Morgunblaðið - 12.03.1995, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 12. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Nýverið vann fram-
kvæmdastjóri NATO
sér það til óhelgi að
leggja vaxandi áhrif
öfgafullra múhameðs-
trúarmanna að jöfnu við
ógnina sem forðum
stafaði af kommúnism-
anum. Asgeir Sverris-
son greinir frá þróun-
inni í Tyrklandi og Pak-
istan, tveimur múha-
meðstrúarríkjum sem
verið hafa hliðholl Vest-
urlöndum og kemst að
þeirri niðurstöðu að
uppgang öfgamanna
megi m.a. rekjatil enda-
loka kalda stríðsins.
WILLY Claes, framkvæmda-
stjóri Atlantshafsbandalags-
ins (NATO), hlaut litlar þakk-
ir fyrir er hann lýsti yfir
því að öfgafullir múhameðstrú-
armenn hefðu leyst kommúnismann
af hólmi sem helsta ógnin við öryggi
Vesturlanda. Það verður tæpast sagt
um Claes að ferill hans hjá NATO
byrji gæfulega. Framkvæmdastjór-
inn var víttur opinberlega fyrir um-
mæli þessi og nú er hann flæktur í
spillingarmál sem trúlega munu
kosta hann starfið.
En Claes er ekki einn um þessa
skoðun og ef til vill var það fyrst
og fremst framsetningarmátinn sem
var óheppilegur. Alltjent verður því
ekki á móti mælt að mikill uppgang-
ur bókstafstrúarmanna í röðum
múslima einkennir stjómmála-
ástandið víða og athyglisvert má telj-
ast að þetta á ekki síst við um ríki
sem hliðholl hafa talist Vesturlönd-
um. Lok kalda stríðsins hafa skapað
ný viðhorf á þessum vettvangi sem
flestum öðrum og á það ekki síst við
um Tyrkland og Pakistan, tvö mjög
mikilvæg ríki með tilliti til einhverra
eldfimustu svæða samtímans, Balk-
anskaga, Norður-Afríku og Kákas-
us-fjalla.
Tyrkland naut áður sérstöðu
vegna hernaðarlegs mikilvægis rík-
isins á svonefndum suðurvæng
NATO og gerði lýðræðisríkjunum
kleift að hamla gegn sovéskri út-
þenslustefnu í þessum heimshluta.
Nálægðin við öfgamenn og einræð-
isherra í írak, Iran og Sýrlandi jók
einnig á mikilvægi þessa aðildarríkis
Atlantshafsbandalagsins. Sökum
þessa voru menn á Vesturlöndum
oftlega tilbúnir til að líta framhjá
ýmsu sem afvega hafði farið í stjóm-
arfari Tyrklands. Mannréttindabrot
voru vissulega framin þar, réttar-
kerfíð var hróplegt og spillingin að
sönnu yfírgengileg en landið taldist
þó a.m.k. lýðræðisríki. Hins vegar
kusu menn að hundsa áhuga Tyrkja
á að samlagast Evrópu í menningar-
legu, pólitísku og efnahagslegu til-
liti. Þar áttu þeir ekki heima.
Sögulegt samkomulag við ESB
Nú hefur orðið snögg breyting þar
á. Um fyrri helgi var gengið frá við-
skiptasamningi Evrópusambandsins
(ESB) og Tyrklands og var þar um
að ræða pólitíska ákvörðun af hálfu
ráðamanna Evrópusambandsins.
Þessi stefnubreyting kom hins vegar
ekki til af góðu.
Ahrif bókstafstrúarmanna í þessu
60 milljóna manna lýðræðisríki hafa
farið ört vaxandi á undanfömum
misserum. Uppgangur þeirra lýsir
viðbrögðum við spillingu, valdabar-
áttu stjómmálamanna og síversnandi
efnahagsástandi. Teikn hafa verið á
lofti um að stöðugleiki í Tyrklandi
kynni að vera í hættu. Þetta eldfima
ástand hefur á hinn bóginn skapað
Tyrkjum áskjósanlega samningsstöðu
í viðræðum við Evrópusambandið.
