknarmáttur hans auk-
ist. Hefði það gerst innan vébanda
kvótakerfisins, væri það vissulega
vísbending um að eitthvað hefði
farið úrskeiðis. Staðreyndimar eru
hins vegar allt aðrar en fjórmenn-
ingamir vilja vera láta.
Fjórmenningamir kjósa að ein-
skorða röksemdafærslu sína við
kvótakerfíð í botnfískveiðunum. Það
kerfi telja þeir að hafi tekið gildi
árið 1984. Með því leiða þeir lesand-
ann á villigötur. Það er nefnilega
ekki með nokkra móti unnt að halda
því fram, að kvótakerfíð hafí orðið
ráðandi í íslenskum botnfískveiðum
fyrr en í fyrsta lagi árið 1991. Á
árabilinu 1985-1990
(bæði árin meðtalin)
var að jafnaði innan við
helmingur af þorskafla
landsmanna tekinn á
grandvelli aflakvóta.
Afgangurinn var veidd-
ur samkvæmt undan-
þágum frá kvótakerf-
inu og þá fyrst og
fremst af skipum á
sóknarmarki. Svipaða
sögu má segja um aðr-
ar helstu botnfiskteg-
undimar. Þessu er nán-
ar lýst í meðfylgjandi
töflu 1.
Tafla 1
Úthlutaðir aflakvótar sem hlutfall
af heildarafla botnfisktegunda
Ár Þorskur Ýsa Karfi Grálúða
1984 88% 138%* 109%* 100%
1985 64% 94% 97% 76%
1986 32% 51% 37% 29%
1987 36% 68% 40% 24%
1988 52% 74% 43% 33%
1989 53% 63% 41% 29%
1990 49% 58% 39% 46%
1991** 96% 97% 95% 94%
* Úthlutaðir kvótar veiddust ekki allir.
** Fiskveiðiárið 1. jan.-31. ágúst 1991.
Heimild: Nefnd um mótun fískveiðistefnu,
Skýrsla til sjávarútvegsráðherra, 2. apríl
1993.
Það ætti því 'að vera hveijum
manni ljóst, að á tímabilinu 1985-
1990 ríkti hér ekki kvótakerfi í botn-
fískveiðunum. Miklu nær er að
kenna þetta tímabil við sóknarmark
en kvótakerfi. Telji fjórmenningarn-
ir að eitthvað hafí farið aflaga í
stjómun botnfískveiða frá 1984, er
það því fyrst og fremst áfellisdómur
yfír sóknarmarkskerfinu en ekki
kvótakerfínu.
Kvótakerfíð í botn-
fiskveiðunum
Það er rétt, að á tímabilinu 1984-
1994 hefur fískiskipaflotinn stækk-
að örlítið að brúttórúmlestatali. Sú
stækkun á sér ýmsar skýringar,
þ. á m. fjárfestingu í vinnslugetu á
hafí úti og fiskiskipum til að nýta
nýjar fiskitegundir s.s. djúprækju.
Aðalatriðiðið er þó það, að þessi
stækkun er hverfandi miðað við
stækkun flotans á áranum 1976-
1983. Þegar betur er að gáð kemur
jafnframt í ljós, að stækkun fiski-
skipaflotans frá 1984 á sér fyrst
og fremst stað, þegar sóknarmarkið
er allsráðandi, þ.e. 1986-88. Á áran-
um 1984-5, fyrstu áram kvótakerf-
isins, ihinnkaði fískiskipaflotinn.
Frá árinu 1991, þegar kvótakerfið
varð loksins ráðandi í botnfiskveið-
unum hefur flotinn aftur farið
minnkandi.
Svipaða sögu má segja um botn-
físksóknina. Hún eykst aðeins þegar
sóknarmark er ráðandi. Þetta má
ráða af mynd 1, sem sýnir þróun
sóknar í botnfísk á mælikvarða
tonnúthaldsdaga frá 1978.
Mynd 1 sýnir m.a., að á tímabil-
inu 1977-1983, þegar fískveiði-
stjómunin byggðist á sóknartak-
mörkunum (skrapdagakerfíð) jókst
botnfísksókn innan fiskveiðilögsög-
unnar um þriðjung. Á öllu tímabilinu
frá 1984 til 1993 hefur sama botn-
fisksókn hins vegar minnkað um
nálægt 7%. Þessar staðreyndir geta
varla talist vísbending um að kvóta-
kerfíð ýti undir sókn, sem sóknar-
mark þurfí til að takmarka, eins og
fjórmenningamir fullyrða.
