Morgunblaðið - 18.03.1995, Blaðsíða 8

8 B LAUGARDAGUR 18. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
KOSNINGAR 8. APRÍL
Hvar eru athafnakomimar?
SÍÐAST liðið haust var ég á ferð
um Bandaríkin og lenti þá á fundi
hjá laganefnd Verslunarráðsins í
Orange County, útborg Los Angeles
í Kalifomíu. Þetta var árla morguns
og þarna sátu nokkrir athafnamenn-
og konur og sömdu álit um málefni
sem ýmist voru til umræðu á fylkis-
þinginu eða þinginu í Washington.
Breytingar Clintonstjómarinnar á
heilbrigðiskerfinu, afnám dauðar-
efsingar, strangari refsingar eftir
þriðja lagabrot, harðari aðgerðir
gegn ólöglegum innflytjendum og
ný tóbaksvamalöggjöf voru á meðal
þess sem rætt var.
Síðar þennan sama dag hitti ég
konur í atvinnurekstri sem allar
höfðu sagt upp fyrri störfum til að
stofna sín eigin fyrirtæki. Ein
þeirra, sem rekur stórt byggingar-
fyrirtæki, er félagi í samtökum sem
kallast „Fyrirtæki með félagslega
ábyrgð". Meðal þekktra fyrirtækja
í þessum selskap em sportvörafram-
leiðandinn Reebok og fataframleið-
andinn Levi-Strauss. Þessi fyrirtæki
selja ekki vöra sína til ríkja sem
bijóta mannréttindi og þeir líta á
það sem skyldu sína að bæta félags-
legt umhverfi sitt, m.a. með því að
styðja kvennaathvörf, byggja
bamaheimili, styðja æskulýðsstarf,
vinna gegn glæpastarfsemi og
skipuleggja starf sitt í sátt við um-
hverfíð. Þeim er nefnilega orðið Ijóst
að velgengni fyrirtækja ræðst ekki
eingöngu af vöxtum, verðlagi, gengi
hlutabréfa eða skatthlutfalli, heldur
era fyrirtækin hluti af umhverfí,
heild sem þarf að vinna saman.
Fyrirtæki blómstra ekki ef innan
þeirra ríkir óánægja, eða ef starfs-
mennimir eiga í stöðugum vandræð-
um með daglegt líf sitt. Fyrirtæki
ganga ekki vel í umhverfi þar sem
skattsvik, glæpir, mafíustarfsemi
eða trúarátök era daglegt brauð.
Fyrirtæki þar vestra fá ekki á sig
gott orð ef þau menga u'mhverfið
eða tefla fram eintóm-
um miðaldra, hvítum
karlmönnum, enda
hafa konur sótt mjög í
sig veðrið bæði innan
rótgróinna fyrirtækja
en einkum þó með
stofnun nýrra. Stjórn
þeirra á fyrirtækjum
hefur vakið athygli og
það er talað um nýjan
stjórnunarstíl kvenna.
Konurnareyddu
atvinnuleysinu
Hvernig standa ís-
lensk fyrirtæki sig ef
horft er á þau út frá
þessum sjónarhóli sam-
félagstengsla? Að sumu leyti vel og
að öðra leyti miður. íslensk fyrir-
tæki hafa tekið sig verulega á í
umgengni sinni við íslenska náttúra,
mengunarvarnir og framleiðsla hef-
ur tekið stórstígum framförum þótt
margt sé eftir enn, enda eru menn
smátt og smátt að átta sig á því
að möguleikar okkar felast í hrein-
leika, gæðum, gæðum og aftur
gæðum. íslensk fyrirtæki styðja við
bak menningarlífs, íþróttastarfs og
stjórnmálabaráttu í allríkum mæli,
sum mjög myndarlega. Þegar kemur
að stjómun fyrirtækja, áhrifum í
fjármálalífí, að ekki sé talað um
eign á fyrirtækjum, versnar í því.
