Morgunblaðið - 19.02.1995, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR1995 B 27
Hörður hefur átt þar sæti síðan lög-
in voru samþykkt 1969. Þá er rakin
varðveislusagan fram á þennan dag.
Forsmiðirnir mótuðu
húsagerðina
Annar hlutinn í bók Harðar er
svo: „Ágrip af sögu íslenskrar húsa-
gerðar frá 1750 til 1940.“ Hörður
kveðst hafa stöðvast við þau tíma-
mót, þótt varðveisluannállinn nái
lengra. Nóg væri nú samt.
„Til að gera sér grein fyrir ís-
lenskri húsagerðarlist verður að
grennslast fyrir um þá sem hafa
mótað hana framan af, forsmiðina",
segir Hörður.„Arkitektar eru ekki
gömul stétt. Fyrr meir voru það iðn-
gildin sem réðu ferðinni. Menn fóru
á byggingarstaðinn og voru leiddir
af verkmeistara, sem hér voru kallað-
ir höfuðsmiðir eða forsmiðir. Þetta
fyrirkomulag hélst hérlendis allt
fram á þessa öld. Ég reyni að leita
uppi þessa menn og vil að nöfn þeirra
komist á blað í menningarsögunni.
Eftir að ég er búinn að skrifa
kaflann og flokka húsin eftir gerð
og stíl fram til 1940 fer ég að at-
huga hvað hefur verið friðað, en það
er síðasti þáttur verksins sem heitir:
Varðveisluóskir," heldur Hörður
áfram.„Ég lít ekki svo á að allt gam-
alt sé gott og allt nýtt slæmt. Ég lít
á íslenska húsagerðarlist sem eina
heild. Þeir Matthías og Kristján
björguðu aðallega torfbæjunum. Líka
hefur verið litið til timburhúsanna,
bárujárnshúsanna, en ég tel stein-
steypuhúsin ekki síður merkileg hér.“
Sérstæð íslensk byggingarlist
Hörður bendir á að íslensku stein-
steypuhúsin fyrir funkistímann séu
í sérflokki á alþjóðlegan mælikvarða.
Steinsteypan er svo miklu fyrr notuð
hér en annars staðar. Steyptu húsin
eru komin hér fyrir byltingu modem-
ismans. Það er ein sérstaðan. Þá má
ekki gleyma sérstöðu torfbæjanna,
sem Hörður segir að séu byggingar-
tæknilega alveg einstakir. Klömbm-
hnausamir séu hvergi til í veröld-
inni. Við ræðum um þann mikla mis-
skilning eða vanþekkingu sem kemur
fram í því er fólk talar með lítilvirð-
ingu um torfkofana. Hörður spyr:
„Hefur Njála verið samin í torfkofa?"
Og svo um bárujárnskumbalda eða
fúaspýtur. „íslendingar gerðu báru-
jámið að byggingarlistarlegu efni og
skópu þann bárujárnhúsastíl, sem
hvergi sést annars staðar, bámjáms-
sveiser," segir hann.
Hörður fjallar um fyrstu arkitekt-
ana, Rögnvald Ólafsson, sem var
þeirra fyrstur og elstur, Einar Er:
lendsson og Guðjón Samúelsson. í
kjölfar þeirra kom Sigurður Guð-
mundsson, á skilum modernismans,
og Gunnlaugur Halldórsson, sem var
raunverulegur frumkvöðull modern-
ismans. Fyrsta húsið í funskisstíl var
hús Ólafs Thors í Garðastræti 1929.
„Moderisminn kemur beint úr Bau-
haus-skólanum, eins og geometriska
abstraksionin, sem við listmálararnir
vorum að beijast hér fyrir upp úr
1950, og sama eðlis. Gunnlaugur var
í byggingarlistinni 20 áram á undan
listmálurunum", segir Hörður. Síðan
kemur hver af öðram.
Hér er ekki svirúm til að rekja all-
an þann mikla fróðleik sem Hörður
hefur heygt sér í þessu verki. í vemd-
unarkaflanum reynir hann að gera
sér grein fyrir hvaða hús hafi orðið
útundan og hvað þurfi að gera. Hefur
unnið lista yfir það og hann reynir
að gera sér grein fyrir hvað hefur
gerst, aMiverju og hvað þurfi að gera.
