Morgunblaðið - 26.02.1995, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
SUNNUDAGUR 26. FEBRÚAR 1995 B 11
RÉTTU MÁLIHALLAÐ
Lastaranum líkar ei neitt,
lætur hann ganga róginn;
finni hann laufblað fölnað eitt
fordæmir hann skóginn.
(Steingrímur Thorsteinsson)
Með grein þeirri, sem ég ritaði
í Morgunblaðið í desember sl., gerði
ég mér vonir um að geta varpað
réttu ljósi á nokkur af þeim atriðum
'er snertu starf Jakobs Frímanns
Magnússonar, menningarfulltrúa í
Lundúnum og lýðveldishátíðina 50
Northern Light Years, er þá var til
athugunar hjá Ríkisendurskoðun
auk þess að vera efni staðlausra
stafa, dylgja og rangtúlkana ýmissa
fjölmiðla.
Biðin eftir skýrslu Ríkisendur-
skoðunar varð lengri en menn höfðu
reiknað með, en er hún loks birtist
í lok síðasta mánaðar, taldi ég og
fleiri er við sögu komu við fram-
kvæmd hátíðarinnar, að skýrar nið-
urstöður athugunarinnar yrðu til
þess að koma í veg fyrir frekari
misskilning hjá „rannsóknarmönn-
um“ er um málið fjalla. Því miður
hefur þetta reynst ofbjartsýni af
minni hálfu og því tel ég mig knúna
til að leiðrétta enn og aftur ýmis-
legt sem ranglega hefur verið farið
með í fjölmiðlum. Þetta geri ég í
þeirri von að orð mín verði ekki
notuð til að kynda enn frekar það
bál er lastararnir hafa ornað sér
við undangengna mánuði, heldur til
að ítreka og benda á gildi þess að
kynna sér staðreyndir og vanda
upplýsingaöflun og framsetningu
frétta í þeim anda er best sæmir
heiðarlegri, íslenskri fréttamennsku
þar sem hver og einn skal fá að
njóta sannmælis.
Kostnaður vegna
menningarkynninga
í skýrslu Ríkisendurskoðunar
stendur skýrum stöfum að heildar-
kostnaður ríkissjóðs vegna menn-
ingarkynningar sendiráðsins í
Lundúnum frá 1. september 1991
til ársloka 1994 sé 25,9 milljónir
króna. Það þýðir m.ö.o. að á árs-
grundvelli hefur kostnaðurinn að
meðaltali verið tæpar 7,8 milljónir.
Lang stærstur hluti þessa kostnað-
ar er til kominn vegna tveggja
stórra verkefna sem lágu fyrir
löngu áður en sérstakur menning-
arfulltrúi tók við af sendifulltrúa
sendiráðsins og hefðu útgjöld vegna
þeirra farið mjög nálægt 7,8 millj-
ónum á árunum 1992 og 1994,
óháð því hver hefði séð um fram-
kvæmdina.
Þau stórverkefni sem hér um
ræðir voru annars vegar stærsta
samnorræna lista- og landkynning-
arverkefni sem ráðist hefur verið
í; Barbican-hátíðin 1992-1993 og
svo 50 ára afmæli lýðveldisins, sem
flest sendiráð Islands nýttu til átaks
í kynningarmálum og nutu til líkt
og sendiráðið í Lundúnum, sér-
stakra styrkja ríkisstjórnar og ein-
stakra ráðuneyta. Þá felst einnig í
umræddri heildartölu kostnaður
vegna verkefnis og starfsemi sem
teygt hefur anga sína til Frakk-
lands, Þýskalands, Hollands, ír-
lands, Svíþjóðar, Danmerkur og
Bandaríkjanna. Kostnaðarliðir eru
margvíslegir, s.s. uppsetning sýn-
ingarbása, styrkir vegna útgáfu ís-
lenskra bóka í eriskum þýðingum,
kostnaður við íslandsferðir fjöl-
margra fjölmiðlamanna, sem síðan
hafa fjallað um ísland í ræðu og
riti, og ekki síst sá kostnaður sem
fylgir auglýsingunum og kynningu
á^slenskum listamönnum og verk-
um þeirra.