Það heyrir til undantekninga að
sjá konur í röðum framkvæmda-
stjóra, stjórnenda eða eigenda fyrir-
tækja, eins og nýleg úttekt Sam-
keppnisstofnunar bar glöggt með
sér. íslenskt samfélag hefur fjárfest
gífurlega í menntun kvenna undan-
farin 25 ár. Hvernig stendur á því
að það skilar sér ekki í framkvæði
úti í atvinnulífinu hér eins og það
gerir í Kanada, Bandaríkjunum og
á Norðurlöndunum? í Bandaríkjun-
um hafa konur stofnað rúmlega
helming nýrra fyrirtækja á undan-
fömum fímm áram og
þar er sagt blákalt að
það sé framkvæði
þeirra sem eytt hafí
atvinnuleysinu og náð
bandarísku atvinnulifí
upp úr öldudal. Þær
hafa líka fengið öflug-
an stuðning úr lána-
sjóðum til að vinna það
verk.
Vannýtt auðlind
Hvaða tregðulögmál
eru að verki hér?
Hvemig tengist staða
kvenna á íslenskum
vinnumarkaði áherslum
í menntakerfínu, rót-
grónum hefðum, hugsunarhætti og
félagslegri stöðu kvenna? Hér er eitt-
hvað mikið að og það er kominn tími
til að ríkið, stjómendur stofnana
þess og vinnumarkaðurinn í heild
opni augun, breyti áherslum og nýti
þá auðlind sem felst í hugviti og
sköpunarkrafti kvenna til að efla ís-
lenskt atvinnulíf. Auðlindin er til
staðar, en hún er illilega vannýtt.
Á undanförnum árum hafa ís-
lensk fyrirtæki gengið í gegnum
hreinsunareld sem nú virðist vera
að kulna. Fjöldi fyrirtækja er brann-
inn upp til agna, sum hver gömul
og að því er virtist gróin, en önnur
hafa lifað af og koma nú út úr eldin-
um reiðubúin að takast á við nýja
öld. Staðan er þó afar misjöfn og
það er ljóst að eiginfjárstaða margra
fyrirtækja er mjög slök, gengið hef-
ur verið á eignir til að borga upp
skuldir og fjárfestingar era í sögu-
legu lágmarki, sem þýðir að ekki
er von mikillar atvinnusköpunar eða
nýjunga.
Sköttum hefur verið létt af fyrir-
tækjunum sem hefur bætt stöðu
þeirra verulega, en spurningin er,
hvernig er atvinnulífíð í stakk búið
til að skapa þúsundir starfa fyrir
Að mati okkar kvenna-
listakvenna, segir
Kristín Astgeirsdóttir,
eru möguleikar til at-
vinnusköpunar margir.
það fólk sem kemur út á vinnumark-
aðinn á næstu áram og þá sem nú
þegar eru atvinnulausir? Hvernig
er íslenskt atvinnulíf búið undir vax-
andi samkeppni á opnari mörk-
uðum? Era íslensk fyrirtæki sam-
keppnisfær í launum á sameiginleg-
um evrópskum vinnumarkaði? Hvert
á að stefna?
Áherslubreytingar er þörf
Að mati okkar kvennalistakvenna
eru möguleikar til atvinnusköpunar
margir hér á landi ef skynsamlega
er að málum staðið. Tækifærin fel-
ast í fullvinnslu matvæla í sjávarút-
vegi og landbúnaði, ferðaþjónustu,
smáiðnaði, endurreisn ullariðnaðar-
ins, listiðnaði, fískeldi sem er að
verða stóriðnaður úti í heimi, rann-
sóknarstofnunum af ýmsu tagi og
þannig mætti lengi telja.