Byg'gingarlistarháskóli
Hvað vill hann þá helst að gert
verði? „Ég vil að settur verði á stofn
Byggingarlistarháskóli,“ svarar
hann um hæl.„Með því að koma upp
skóla hér myndast í landinu reynslu-
hefð, sem nienn læra ekki í útlönd-
um. Sigurðar Nordal hélt því fram
að bókmenntirnar séu eina arfleifð
okkar. f bókinni ijalla ég um þá full-
yrðingu og neita henni alfarið. Mér
finnst satt að segja ófyrirgefanlegt
að Háskóli íslands skuli ekki hafa
kennslu í íslenskri sjónmenntasögu.
Það ætti að vera skyldufag í bygg-
ingarverkfræði, guðfræðideild og
sagnfræðideild. Auk þess sem allir
ættu auðvitað að hafa aðgang. Svo
vil ég að listsögukennslu og sjón-
menntakennslú sé komið inn í alla
iðnskóla. Iðnaðarmenn eru í dag
orðnir tæknimenn, en vora áður fyrr
listiðnaðarmenn. Múrarar, timbur-
menn, snikkarar og málarar fóra

r M 1.1 : I 1
■ ■ rn ' '~y.
—
GARÐASTRÆTI37, fyrsta húsið í funkisstíl, reist 1938.
Arkitekt Gunnlaugur Halldórsson. Því hefur verið breytt.
Ég vil að listsögu-
kennslu og sión-
menntakennslu sé
komiö inn í alla
iðnskola. Iðnaðar-
menn eru í dag
orðnir tæknimenn,
en voru áður fyrr
listiðnaðarmenn.
ÍSLENDINGAR skópu bárujárnshúsastíl, sem Hörður kallar báru-
járnssveiser. Hér er Þingholtsstræti 28, sem Sveinn Jónsson í
Völundi reisti 1902. Það brann.
TORFBÆIRNIR eru byggingartæknilega alveg einstakir.
Klömbruhnausar eru hvergi til í veröldinni. Veggur í Glaumbæ.
S JÚKRAHÚSIÐ á ísafirði. Eitt af bestu verkum
Guðjóns Samúelssonar, byggt 1924.
T
HÚSAVÍKURKIRKJA nýbyggð, eftir Rögnvald
Ólafsson, okkar fyrsta íslenska arkitekt.
mikið út til Danmerkur. Þeir lærðu
kannski ekki listasögu, en þeir era
þar allir að vinna að gömlum, list-
rænum verkefnum. Málararnir
skreyti frá Pompey og múrararnir
skreyti frá Grikklandi o.s.frv. Ég tel
ákaflega mikilvægt að hlutur listar-
innar sé gerður þeim meðvitaður.
Þetta eru mennirnir sem era að gera
við húsin og skemma þau óafvit-
andi, vegna þess að þeir hafa ekki
fengið menntun, sem þeir eiga skilið.
Síðan vil ég sem sagt miklu meiri
umfjöllun um íslenska byggingalist
í blöðum og tímaritum. Og loks að
séu haldin árleg námskeið fyrir arki-
tekta, iðnaðarmenn og áhugafólk um
endurgervingu gamalla húsa.“
Hvernig finnst honum hafa geng-
ið? „Ég er bjartsýnismaður. Eg er
búinn að sjá á þessum langa ferli
hvílíkar framfarir hafa orðið á sviði
sjónlista. Mér finnst mikið vera búið
að gera f menntunarmálum miðað
við það sem maður hefur sjálfur
þurft að láta sér nægja. Ég tek
Myndlista- og handíðaskólann þegar
ég byrjaði að kenna þar og að sjá
hann svo í dag. Kjarvalsstaðir eru
ótrúlegur draumur sem hefur ræst
og þar hafin byggingarsögulegt
rannsóknastarf. Árbæjarsafn, þar
sem ég átti sæti í stjórn, er nú orðið
mjög gott rannsóknasafn. Á Þjóð-
minjasafninu hefur líka mikið verið
gert, sem og á Listasafni Islands.
