Morgunblaðið - 16.03.1995, Blaðsíða 40

40 FIMMTUDAGUR 16. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Dýraglens
Tommi og Jenni
Ljóska
NOU), L00K HERE..JUST
BECAU5E YOU'RE MY OLDER
5I5TER, P0E5N'T MEAN THAT...
Sjáðu nú til ... bara að þú ert
eldri systir mín, þýðir ekki_______
BREF
TIL BLAÐSINS
Kringlan 1 103 Reykjavík • Sími 569 1100 • Símbréf 569 1329
Hugleiðingar leik-
manns um vatn
Frá Árna Björnssyni:
FYRIR nokkrum dögum síðan las
ég ritdóm í tímaritinu „Nature“
um nýlega útkomna bók, sem
heitir „Rivers of Eden“ eftir
fræðimann að nafni Daniel Hillel
en bókin er sögð afrakstur af
ævilöngum rannsóknum á því
hvernig lönd þau í Mið-Austur-
löndum þar sem vagga vestrænn-
ar menningar stóð hafi breyst í
eyðimörk og um leið eitt mesta
ófriðarbæli á jörðinni. Mér hefur
ekki gefist tími til að afla mér
bókarinnar en ritdómurinn er ítar-
legur og gefur góða hugmynd um
niðurstöður höfundar, en þær eru
að ástandið sé afleiðing af fikti
með vatn.
Daginn eftir las ég svo auglýs-
ingu í Morgunblaðinu um ráð-
stefnu um virkjanir á Austurlandi
sem byggjast á því að flytja jök-
ulsárnar, sem renna úr Vatna-
jökli um Norðausturland til hafs,
austur yfir fjöll og demba þeim í
Lagarfljót. Þetta er hugarfóstur
verkfræðinga og hagfræðinga,
sem aðeins sjá í fallvötnunum
orku til að framleiða málma,
þ.e.a.s. ál eða peninga.
Vatn er uppspretta lífsins. Frá
örófi alda hafa jökulsár flutt jökl-
ana til sjávar sem vatn, á leið
sinni hafa þær bæði brotið og
byggt land og þær hafa mótað
landið og skapað hrikalegar og
undurfagrar náttúrusmíðar. A
leiðinni hafa þær líka gefið land-
inu næringu, svo á bökkunum og
útfrá þeim megi þrífast sá gróð-
ur, sem gerir landið vænlegt til
vistar bændum og búfé.
Enginn veit hvenær maðurinn
byijaði að nýta vatnið til annars
en drykkjar en sennilega hefur
nýtingin verið tengd upphafi
hjarðmennsku og akuryrkju og
meðan menn létu sér nægja að
flytja vatnið til á yfirborði jarðar-
innar, í tiltölulega smáum mæli,
skeði enginn skaði. Þvert á móti
jókst gróðursæld, sérlega á bökk-
um stórfljótanna, og þar blómstr-
aði menning í friðsamlegu sam-
býli við náttúruna. En þegar
mennirnir byrjuðu að kreista lífs-
vökvann úr jörðinni með því að
bora djúpa brunna, færa stórfljót-
in og hindra rennsli þeirra með
stíflum, raskaðist jafnvægi
náttúrunnar. Afleiðingin varð að
landið, sem ekki var lengur baðað
vatni, breyttist í eyðimörk og
menningin sem hafði nærst á
gróðrinum sem vatnið nærði, leið
undir lok.
Þær 'breytingar, sem verða við
það að fikta við fljót, taka langan
tíma þannig að þeir sem upphófu
fiktið sjá sjaldan afleiðingarnar.
Augljósasta dæmið um áhrif
virkjunar stórfljóts eru afleiðing-
arnar af Aswan-stíflunni í Níl
en þær eru að koma betur og
betur í ljós í tímans rás. Nílardal-
urinn, sem nærðist af vatni fljóts-
ins og fóstraði hámenningu, þar
sem bókmenntir, myndlist og vís-
indi blómstruðu, er nú eyðimörk.
Leifar menningarinnar eru rústir
á bökkunum, en vatnið í ánni er
dautt vegna þess að stíflunin
hindrar eðlilega ræstingu. En
vatnið í uppistöðulóninu leitar út
og er nú að mynda fenjasvæði í
Súdan og Nílardalnum þar sem
sjúkdómar, sem nærast á óhreinu
vatni, eins og „bilharzia“ (banvæn
örsniglaveiki), eru orðnir land-
lægir og ógna egypsku þjóðinni
með „elleftu plágunni“. Hafið er
að bijóta niður óshólma Nílar með
öllu sínu fjölskrúðuga lífi, vegna
þess að áin er hætt að viðhalda
þeim með framburði sínum og
fólkið sem framfleytti sér af land-
inu er flúið.
Það fyllir nú fátækrahverfin í
Kairo, höfuðborginni fornu og
fögru, þar sem nú situr hnípin
þjóð í vanda offjölgunar, atvinnu-
leysis, örbirgðar og trúarofstæk-
is. Þetta er aðeins eitt dæmi og
það er augljóst, en vita menn
hvað er að gerast í löndum Ráð-
stjórnarríkjanna sálugu og víðar
þar sem maðurinn hefur ruglað
vistfræðina með virkjunum og
flutningi stórfljóta?
Þetta er svört mynd og ekki í
samræmi við hagvaxtarljómann
sem virkjanir fallvatna eiga að
varpa á þjóðarhag okkar íslend-
inga.
Nú munu menn segja: Það er
ekki hægt að bera saman Island
og Egyptaland og þó við leggjum
hluta af okkar landi undir uppi-
stöðulón eða færum vatn milli
landshluta er engin hætta á alvar-
legri byggðaröskun. Svo fáum við
alltaf nóg vatn úr loftinu.
Smátt og smátt höfum við ís-
lendingar verið að átta okkur á
því hver okkar dýrmætasta auð-
lind er, auk fiskimiðanna. Það er
landið sjálft, hreint og óspillt.
Hingað sækir árlega vaxandi
fjöldi útlendinga, fyrst og fremst
til að kynnast landi, sem er öðru-
vísi en önnur lönd. Þetta fólk
kemur ekki aðeins til að kynnast
sumarblíðu heldur líka fossum,
fjöllum, slagviðri og vetrarhörk-
um. Ætli löngun ferðamanna til
að sjá hið óspillta ísland færi
ekki dvínandi, þegar þeir þyrftu
að horfa á fjöllin gegnum há-
spennulínumöstur, sem þegar er
nóg af á hálendinu, eða þeim verð-
ur boðið að kíkja ofaní klettagljúf-
ur og leiðsögumaðurinn segir:
„Þarna var stærsti og mikilfeng-
legasti foss á íslandi. Hann hét
Dettifoss"; eða Gullfoss þegar
farið er að sneiðast um virkjunar-
möguleika.
Ferðamennska er vandmeðfar-
in auðlind sem getur vissulega
valdið mengun en sú mengun er
staðbundin og oftast auðvelt að
ráða við hana. Fikt með vatn
getur haft ófyrirsjáanlegar afleið-
ingar, afleiðingar sem enginn
getur séð fyrirfram, og þó fyrir-
hugað fikt með jökulsárnar leiði
ekki af sér endalok íslenskrar
menningar, gæti þingeysk
bændamenning átt í vök að veij-
ast þegar fram líða stundir.
ÁRNIBJÖRNSSON,
læknir.