Morgunblaðið - 03.03.1995, Blaðsíða 27

MORGUNBLAÐIÐ
Eitt af því, sem er nauðsynlegt
til að heita- vatnið veiti okkur þann
yl og þægindi sem hæfir hveijum
og einum, er eitthvað sem stýrir
rennslinu inn í hýbýli, inn í hvern
ofn.
Þá kemur orðið Danfoss fljótlega
upp í hugann, orð sem flestir
þekkja. Heiti ofnloka í hugum
flestra hérlendis, en í raun heiti á
einu stærsta iðnfyrirtæki Danmerk-
ur, sem er þó alþjóðlegt. Viðskipti
þess spanna allan heiminn og fram-
leiðsla er í mörgum löndum.
Það er sólríkur sumardagur.
Feijan yfir Stórabelti, frá Halsskov
á Sjálandi til Knudshoved á Ijjóni,
öslar enn sína leið. Sitjandi yfir
dönskum „lönjs“ með „hof“ og
snaps er hægt að skoða stórkost-
legt mannvirki, nýju brúna yfir
Stórabelti.
Eftir þrú ár verður hlutverki feij-
unnar lokið. Brú og jarðgöng á
hafsbotni hafa tekið við hlutverki
hennar. Bílar, lestir og menn þurfa
þá ekki lengur á þjónustu hennar
að halda.
Á leið til Danfoss, horfandi á
danskt verksvit og framkvæmdir
úti á haffletinum, fer ekki hjá því
að upp í hugann koma spurningar.
Hvernig má það vera að þjóð, sem
á enga orku eða verðmæt hráefni
í jörðu, sé í fremstu röð háþróaðra
iðnríkja? Getum við ísléndingar,
sem eigum þó mikla orku, ekki
lært nokkuð af þessari fyrrum
herraþjóð? Hvað er það sem gerir
Dönum þetta mögulegt?
Svarið liggur nokkuð í augum
uppi og eftir að hafa heimsótt Dan-
foss er enginn efi lengur í huga.
Velgengni Dana á iðnaðarsviði
byggist á hugviti, menntun, fram-
takssemi og því að gefa einstakl-
ingnum fijálsar hendur til frum-
kvæðis. Engin ný sannindi, en aug-
ljósari en fyrr.
Þessvegna er ástæða til að segja
ævintýrið um Danfoss. Það gæti
orðið okkur íslendingum lærdóms-
ríkt.
Fæddur er sveinn
Eyjan Als liggur í Eystrasalti
þétt upp við Jótland, suður við
landamærin að Þýskalandi.
Skammt sunnan landamæra er
borgin Flensborg, sem flestir kann-
ast við hérlendis og kemur víða við
í sögunni. Sú borg hefur ekki alltaf
verið þýsk. Fyrr á öldum var hún
dönsk og segir þetta sína sögu um
hve landamæri hafa verið ótrygg á
meginlandi Evrópu í gegnum tíðina.
I upphafi þessarar aldar tilheyrði
Als þýska keisaradæminu, af þessu
má sjá að þá hafa landamærin leg-
ið mun norðar en nú er.
Nyrst á eynni er bærinn Nord-
borg, þá aðeins lítið sveitaþorp,
enda voru allir eyjarskeggjar bænd-
ur og búalið, en umfram allt dansk-
ir, þó þýskir þegnar væru.
Hinn 21. október 1905 fæddist
sveinbarn á bóndabænum Elsmark
og var nefndur Mads og bar upp
frá því ættarnafnið Clausen. Sam-
kvæmt siðvenju átti eldri bróðir
Mads að taka við búi, svo framtíð
hans sjálfs var nokkuð ótrygg.
Snemma kom í ljós að áhugamál
Mads var ekki landbúnaður; miklu
fremur tækni og smíðar. Þar voru
greinileg áhrif frá afa hans, sem
gerði við rokka fyrir allar kerling-
ar, smíðaði tréskó og var það sem
kallað var „pumpumakari". Hann
lést þegar drengurinn var sex ára
og lét sá stutti það hvorki laust né
fast, að hann fengi til eignar verk-
stæði þess gamla og var það látið
eftir honum.