Aðstaðan frá því ég kom fyrst að
þessu er allt önnur til rannsókna.
Ekki svo að skilja að ég telji þetta
nóg, að ekki þurfi að halda áfram.
Ég vil bara benda á, í þessari bók
sem annars staðar, það sem vel hef-
ur verið gert. Ekki aðeins á það sem
illa var gert. Sama er um húsavernd-
ina. I rauninni hefur það ekki komið
fram, en á að koma fram í þessari
bók, hversu gífurlega mikið hefur
verið unnið á allra síðustu áram í
húsaverndarmálum. Ég tel að þátta-
skil hafi orðið í afstöðu þjóðarinnar
1968. Hvað sem segja má um 68-
kynslóðina er eitt víst, að hún studdi
svo við húsaverndunarhugsjónina að
það væri til dæmis óhugsandi að
Bernhöftstorfunni hefði verið bjarg-
að án tilstyrks þessa fólks. Þetta
fólk fer að að kaupa sér gömul hús
og gera þau upp sjálft. Að lokum
vil ég ekki að sé litið á þessar óskir
mínar og okkar friðunarmanna, sem
eins konar valdbeitingu, heldur vin-
samlega ábendingu til landa vorra
um að fara vel með húsin sem þeir
búa í.“
Að rannsaka íslenska húsagerð
Þegar í upphafi viðtals er vand-
ræðast með hvaða titil eigi að setja
á Hörð Ágústsson verður fátt um
svör. Hann er myndlistarmaður,
hönnuður, kennari, skólastjóri,
fræðimaður o.fl. Hvemig lenti hann
í öllu þessu?
„Ég man eftir því sem barn að það
fyrsta sem ég teiknaði voru hús. Ég
er alinn upp í iðnaðarmannastétt og
fylgdist með mörgum þeirra húsa,
sem ég skrifa um í þessari bók, þar
sem faðir minn vann við þau. Ég
ákvað það sjálfur strax og ég man
eftir mér að ég ætlaði að verða list-
málari fyrir hádegi og arkitekt eftir
hádegi. Ég stefni svo á arkitektúrinn,
en þá er stríð og ég fer í Handíðaskól-
ann og í verkfræðideildina í Háskóla
íslands og að vinna hjá Herði Bjarna-
syni húsameistara. Ætlaði að koma
mér upp arkitektaskóla sjálfur. Þetta
endaði með því að myndlistin tók
völdin, en allan tímann sem ég er í
henni úti í Danmörku, London, París
og á Ítalíu þá hefi ég alltaf augun á
byggingarlist. Svo stofnuðum við
1955 Birting, framútstefnurit, sem
átti að kynna íslendingum alla er-
lenda lista- og menningarstrauma.
Þá þurfti að skrifa um byggingarlist
og það dæmdist á mig. Eg byija á
að skrifa röð greina um gamla bygg-
ingarlist og síðan að kynna módernis-
mann. Að þvi loknu vaknar þessi ör-
lagaríka spuming: Hvað eigum við,
hvað hefur verið gert hér? Maður
hafði auðvitað ekki efni á neinu og
var að vasast í öllu. Engu að síður
dettur mér í hug þegar ég sé auglýs-
ingu frá Vísindasjóði, að kannski geti
ég fengið þar peninga til að skreppa
eina til tvær ferðir út á land, til að
skoða hvað sé þar að sjá. Ég sendi
inn umsókn og steingleymi henni.
Nokkram mánuðum siðar kemur bréf
til mín frá Vísindasjóði, þar sem mér
er tilkynnt hátíðlega að ég hafi feng- v
ið styrk til þess að rannsaka íslenska ’
húsagerð. Þá segi ég við sjálfan mig:
Þú verður að fara. Þannig byijaði
þetta. Ég birti svo í Birtingi í mörg
ár niðurstöður af fyrstu rannsóknum
mínum."
Sú rannsókn á íslenskri húsagerð
hefur reynst dijúgt ævistarf og er
nú að sjá dagsins ljós í stóra riti.