Við verðum að vita hvert við vilj-
um stefna. Eigum við að leggja
megináherslu á matvælafram-
leiðslu, eða eigum við að snúa okkur
í ríkara mæli að því að selja þjón-
ustu og hugvit? Það þarf að marka
atvinnustefnu til langs tíma og að-
laga menntastefnuna henni í stað
þess algjöra stefnuleysis sem hér
ríkir. Stjómvöld eiga að ýta undir
tilraunir og rannsóknir, styðja smá-
fyrirtæki og skapa skilyrði fyrir
öflugan atvinnurekstur sem getur
greitt almennileg laun, atvinnu-
rekstur sem gefur bæði konum og
körlum færi á að spreyta sig.
Það sem hér þarf að gerast er
áherslubreyting, þar sem sjónum er
Kristín
Ástgeirsdóttir
Mannréttindi minnihlutahópa
- viðfangsefni stjórnmálanna
ÁKVARÐANIR stjórnmála-
manna snerta allt litróf mannlífsins.
En þegar stjórnmálamenn leiða hug-
ann að þörfum hins dæmigerða kjó-
sanda, er það sennilega oftast hinn
ófatlaði eða heilbrigði hluti þjóðar-
innar sem þeim er efst í huga.
Talið er að yfír 500 milljónir
manna í heiminum séu fatlaðir. Þar
af era 160 milljónir börn. Fötlun
getur verið meðfædd eða afleiðing
slysa eða sjúkdóma síðar á lífsleið-
inni. Samkvæmt upplýsingum Sam-
einuðu þjóðanna er talið að eitt af
hveijum 10 bömum búi við einhvers
konar fötlun. Flest þessara barna
eiga fyölskyldur og því getur þetta
þýtt að fjórði hver maður þurfi að
takast á við afleiðingar fötlunar,
annaðhvort sína eigin eða nákomins
ættingja. Samkvæmt þessu snertir
fötlun rúmlega 60 þúsund íslend-
inga með einum eða öðrum hætti.
Það jafngildir um helmingi íbúa
Reykjavíkur. Það er umhugsunar-
efni að hagsmunir svo margra skuli
vera jafn lítið til umræðu á vett-
vangi stjómmálanna og raun ber
vitni.
Úr einangrun
Stefnur og straumar í þjóðfélag-
inu á hverjum tíma ráða þeim lífs-
kjörum sem fötluðum og fjölskyld-
um þeirra eru búin. Ekki er svo
ýkja langt síðan það hentaði þjóðfé-
laginu að fatlaðir lifðu einangruðu
lífi fjarri alfaraleið, þar sem tilvera
þeirra truflaði aðra sem minnst.
Þess eru að vísu enn dæmi að svo
sé á málum haldið. Á síðustu árum
hafa viðhorfin verið að breytast.
Krafan um að líf fatlaðra sé eins
nærri því eðlilega og nokkur kostur
er leit dagsins ljós á
sjötta áratugnum. For-
eldrar sem þorðu að
ganga fram fyrir
skjöldu knúðu á um
bætt lífsskilyrði fyrir
fötluð börn sín, rétt
þeirra til menntunar
og til þess að alast upp
með fjölskyldum sín-
um. Þetta fólk sýndi í
raun ótrúlegan kjark
þegar ríkjandi voru
viðhorf ölmusu og fór-
dómar fældu marga
frá því að opinbera þá
staðreynd að innan
fjölskyldunnar væri
fatlaður einstaklingur,
sem þyrfti sérstaka aðstoð samfé-
lagsins. Þessi barátta átti sér fyrir-
mynd í frelsisbaráttu blökkumanna
í Bandaríkjunum og sótti sér kjör-
orðið jafnrétti þangað.
Margbreytileiki - auðugra
mannlíf
Fatlaðir eru ekki einslitur hópur,
heldur margbreytilegur hópur
barna og fullorðinna sem eiga það
sameiginlegt að þurfa á stuðningi
samfélagsins, tímabundið eða jafn-
vel ævilangt, að halda til þess að
geta notið svipaðra lífsgæða og
aðrir. Því þarf þjónustan við þennan
hóp að einkennast af einstaklings-
lausnum sem grundvallast á rétti
manna til ákvarðana um eigið líf.