Þar með var teningum kastað;
framtíðin ráðin.
Fyrstu fræjum alþjóðlegs iðnað-
arrisa var sáð.
En ekki höfðu allir ættingjar
gefist upp á að gera piltinn að
bónda. Frændi, sem hafði misst
einkason sinn í fyrri heimsstyijöld
sem þýskan hermann, vildi arfleiða
Mads að jörð sinni. Það reyndist
engin freisting, tækni var áhuga-
málið.
Fyrstu sporin voru störf í véla-
verksmiðju i Sönderborg, eina bæn-
um sem stóð undir nafni á Als.
Engin laun voru greidd og á grund-
velli vottorðs um þriggja ára nám
þar, hóf Mads Claúsen nám í Od-
ense Teknikum. Þangað fór hann
með viðurnefni sem lengi loddi við
hann, Mads „patent", eða Mads
einkaleyfi. Var það tilkomið af ár-
áttu hans að reyna að finna upp
ýmis tæki, sem þó aldrei tókst.
Maðurinn, sem skapaði alþjóðlega
fyrirtækið Danfoss, fann aldrei
neitt upp sjálfur. Dæmigert fyrir
hina „dönsku leið“, sem gæti orðið
okkur íslendingum fyrirmynd. Öll
hans framleiðsla byggðist á því að
þróa og bæta tæki og þekkta tækni.
Og ekki síst; markaðssetja fram-
leiðsluna, kynna hana rækilega og
gera hana aðgengilega öllum al-
menningi.
Kælitækni var byijunin
Fyrir okkur hérlendis er Danfoss
fyrst og fremst ofnlokar. Það er
það áþreifanlega sem almenningur
hefur fyrir augum og notar daglega
til að auka vellíðan og þægindi.
Mads Clausen byijaði sín tækni-
störf sem starfmaður annarra. Ekki
er víst að hann hafi þá verið með
áætlanir á pijónunum um að verða
sjálfstæður og stofna eigin verk-
smiðju.
Heimskreppan skall á 1929. Hún
hafði áhrif alls staðar, einnig í
Danmörku. Mads missti vinnuna í
vélaverksmiðju í Silkiborg, fékk
vinnu um skeið hjá hinu þekkta
fyrirtæki Thomas E. Triege í Od-
ense, missti þá vinnu einnig. Síðan
starf hjá kælitækjaveksmiðjunni
Gram í Vojens, en kæliskápar frá
Gram eru þekktir hérlendis.
Nú, á tímum fijálsari heimsvið-
skipta, kann það að hljóma ein-
kennilega að höft og gjaldeyris-
skortur urðu til að rýðja braut
Mads Clausens til eigin framleiðslu.
En þetta er þó staðreynd. Kreppan
hafði skort í för með sér. Erfitt var
að fá tæki innflutt til Danmerkur,
ekki síst frá Bandaríkjunum. Auð-
vitað var heppni með í spilinu. Það,
sem hann tók sér fyrir hendur
heppnaðist og frómt frá sagt fór
hann ,japönsku“ leiðina, sem löngu
seinna varð iðnveldum Vesturlanda
til mikils ama. Hann byijaði á að
framleiða ventla og stýritæki fyrir
kælikerfi. Tók í. sundur tæki frá
þekktum amerískum og frönskum
fýrirtækjum; smíðaði síðan eftirlík-
ingar, þróaði og fullkomnaði. Hafa
verður í huga að þetta var ekki lit-
ið eins alvarlegum augum þá og
síðar varð.
Uppfinningar komu aldrei meira
til greina hjá Mads Clausen, þó við-
urnefnið fylgdi honum eins og
skuggi fram eftir ævi.
Um tíma vann hann hjá Gram
og framleiddi einnig sjálfur ýmis
tæki. Gram var þá frumheiji í því
að framleiða kæliskápa til heimilis-
nota, sgm fram að því höfðu verið
svo til óþekktir. Ekki er nokkur
vafi á að þar koma fram áhrif
Mads Clausens og sýna óumdeilt
að það var skilningur hans á þörf
almennings fyrir einföld tæki til
gagns og þæginda sem urðu grund-
völlurinn að Danfoss. Sjálfvirki ofn-
lokinn sannar það ennþá betur.