Um uppsiátt DV um að vafi leiki
á hvort „laun listamanna“ hafi ver-
ið gefin upp til skatts, en þar hafa
þeir með óskiljanlegum
reikningskúnstum
galdrað upp . töluna
42,7 milljónir og
klikkja út með eftirfar-
andi: „Ljóst er að
skattstjóri missir af
feitum bita ef laun
listamanna verða ekki
gefin upp,“ er eftirfar-
andi að segja:
Dæmi um að lista-
mönnum hafi verið
greidd laun eru teljandi
á fingrum annarrar
handar. Lítið bolmagn
hefur verið til annars
en að sjá fyrir ferðum
og gistingu og þar að
auki hefur menningarfulltrúi gert
Sér far um að votta mönnum virð-
ingu og þakklæti með a.m.k. einu
heimboði eða máltíð, oftar en ekki
á eigin kostnað. Þegar Ríkisendur-
skoðun fjallar um laun í skýrslu
sinni er átt við greiðslur til íslend-
inga sem búsettir eru í Lundúnum
og annast hafa ýmis smærri viðvik
og verkefni tengd menningarmál-
unum. Þær upphæðir sem hér um
ræðir eru í nærfellt öllum tilfellum
lágar, flestir þessara aðila eru
skattgreiðendur í Bretlandi og því
ekki skattskyldir á íslandi.
Reikningskúnstir
Skal nú vikið nánar að
reikningskúnstum þeirra
DV-manna, sem þeir hafa er þetta
er skrifað reyndar beðist afsökunar
á, en með þeim hætti að ástæða
er til að hnykkja á. Nú kann
einhveijum að þykja árlegur
meðalkostnaður upp á 7,8 milljónir
of hár og vissulega er hann hærri
í Lundúnum en í öðrum sendiráðum.
Með skipan menningarfulltrúa var
utanríkisráðuneytið réttilega að
bregðast við aukinni þörf á
kynningar- og áróðursstarfsemi,
sem farið hefur mjög vaxandi á
síðustu árum og áratugum, m.a.
vegna harðnandi samkeppni á sviði
ferðaþjónustu, fjárfestinga og
almenns útflutnings. Það getur vart
talist óeðlilegt að það ráðuneyti sem
fer með utanríkisviðskipti og hefur
útgjöld upp á 1.500 milljónir á ári,
skuli ákveða að leggja aukna
áherslu á að kynna ísland og veija
til þess 7,8 milljónum árlega. Það
hefur einnig orðið raunin að
lastararnir hafa einhverra hluta
vegna orðið undarlega rangeygir
þar sem þessi hóflega tala er annars
vegar. Heildartalan frá hausti 1991,
25,9 milljónir, hefur verið tekin,
þannig út og nánast tvöfölduð þar
sem margföldunarsnilldin er hvað
óbeisluðust.
Þetta er meðal annars gert með
því að horfa vandlega fram hjá
þeim kafla í skýrslu
Ríkisendurskoðunar þar sem segir
að launa- og búsetukostnaður allra
starfsmanna sendiráðsins,
menningarfulltrúa sem annarra, sé
innifalinn í árlegri fjarveitingu til
sendiráðsins. Þess í stað er pillaður
út launa- og búsetukostnaður eins
tiltekins starfsmanns, sem í tilfelli
menningarfulltrúans er reyndar
mun lægri en annarra
sambærilegra starfsmanna, sá
kostnaður lagður saman frá upphafi
og bætt við framlög ríkissjóðs til
landkynningar og þannig hysjað
upp í rúmar 40 milljónir. Rúsínan
í pylsuendanum hefur svo verið að
taka þau framlög sem Jakób
Frímann aflaði sjálfur frá
atvinnulífinu að upphæð 7,1 milljón
og bæta við öll herlegheitin. Með
þessum reikningsaðferðum náði DV
til dæmis efni í fyrirsögnina
„Kostnaður 21 milljón
umfram ijárveitingar"
(8. febrúar) og töfraði
einnig upp rúmlega 40
milljóna króna
skattstofn sem ofaldir
listamenn áttu að hafa
svikist undan að telja
fram (2. febrúar).