Sé nánar rýnt í þróun botnfísk-
sóknar eftir 1984 kemur í ljós, að
Ragnar Árnason
Verði tillögur sem þess-
ar framkvæmdar telur
Ragnar Amason ráð-
legast fyrir dugmikla
Islendinga að fara að
undirbúa framtíð sína í
öðrum löndum.
hún minnkaði mjög veralega á
fyrstu áram kvótakerfisins, þ.e. ár-
unum 1984-5, enda var þá aflamark
ráðandi (sjá töflu 1). Sóknin jókst
hins vegar aftur veralega á áranum
1986-90 er meirihluti botnfískaflans
var tekinn samkvæmt sóknarmarki.
Frá 1991, eftir að aflamarkið varð
aftur yfírgnæfandi, hefur botnfisk-
sóknin innan fiskveiðilögsögunnar
minnkað talsvert á nýjan leik.
Þannig sjáum við, að þveröfugt
við það sem fjórmenningamir full-
yrða virðist kvótakerfíð skila mikils-
verðum árangri í átt að flota- og
sóknarminnkun, þegar það er til
staðar. Jafnframt hafa tímabil sókn-
artakmarkana undantekningarlaust
haft í för með sér umtalsverða flota-
og sóknaraukningu. Þar með virðast
helstu forsendumar fyrir tillögum
fjórmenninganna brostnar.
Kvótakerfið í öðrum
fiskveiðum
Ef meta á hagkvæmnisáhrif
kvótakerfisins á grundvelli reynsl-
unnar sjá allir réttsýnir menn, að
eðlilegast er að skoða fískveiðar,
þar sem hreint kvótakerfí hefur
verið í gildi. Slíkar fiskveiðar hér á
landi era m.a. síldveiðamar, þar sem
kvótakerfí var komið á árið 1976,
og loðnuveiðarnar, þar sem kvóta-
kerfið vartekið upp árið 1980. Sam-
fellt og tiltölulega óbjagað kvóta-
kerfi hefur m.ö.o. verið í gildi í sfld-
veiðunum í 18 ár og loðnuveiðunum
14 ár. í bptnfiskveiðunum hefur
kvótakerfí (þó með veralegum und-
anþágum) hins vegar aðeins verið í
gildi frá 1991, þ.e. í 4 ár. Þessu
virðast fjórmenningarnir hafa
gleymt, þegar þeir mótuðu tillögur
sínar.
Hvemig hefur þá kvótakerfíð
reynst í þessum sfld- og loðnuveið-
um? Það hefur í
stuttu máli reynst
vel og fyllilega í
samræmi við þau
markmið, sem fjór-
menningamir telja,
að stjómkerfí físk-
veiða eigi að ná.
Kvótakerfið í
síldveiðunum
Síldveiðarnar
era fyrstu íslensku
fiskveiðamar, sem
kvótakerfi var
komið á í, en það
var árið 1976. í
upphafi vora kvót-
amir ekki fram-
seljanlegir, en því
var breytt árið
1979. í þessum
fiskveiðum hefur
allt gengið eins og
í sögu. Árlegur
heildarafli hefur
verið í megindrátt-
um samkvæmt til-
lögum Hafrann-
sóknastofnunar,
enda hefur bæði
stofn og afli vaxið
jafnt og þétt, og
er stofninn nú í
sögulegu hámarki.
Svipaða sögu
má segja um hag-
kvæmnina í veið-
unum. Þrátt fyrir
gífurlega afla-
aukningu hefur
fískiskipum á sfld-
veiðum fækkað úr
u.þ.b. 200 árið
1980 í nálægt 30
árið 1993. Rétt er
þó að geta þess, að meðalstærð sfld-
arbátanna hefur vaxið. Því hefur
flotastærðin í rúmlestum talið ekki
minnkað svona mikið. Heildarsóknin
mæld sem margfeldi brúttórúmlesta
fiskiskipanna og úthaldsdaga þeirra
hefur þó minnkað veralega. Afla-
magn á sóknareiningu, sem er skýr
mælikvarði á tæknilega hagkvæmni
veiðanna, hefur því vaxið mjög mik-
ið eða allt að tífalt miðað við árið
1976, er kvótakerfíð fyrst tók gildi.
Þessari þróun er nánar lýst í mynd
2, sem er meðfylgjandi. Eins og sjá
má af þeirri mynd hefur veiðistofninn
vaxið úr liðlega 200 þús. tonnum við
upphaf kvótakerfísins 1976 í um 700
þús. tonn árið 1993. Afli hefur vax-
ið að sama skapi, og afli á sóknarein-
ingu hefur því sem næst tífaldast.
Þetta er órækur vitnisburður um
velheppnaða fískveiðistjómun, sem
rekja má til kvótakerfísins.
Kvótakerfið í
loðnuveiðunum
í loðnuveiðunum var kvótakerfi
tekið upp árið 1980. Árið 1986 voru
kvótarnir gerðir framseljanlegir. Á
þessu tímabili hefur árlegur afli
verið afar breytilegur vegna sveiflu-
kenndrar stofnstærðar. Meðalafli
tímabilsins hefur þó verið svipaður
og fyrir 1980 og sama máli gegnir
um stofnstærðina. Fiskveiðistjóm-
unin frá 1980 hefur því ekki skipt
neinum sköpum fyrir afla eða stofn-
stærð.