Á kæliventlunum birtist fyrst
orðið Danfoss, einfalt og þjált. Það
varð þannig til að fyrri hlutinn
„dan“ merkir þjóðernið en seinni
hlutinn “foss“ merkir rennslið í
gegnum ventilinn. Hver formaði
nafnið sem vörumerki veit enginn
í dag.
En það er erfitt að þjóna tveimur
herrum. Vinnuveitandinn fékk dag-
inn, á nóttunni vann hann að eigin
framleiðslu. Að lokum settu hús-
bændur honum stólinn fyrir dyrnar;
hann skyldi gera upp við sig hjá
hveijum hann ynni.
Mads Clausen stakk upp á því
við eigandann, Aage Gram, að hann
yrði meðeigandi og legði á borð
með sér eigin framleiðslu og hug-
myndir.
Því var hafnað og árið 1933 tók
Mads Clausen pokann sinn, verk-
færi, teikningar og efni og fór heim
til Elsmark á Als. Þar byijaði hann
ævintýrið, einn í herbergi á
bóndabæ. Fyrirtækið var skráð og
hét fullu nafni Danske Koleautom-
atik- og Apparat-Fabrik.
í Árósum
Fyrir þann, sem hefur unnið með
tæki eða tól, er sérstök upplifun
að vera skyndilega staddur þar sem
hluturinn er framleiddur. Verk-
FÖSTUDAGUR 3. MARZ 1995 B 27
BÆNDABÝLIÐ Elsmark á Als. Hér fæddist Mads Clausen stofn-
andi Danfoss og hér hóf hann framleiðslu einn í herbergi.
TVEIR heimar mætast. Iðnrekandinn Mads Clausen
og bróðir hans, bóndinn Johan Clausen.
smiðjan í Árósum er ein
af fimm í Danmörku.
En þær eru víðar í
heiminum, það er önnur
saga. í þessari verk-
smiðju eru framleiddir
ofnlokar, lokinn sem
við skrúfum í ofninn.
Ekki hitaneminn, sem
við stillum til að fá kjör-
hita.
Ósjálfrátt á það að
liggja í augum uppi
hvernig slíkur ventill er
framleiddur. Stórar
deiglur, þar sem málm-
ur er bræddur, síðan
hellt í mót, mikill hiti
og hávaði. En þannig
er vinnumátinn ekki.
Efnið, messing, kemur inn í verk-
smiðjuna í sívölum stöngum. Sagað-
ar niður í hæfilegar lengdir. Hver
kubbur hitaður. Síðan taka kiunna-
legir karlar við, vélmenni, sem slá
málminn til á alla kanta. Þegar því
ferli lýkur er kælt, borað, fræst og
snittað. Mannshöndin kemur hvergi
nærri. Lokahúsið er staðreynd, aðr-
ir hlutar verða til á sama hátt. Þá
fyrst fær mannshöndin hlutverk,
að setja lokann saman.
En þó handtökunum hafi fækk-
að, hefur hugur mannsins fengið
aukið hlutverk. í fyrsta lagi með
því að búa til staðgenglana, vél-
mennin, og í öðru lagi að hafa eftir-
lit með þeim. Þeir eru enn ekki
farnir að hugsa, að minnsta kosti
ekki þeir sem þarna voru, sem bet-
ur fer.
Lokinn hefur verið skapaður,
ósköp venjulegur loki. Ekki sjálf-
virkur, hann á eftir að fá þann
búnað til að sköpun hans sé full-
kominn.
Upp í bíl og af stað aftur.
í Silkiborg
Ein af fegurstu borgum Dan-
merkur, Silkiborg, sómir sér vel á
miðju Jótlandi. Samt er þar umtals-
verður iðnaður. Eftir að hafa ferð-
ast um danskar borgir og kynnst
iðnaðarhvefum, er augljóst hvað við
Islendingar eigum langt í land.
Teljum oft á tíðum að iðnfyrirtæki
megi ekki vera neins staðar í nánd
við íbúðahverfi. Þessvegna verða til
„hrein“ borgahverfi eins og Breið-
holt. Engan „subbuskap" eins og
trésmíðaverkstæði eða prentsmiðju!