Eyðsla umfram
heimildir
Það er of langt mál
að ætla að fara að elta
ólar við öll þau hrapal-
legu dæmi um þann
kauðshátt og fljótfærni
í vinnubrögðum sem
nokkrir tilteknir fjölm-
iðlar hafa sýnt í þessu máli frá
upphafi. Er ákveðið var að birta
skýrslu Ríkisendurskoðunar í heild
sinni var fjölmiðlum jafnt sem al-
menningi gefinn kostur á að kynna
sér staðreyndir málsins og geta því
sannreynt eftirfarandi:
* í skýrslunni segir að heimildir
skorti fyrir útgjöldum að fjárhæð 2
milljónir króna. Þar segir einnig að
Þegar skýrsla Ríkisend-
urskoðunar lá fyrir seg-
ist Svanhildur Kon-
ráðsdóttir hafa talið að
skýrar niðurstöður at-
hugunarinnar yrðu til
að koma í veg fyrir frek-
ari misskilning. Því mið-
ur hefir þetta reynst
ofbjartsýni og hún því
knúin til að leiðrétta enn
o g aftur ýmislegt sem
ranglega hefur verið
farið með í fjölmiðlum.
þar af séu kr. 1.100.000 sem lík-
legt sé að verði að greiða vegna
innbrots og stuldar á tækjum, sem
varla getur talist fyrirsjáanlegt.
* Þá standa eftir 900 þúsund
krónur. Þar af hafa 300 þúsund
þegar verið greiddar og því hefur
á milli 500 og 600 þúsund krónum
verið eytt umfram heimildir í
stærsta íandkynningarverkefni sem
íslendingar hafa staðið fyrir til
þessa. Eyðsla umfram heimildir er
í öllum tilfellum óæskileg og gagn-
rýniverð en menn hljóta hér að
gera greinarmun á milli margföld-
uðu upphæðanna sem slegið hefur
verið upp og raunverulegum stað-
reyndum málsins.
Bókhald og fylgiskjöl
50 Northern Light Years dag-
skráin stóð yfir meira eða minna
allt árið 1994 og óskum fjölmiðlum
um upplýsingar um kostnað var
jafnan svarað á þann veg að þegar
hátíðin væri yfirstaðin, búið að kalla
inn öll framlög, greiða kostnað og
ganga frá bókhaldi, væri ekkert því
til fyrirs'töðu að dreifa upplýsingum
um heildarumfang hátíðarinnar.
En Ríkisendurskoðun gerir víst
aldrei boð á undan sér og bókhald
sendiráðsins var kallað heim tafar-
laust án þess að frá því væri endan-
lega gengið, enda starfsmenn sendi-
ráðsins, einkum bókari og menning-
arfulltrúi, þá enn undir miklu og
stöðugu vinnuálagi. Ýmsar athuga-
semdir við bókhald sendiráðsins
komu fram í skýrslu Ríkisendur-
skoðunar, m.a. vegna ófullkominna
fylgiskjala og skorts á sumum
frumritum. Úr þessu var bætt án
tafar eftir ábendingar Ríkisendur-
skoðunar, en skýringar á því að
bókhald var ekki fullkomið er at-
hugunin var hafin eru einfaldar:
Þegar mest gekk á og greiðslubyrði
vegna hátíðarinnar hvað þyngst,
var að beiðni ráðuneytisins reynt
að dreifa greiðslum eftir megni,
þ.e. notfæra sér greiðslufresti sem.
að jafnaði eru a.m.k. 30 dagar.