Hagkvæmni veiðanna hefur hins
vegar aukist stórlega. Árið 1979
tóku hátt í 70 bátar þátt í loðnuveið-
unum. Árið 1993 voru þeir aðeins
39. Þeim hefur með öðram orðum
fækkað um meira en 40% á 14 áram.
Bátamir hafa hins vegar stækkað
þannig að tonnatala flotans hefur
lækkað mun minna eða nálægt 30%
á tímabilinu. Þessari þróun er nánar
lýst í mynd 3.
Með því að loðnuflotinn hefur
minnkað svo veralega og heildarafli
hefur ekki breyst, er ljóst að tækni-
leg hagkvæmni í loðnuveiðunum
hefur einnig vaxið veralega síðan
1980. Þennan árangur virðist fyrst
og fremst mega þakka kvótakerf-
inu.
Lokaorð
Forsendur fjórmenninganna eru
rangar. Öfugt við það sem þeir halda,
verður ekki annað séð en kvótakerf-
ið hafí skilað miklum árangri í hag-
kvæmnisátt, þar sem það hefur feng-
ið að spreyta sig. Þetta blasir við í
sfldveiðunum, þar sem kvótakerfi
hefur verið í gildi í 18 ár, og loðnu-
veiðunum þar sem það hefur verið
gilt í 14 ár. Þetta er jafnvel nokkuð
augljóst í botnfiskveiðunum þau fáu
ár, sem sæmilega heillegt kvótakerfí
hefur gilt í þeim veiðum.
Fjórmenningamir vilja hverfa aft-
ur til stjómkerfís fiskveiða, sem
reynslan hefur sýnt að veldur gríðar-
legri sóun í fískveiðum. Sú reynsla
er ekki aðeins frá fískveiðum á ís-
landi heldur frá fiskveiðum um allan
heim þó rúmsins vegna séu ekki tök
á að rekja þá sögu hér. Jafnvel þau
gögn sem þeir sjálfír tíunda máli
sínu til stuðnings eru vitnisburður
um óhagkvæmni sóknartakmark-
ana.
Þó kastar fyrst tólfunum er þeir
kenna kvótakerfíð við miðstýringu,
haftakerfí og forræðishyggju.
Kvótakerfíð er kerfi eignarréttar
yfír heimildum til að nýta auðlind-
ina. Sem slíkt er það algerlega hlið-
stætt alþekktum eignarréttarkerf-
um á landi, t.d. eignarrétti á landi,
húsum, verksmiðjum, hlutabréfum
og öðram verðmætum. Mikilvægt
er að átta sig á því, að þessi eignar-
réttur er ekki einokaður. Hver sem
er getur keypt sér þennan rétt. Það
er alþekkt og sönnur á það færðar
m.a. innan vébanda velferðarhag-
fræði og stofnanahagfræði, að sér-
eignarréttur af þessu tagi er ein-
mitt forsenda fyrir valddreifíngu og
athafnafrelsi. Ef skipulag sér-
eignarréttar væri ekki fyrir hendi
og það varið af framkvæmdavald-
inu, yrði nauðsynlegt að taka upp
víðtækt kerfí miðstýringar, hafta
og samfélagslegs forræðis til að
tryggja efnahagslega afkomu þegn-
anna. Þetta var einmitt skipulagið
í Sovétríkjunum heitnum. Þetta er
jafnframt það skipulag, sem fíór-
menningamir leggja til að tekið
verði upp í íslenskum botnfískveið-
um. Þannig einnig á þessu sviði
snýst málflutningur fíórmenning-
anna upp í mótsögn sína. Þeir þykj-
ast vera að forðast miðstýringu, en
era í rauninni að gera tillögu um
stórkostlega miðstýringu og höft á
fjárfestingum og úthaldi.
íslenskur efnahagur á undir högg
að sækja, ekki síst í samanburði við
lífskjör í nágrannaríkjunum. Eigi
þjóðin ekki að dragast enn lengra
aftur úr, er nauðsynlegt að gæta
ýtrustu hagsýni á öllum sviðum
efnahagslífsins. Ekki er síst þýðing-
armikið að nýta okkar verðmætustu
auðlindir, auðlindir sjávarins, eins
skynsamlega og unnt er. Kvótakerf-
ið er ein mikilvægasta forsenda þess
að svo megi verða. Tillögur fjór-
menninganna ganga hins vegar í
þveröfuga átt. Verði þær eða eitt-
hvað þvíumlíkt að veruleika, er
sennilega ráðlegast fyrir dugmikla
Islendinga að fara að undirbúa
framtíð sína í öðrum löndum.
Höfundurínn er prófessor í
fiskihagfræði við Háskóla íslands.