Danir óttast atvinnulífið ekki.
En þeir gera kröfur. Kröfur um
hreinlæti og umgengni. Það líðst
engum að hafa sorphauga við inn-
ganginn. Allt er hreint og snurfus-
að. Atvinnulíf og íbúðabyggð í góðu
jafnvægi.
Þetta eru áhrif eftir heimsókn til
Danfoss í Silkiborg.
Og þarna gaf á að líta. Þarna
eru framleiddir hita-
nemarnir, sem þú still-
ir á ofninum til að fá
kjörhita í íbúðina, her-
bergið, stofuna, eld-
húsið o.s.frv.
Þegar Mads Claus-
en hóf framleiðslu á
Danfoss-ofnlokanum
gerði hann enga upp-
götvun, ekki þá frekar
en endranær. Hann
notaði tækni sem hafði
lengi verið til og ekki
síður eðlisfræði, sem
hafði verið þekkt frá
örófi alda.
Tæknin var þekkt
úr bílvél og raunar öll-
um sprengimótorum
sem nota vatnskælingu. F'lestallir
vita að í bílvél er lítið tæki sem
kallast vatnslás, sáraeinfalt tæki
sem byggist á þeirri eðlisfræði að
málmar þenjast út við hita en drag-
ast saman við kulda. í vatnslásnum
er belgur, bylgjaður eins og
harmónikubelgur. Dregst saman við
kulda og lokar, þenst við hita og
opnar. Kælivatninu er dælt í gegn-
um vatnskassann og kólnar,
vatnslásinn lokar aftur, sama hring-
rás koll af kolli.
Þetta var tæknin sem Mads
Clausen notaði sér. Með frekari
þróun er belgurinn, sem þenst út
eða dregst saman, orðinn lokað
hylki, fyllt með hitanæmri loftteg-
und. Þetta gerir hann enn næmari
og fljótvirkari.
Hér var orðið til lítið handhægt
tæki. Hreyfiafl þess er náttúrulög-
mál, enginn mótor, engin rafteng-
ing. Er furða þó slíkt tæki fari sig-
urför um heiminn þar sem á annað
borð er þörf á hitun húsa?
En Danfosslokinn hefur oft verið
„tekinn af lífi“ hérlendis. Oftast er
þá verið að hengja bakara fyrir
smið. Danfosslokann á ekki að
„hengja“ fyrir að festast vegna
óhreininda í vatni, ekki heldur fyrir
að virka ekki vegna rangrar upp-
setningar eða stillingar, eða vegna
þess að hann hefur verið „kæfður“
í harðviði, pelli eða purpura. En nóg
um þetta, við erum nú einu sinni í
Silkiborg!
Framleiðslumátinn kemur á
óvart hér eins og í Árhúsum. For-
vitnin var fyrst og fremst að sjá
hvernig loftfyllti belgurinn verður
til. Það byijar á'sléttri koparplötu
og endar á starfhæfum belg með
nákvæmum innvortis þrýstingi,
belg sem kannske á eftir að stjórna
hita í stofu á Akureyri eða eldhúsi
í Grindavík. Ferillinn er þá orðinn
langur og mörg vélmenni koma við
sögu.
Eitt vekur þó athygli öðru frem-
ur. Nánast eftir hveija hreyfingu
vélmennis kemur önnur hreyfing,
armur kannar hvort síðasta „verk“
sé rétt og gott. Ef ekki er hlutnum
kastað.
Gæðastjórnun er miskunnarlaus.
Til Nordborg á Als
í Nordborg eru framleidd m.a.
ýmis nákvæm mælitæki, rafeinda-
stýrðir lokar, mótorlokar og hinir
velþekktu þrýstijafnarar, sem eru í
hveiju húsi hérlendis, sem tengist
hitaveitu. Þar eru höfuðstöðvar
Danfoss. En hversvegna er verið
að dreifa verksmiðjum um Dan-
mörku og fleiri lönd? Er það ekki
óhagkvæmt? Væri ekki betra að
allt væri á einum stað, í Nordborg?
Við þessu voru gefín greið svör.