Þannig voru nokkrir af stærstu
reikningunum lagðir til hliðar um
stundarsakir. Hins vegar er ekki
óalgengt að fyrirtæki sendi ítrekan-
ir 1-2 vikum eftir að upphaflegur
reikningur var sendur og í sumum
tilfellum greiddi gjaldkeri eftir slík-
um pappírum. Undir minna álagi
og að afloknum frágangi á bók-
haldi og öðru vegna hátíðarinnar,
hefðu menn að líkindum komið
auga á þetta. Þess ber einnig að
geta að samkvæmt mati breskra
endurskoðunarfyrirtækja, standast
langflest þeirra fylgiskjala sem Rík-
isendurskoðun setti spurningamerki
við þær kröfur sem gerðar eru í
Bretlandi.
Oft hefur mátt skilja af umfjöllun
fjölmiðla að menningarfulltrúanum
sé ætlað að halda sérstakt bókhald
eða þá að störf hans séu að ein-
hveiju leyti aðskilin öðrum hefð-
bundnum rekstri sendiráðsins.
Þetta ar alrangt; það er ekkert til
sem heitir „bókhald menningarfull-
trúa“. Mjög hæfur starfsmaður hef-
ur bókhald sendiráðsins í Lund-
únum með höndum, en óeðlilega
mikið starfsálag, sem ómögulegt
væri fyrir einn starfsmann að anna
til lengdar, síðbúin tölvuvæðing,
bilanir og sumarfrí, eru allt þættir
sem áhrif höfðu á vinnslu bókhalds-
ins. Á þetta bendir Ríkisendurskoð-
un einnig í skýrslu sinni og tekur
að fullu til greina við þær athuga-
semdir sem gerðar voru við vinnslu
bókhalds.
Leifs menn Eiríkssonar
og „loforðin“
Það nýjasta í þessari undarlegu
króniku er svo upphlaup Leifs
manna Eiríkssonar og yfirlýsingar
Sigurðar Þórðarsonar, eins af eig-
endum skipsins, á síðum DV um
að loforð hafi verið svikin og á þeim
brotið í viðskipum við 50 Northern
Light Years síðastliðið sumar.
Hugmyndir um að fá lánað skip
. til að sigla upp Thamesá og minnst
þannig heimsókna forfeðra okkar
til Lundúna, komu upp á menning-
arskrifstofu sendiráðs íslands í
Lundúnum um mitt ár 1993. Eftir
að hafa leitað til ýmissa aðila um
stuðning við verkefnið, fór svo að
Steindór Haraldsson hafði milli-
göngu um að komið yrði á sam-
bandi við nýja íslenska eigendur
bresks skips sem statt var í slipp í
Lowestoft. Eftir símsamtöl Jakobs
Frímanns Magnússonar við Jón
Steinar Árnason, einn af eigendum
Sjólands hf., varð það að samkomu-
lagi að skipið, er hlaut nafnið Leif-
ur Eiríksson, yrði fengið að láni og
því siglt til Lundúna til að þjóna
sem lista- og kynningarmiðstöð um
tveggja vikna skeið í júní 1994. Ég
var sjálf áheyrandi að því sam-
komulagi sem Jakob Frímann gerði
við Jón Steinar að þessu tilefni.
Umbun Sjólands fyrir lánið skyldi
verða með tvennum hætti:
1: 50 Northern Light Years
skyldu taka að sér að greiða olíu-
Svanhildur
Konráðsdóttir
kostnað vegna siglinga, annars veg-
ar frá Lowestoft til Lundúna og
hins vegar frá Lundúnum til íslands
að verki loknu.
2: Þar eð gera átti skipið út á
ferðamannamarkað heima og er-
lendis, skyldi Sjóland njóta góðs áf
þeirri umfjöllun, sem skipið hlaut í
tengslum við listahátíðina, bæði í
sjónvarpi og öðrum fjölmiðlum á
íslandi, svo og í fjölmiðlum hér á
Bretlandi. Þessu til viðbótar er nú
í vinnslu sérstakur sjónvarpsþáttur
um 50 Northern Light Years þar
sem þáttur Leifs Eiríkssonar er
mjög áberandi. Jón Steinar Árnason
vissi af þessum áformum og gekk
að samkomulaginu á þessum for-
sendum. Jakob Frímann Magnús-
son tók skýrt fram við Jón Steinar
Árnason í minni viðurvist að enginn
kostur væri á beinum greiðslum
fyrir lánið.