Við endalok kalda stríðsins glöt-
ist staða Pakistan mjög við lok kalda
stríðsins. Landsmenn voru löngum
hallir undir Bandaríkin og nutu ríku-
legrar efnahags- og hernaðaraðstoð-
ar. Pakistan taldist til bandarísks
áhrifasvæðis á meðan helstu fjand-
mennirnir, Indvetjar, voru taldir hall-
ir undir Sovétríkin. Nágrannaríkið
Afganistan taldist hins vegar grátt
svæði.
Innrásin í Afganistan
Eins og svo oft áður reyndist ógn-
in við stöðugleikann felast í því að
áhrifasvæði höfðu ekki verið skil-
greind. í pólitísku tilliti var Afganist-
an í tómarúmi. Þegar Sovétmenn
réðust inn í landið og komu þar upp
leppstjórn árið 1979 jókst mikilvægi
Pakistans. í gegnum landið gátu
Bandaríkjamenn komið vopnum til
þjóðernissinnaðra múhameðstrúar-
manna, sem vestrænir fjölmiðlar
nefndu þá jafnan „frelsissveitir" og
börðust gegn innrásarliðinu. Milljónir
manna flúðu frá Afganistan til Pak-
istan.
Þessi sérstaða Pakistana varð
skyndilega að engu er Míkhaíl S.
Gorbatsjov, síðasti Sovétleiðtoginn,
kallaði herliðið heim frá Afganistan.
uðu Tyrkir sérstöðu sinni á vettvangi
Atlantshafsbandalagsins. Stjórnvöld
höfðu hins vegar í hyggju að nýta
sér menningarlega og landfræðilega
sérstöðu með því að Tyrkir yrðu
milliliður á sviði verslunar og við-
skipta við múslimaríki þau sem litu
dagsins ljós við hrun Sovétríkjanna.
Þær vonir hafa brugðist hvað sem
síðar kann að verða. I mörgum ríkja -
þessara geisa stríð og þar ríkir óár-
an. Bið kann að verða eftir því að
þessi „tyrknesku" ríki geti, t.a.m. í
krafti olíuauðlinda, risið upp úr ösku-
stónni. Umskiptin í austri hafa því
enn ekki skilað sér í bættu efnahags-
ástandi í Tyrklandi. í stað þess að
vera hlið milli tveggja menningar-
heima er Tyrkland nú orðið „stuð-
púði“ fyrir Vesturlönd, „síðasta víg-
ið“ til að hefta framrás öfgafullra
múslima líkt og forsætisráðherra
landsins, Tansu Cilier, sagði í blaða-
viðtali nýlega.
Úrræðalaus stjórn
Tyrkir eiga við mikinn efnahags-
vanda að stríða. Þótt frú Ciller hafí
verið ákaft fagnað er hún var fyrst
kvenna skipuð forsætisráðherra
Tyrklands í júní 1993 er hún nú
gerð ábyrg fyrir ástandinu. Dapur-
legt er það og forsætisráðherrann
hefur reynst öldungis ófær um að
snúa þróuninni við. Verðbólga hefur
sprengt áður viðtekna kvarða og
mælst um 150% á ári. Framleiðsla
hefur dregist saman og skuldasöfnun
ríkissjóðs stóraukist. Draumarnir um
stóraukna erlenda fjárfestingu hafa
ekki ræst, hún hefur þvert á móti
dregist saman.
Fullvíst þótti á sínum tíma að
Tansu Ciller myndi höfða mjög til
Vesturlandabúa og greiða fyrir inn-
göngu Tyrkja í hóp siðmenntaðra
þjóða. Hún er 48 ára gömul og hlaut
hagfræðimenntuna sína í Bandaríkj-
unum. Nú benda hatursmenn hennar
á þessa staðreynd sem dæmi um
óæskileg vestræn áhrif og í fátæktar-
hverfum í borgum landsins hamra
bókastafstrúarmenn á þessum boð-
skap.
Jarðvegurinn er fijór, kannanir
gefa til kynna að flokkur öfgafyllstu
fylgismanna Spámannsins sé nú sá
stærsti í Tyrklandi. Islamski Velferð-
arflokkurinn hefur þegar náð sterkri
stöðu í bæjar- og sveitarstjórnum
víðs vegar um Tyrkland. ítök flokks-
ins í grasrótinni aukast með degi
hveijum. Öreigalýðurinn sem býr við
síversnandi afkomu í hreysum sínum
við borgamörkin er opinn fyrir þeim
samhjálparhugmyndum sem flokks-
menn boða að leysa eigi vestrænt
lýðræði og gildismat af hólmi.