Að setja upp verksmiðjur í öðrum
löndum er nauðsynlegt vegna mark-
aðsmála. Danfoss hefur dótturfyrir-
tæki í 23 löndum öðrum en Dan-
mörku og horfir nú mjög til nýrra
markaða, sérstaklega Rússlands,
Kína, Suður-Afríku og Indlands.
En innanlands var það snemma
ljóst að ekki væri rými fyrir alla
innanlandsstarfsemi Danfoss á Als.
Svo stórt fyrirtæki hefði hreinlega
sett allt atvinnu- og mannlíf úr
skorðum. Þessvegna var ákveðið
að verksmiðjum skyldi dreift um
landið. Þrátt fyrir það liggur í aug-
um uppi hvaða áhrif þetta stórfyrir-
tæki hefur haft á eyjunni. En það
hefur ekki útrýmt hefðbundnum
atvinnuvegi eyjarskeggja, landbún-
aði, heldur styrkt og gjörbreytt
smáþorpinu Nordborg og er einnig
einn af máttarstólpum og grund-
völlur borgarinnar Sönderborgar, á
suðurhluta Als. Þar er brú yfir mjótt •
sund yfir til fastalandsins, Jótlands.
Skammt þar frá er ein af verk-
smiðjum Danfoss, í Grasten. Þar
eru framleidd elektrónísk tæki,
einkum hraðastýringar fyrir mótora
og dælur. Margs er að gæta þegar
stýrispjöld elektrónískra tækja eru
sett saman. Fávís íslandingur varð
að spyija að því hvers vegna allir
í samsetningardeildinni hefðu
áspennt armband með snúru í teng-
il. Svarið var að þetta væri jarðsam-
band til að leiða burt rafmagn sem
eðlilega getur hlaðist upp í líkaman-
um og myndað neista. Einn neisti
getur eyðilagt stýrispjald, sem unn-
ið er við.
Gamla býlið og nútíminn
Sagan er varðveitt í Nordborg.
Býlið Elsmark er varðveitt eins og
það var þegar Mads Clausen fædd-
ist, ólst upp og hóf sinn atvinnu-
rekstur og framleiðslu, sem varð
að Danfoss.
Þar er Danfoss-nafnið. Hér byij-
aði Mads Clausen ævintýrið um
Danfoss aleinn árið 1933. Sextíu
árum síðar eru starfmenn Danfoss
13.000, starfandi víðsvegar um
heiminn.
Til að gefa nokkra hugmynd um
stærð og rekstur Danfoss eru birtar
hér nokkrar tölur. Árið 1993 var
heildarveltan 79 milljarðar ísl.kr,
framleiðslukostnaður 56 milljarðar
isLkr. Nettóhagnaður eftir frádreg-
inn stjórnunar- og yfirkostnað 3
milljarðar ísl.kr. Mads Clausen
hafði fleiri viðurnefni en patent.
Sumir kölluðu hann Mads þögla,
enda með eindæmum fámáll. Fyrir
gat komið að hann tók símann,
þegar hann hringdi, hlustaði dágóða
stund og lagði síðan á án þess að
segja aukatekið orð. Aðspurður
sagðist hann ekki sjá ástæðu til að
tala nema brýna nauðsyn bæri til.
Mads Clausen dó um aldur fram,
1966. Hann skildi efir sig stór-
veldi, Danfoss, sem er enn að þró-
ast og dafna.
Á því sjást engin ellimörk.
Danmörk er „dæjlig" um sumar-
kvöldið, þegar ekið er upp Jótland
á leið til Kaupmannahafnar, yfir
Fjón og Sjáland. Fjölbreytni í lands-
lagi er ekki fyrir að fara, en allt
er gróðri vafið, akrar, engi, skógar.
En það sem sækir mest á hugann
eru áhrifin af lokinni heimsókn til
Danfoss. Allt byggt á einföldum,
þegar þekktum hugmyndum. Þróað
og fært að þörfum íjöldans, þar er
markaðurinn.
Markaðssetningu aldrei glevmt,
hún er það mikilvægasta á ferlinum.
Getum við íslendingar ekki lært
nokkuð af þessu?
MADS Clausen,
stofnandi
Danfoss.