Yfirlýsingar Sigurðar Þórðarsbn-
ar, sem rétt er að taka fram að
talaði aldrei við Jakob Frímann' á
þessu tímabili, né hafði á nokkurn
hátt afskipti af því samkomulagi
sem gert var, ganga því algjörlega
í berhögg við það samkomulag sem
gert var í maí sl. og hefur margoft
verið rætt og ítrekað síðan við Jón
Steinar Árnason, ekki síst á meðan
skipið þjónaði listahátíðinni og ljóst
varð að álag á menningarskrifstof-
una vegna skipsins var orðið að
miklum mun meira en upphaflegur
samningur hafði gert ráð fyrir.
Ásökunum um siðleysi og auvirðileg
brot á loforðum verður því að vísa
til heimahúsanna.
Að sjá ekki skóginn fyrir
trjánum
Viðhorf og tilfinningar íslend-
inga til menningarmála hafa löng-
um verið tvíbent. Það er með menn-
inguna líkt og menntunina að á
tyllidögum er okkur gjarnt að stíga
á stokk og beija okkur á bijóst
fyrir bókmenntaarfinn og sköpun-
argleðina, sem á þeim stundum er
gjarnan talin meiri og betri en
meðal annara þjóða. Þess á milli
er hins vegar oft stutt í að sjálft
orðið „menning“ umbreytist í
skammaryrði eða verði sér úti um
kunnugleg viðhengi, s.s. snobb,
sukk, o.s.frv. líkt og birtist í leiðara
Ellerts B. Schram nú nýverið, en
þar notast hann reyndar við upplýs-
ingar frá „rannsóknarblaðamönn-
um“ sínum, sem nú hafa beðist
afsökunar á reikningslistum sínum.
Þetta kemur úr undarlegri átt frá
blaði sem eitt íslenskra dagblaða
sér ástæðu til að veita sérstök
menningarverðlaun á ári hveiju til
að heiðra og hvetja íslenska lista-
menn.
Íslensk menning er bæði merki-
leg og margbrotin og gróskan ,á
nærfellt öllum sviðum hennar sýnir
svo ekki verður um villst að við
teljum okkur hafa eitthvað að segja.
í heimi sem sífellt smækkar, um
leið og hann verður flóknari, hrað-
ari og allar landamæralínur verða
óljósari, er fásinna að halda að
„menning" sé einangrað, afmarkað
fyrirbæri sem þjóni einungis sjálfri
sér og innvígðum. Þegar kemur áð
því að kynna ísland á alþjóðavetf-
vangi, hvort heldur sem er til að
selja raforku, saltfisk eða aðdrátt-
arafl landsins sem ferðamannastað-
ar, hlýtur að liggja beinast við að
nýta það sem hreyfir við fólki,
kætir það, æsir, fræðir og nærir
andann; vitna til þess sem sýnir og
sannar að á þessari lítt þekktu eyju
býr fólk sem hefur eitthvað til
málanna að leggja á skapandi og
frumlegan hátt. Þær tæpu 7,8 milíj-
ónir sem veitt hefur verið til kynp-
ingarstarfs í Bretlandi, sem teygt
hefur anga sína yfir til Skandip-
avíu, Evrópu og Bandaríkjanng,
getur vart talist ofrausn og það er
ég viss um að jafnvel lastararnir
ættu bágt með að hrekja ef þeir
aðeins opnuðu augun fyrir óhrekj'-
anlegum staðreyndum málsins og
sæju þá vonandi í fyrsta sinn skóg-
inn fyrir tijánum.
Höfundur er blndamndur og
fjölniidlnfræðingur og starfaði við
framkvæmd 50 Northern Light .
Years 1994.