Verður 75 ára hefð rofin?
Tollabandalagið sem nú hefur ver-
ið myndað við Evrópusambandið vek-
ur hins vegar vonir. Það ætti að
geta orðið til þess að lina efnahags-
þrengingarnar sem aftur gæti orðið
til þess að koma á auknum stöðug-
leika á stjórnmálasviðinu. Kosningar
fara fram á haustmánuðum næsta
árs og munu þær reynast sérlega
mikilvægar.
Komist bókstafstrúarmenn til
valda í Tyrkiandi rofnar sú hefð að
blanda ekki saman trúmálum og
stjómmálum sem ríkt hefur allt frá
því Ataturk lagði grunn að ríkinu
árið 1923. Hættan er augljóslega til
staðar, stjórn Tansu Ciller er veik
og öfgamenn hafa bæði Alsír og íran
sem fyrirmyndir.
Vaxandi trúarofsi í Pakistan
Þróunin í Pakistan hefur ekki ver-
ið ósvipuð þeirri sem einkennt hefur
Tyrkland þótt aðstæður séu þar aðr-
ar. Þar, líkt og í Tyrklandi, hefur
verið vegið að sjálfum rótum ríkis-
ins, sem talið hefur verið til hinna
hófsamari í hinum islamska menn-
ingarheimi.
Það vakti heimsathygii í febrúar
er tveir kristnir menn voru dæmdir
til dauða í Pakistan fyrir þær sakir
að hafa vanvirt hið helga nafn Múha-
meðs spámanns. Mönnunum var
raunar sleppt vegna þess að hinir
hreintrúuðu gátu ekki komið upp úr
sér orðum þeim sem guðlastaramir
höfðu viðhaft og því skorti sannanir.
Óeirðir blossuðu upp í borginni La-
hore er niðurstaðan lá fyrir og haft
var í hótunum við dómara þá sem
kveðið höfðu upp úrskurðinn.
Vaxandi trúarofsi í Pakistan hefur
ekki eingöngu lýst sér í hótunum við
hina fijálslyndari í röðum múha-
meðstrúarmanna eða kristna menn.
Múhameðstrúarmenn hafa einnig
barist innbyrðis og óhugnanleg
fjöldamorð verið framin.
Líkt og gildir um Tyrkland breytt-
PAKISTANSKIR múhameðs-
trúarmenn mótmæla sýknu-
dómi yfir tveimur kristnum
mönnum sem dæmdir höfðu
verið til dauða fyrir guðlast.
Ári síðar, 1990, bundu Bandaríkja-
menn endi á efnahagsaðstoð við Pak-
istani, að sögn, í mótmælaskyni við
kjamorkuáætlanir stjómvalda sem
löngum hafa óttast gereyðingarvopn
Indveija. Viðhorfíð til Bandaríkjanna
breyttist snögglega.
Það má kallast grátbroslegt að á
meðal þeirra hópa sem nú grafa
undan stöðugleikanum í Pakistan er
námsmannahreyfing afganskra bók-
stafstrúarmanna, sem skotið hefur
upp kollinum og berst nú gegn múha-
meðstrúarhópum þeim sem forðum
nutu stuðnings Bandaríkjamanna í
Afganistan.
Bandaríkjamenn
vændir um svik
Allt frá þessu hefur andúð í garð
Bandaríkjamanna farið vaxandi í
Pakistan en ólíkt því sem við á um
Tyrkland er hún ekki bundin við til-
tekna þjóðfélagshópa. í Pakistan rík-
ir almenn samstaða um að Banda-
ríkjamenn hafi reynst svikulir banda-
menn. Á sama tíma hefur hatur á
vestrænu gildismati náð til Pakistans
sem og fleiri ríkja i Mið-Austurlönd-
um og í norðurhluta Afríku. í hug-
myndafræðilegum efnum hefur
klerkastjórnin í Iran náð mögnuðum