Á seinni árum hafa orðið mikilvæg-
ar breytingar á þjónustunni. Horfið
hefur verið frá því að leysa öll mál
á stofnunum, en þess í stað reynt
að skipuleggja þjónustuna í nán-
asta umhverfi einstaklinganna og
fjölskyldna þeirra.
Áhersla er lögð á að
auka sjálfstæði fólks
og lífsgæði með því að
hafa þjónustuna sveigj-
anlega og miða hana
við þarfír hvers ein-
staklings. Jafnframt er
stefnt að því að færa
ábyrgð á þjónustu sem
mest til almennra
stofnana samfélagsins
á sviði félags-, mennta-
og heilbrigðismála.
Með slíku fyrirkomu-
lagi næst tvöfaldur
árangur. Ekki er að-
eins verið að gera fötl-
uðu fólki kleift að lifa
lífínu með reisn, heldur fara hags-
munir þeirra vel saman við hags-
muni annarra þjóðfélagshópa. Skóli
þar sem þörfum fatlaðra barna er
vel sinnt, sinnir líka öðram börnum
vel. Byggingar sem eru fötluðum
aðgengilegar, eru það einnig fyrir
aldraða og barnafólk. Upplýsingam-
iðlun til fatlaðra á auðlesnu efni
kemur líka til góða mörgum öðrum
sem eiga erfitt með að lesa flókinn
texta. Þannig fer það oft saman,
að það sem er fötluðum nauðsynlegt
til þess að geta lifað í samfélaginu,
er einnig hagkvæmt fyrir þjóðfélag-
ið í heild.
Pólitískur vilji
Vandi þessa þjóðfélagshóps við
það að hasla sér völl í samfélaginu
verður ekki leystur nema með víð-
tækum pólitískum vilja og aðgerð-
um. Fötlun er félagsleg staða ekki
síður en líffræðileg. Fatlaðir hafa
þörf fyrir sömu lífsgæði og aðrir,
Fötlun er félagsleg
staða, segir Asta B.
Þorsteinsdóttir. Ekki
síður en líffræðileg.
en ýmsar hindranir í samfélaginu
koma í veg fyrir að þeir geti notið
þeirra. Það er á ábyrgð stjómmála-
manna að séð verði til þess að þeim
hindrunum sé ratt úr vegi sem koma
í veg fyrir að fatlaðir geti lifað líf-
inu með reisn. Fjölmörg lög sem
eiga að treysta stöðu fatlaðra hafa
verið sett á Alþingi. Framkvæmd
þeirra laga er þó oft brotakennd,
þar sem fjárframlög ráða meiru en
lagabókstafurinn. Þannig hefur það
til dæmis verið um þau lög, sem
eiga að tryggja jafnrétti til náms
við hlið ófatlaðra.
Gerum mannréttindasáttmála
að öflugu vopni
Fulltrúar íslenskra stjórnvalda
hafa undirritað fyrir íslands hönd
marga mikilvæga alþjóðasáttmála
sem eiga að tryggja mannréttindi
minnihlutahópa. Sameinuðu þjóð-
irnar hafa ávallt gegnt mikilvægu
hlutverki í jafnréttisbaráttu fatl-
aðra. Nægir þar að minna á Mann-
réttindayfírlýsingu SÞ þar sem þjóð-
ir heims sameinuðust í þeirri hug-
sjón að allir menn fái að lifa án
ofsókna, ótta eða óréttlætis. Á þeirri
hugsjón grundvalla hagsmunasam-
tök fatlaðra um allan heim baráttu
sína.
í lok áratugar fatlaðra sam-
þykkti Allsheijarþing Sameinuðu
þjóðanna grundvallarreglur Sam-
Ásta B.
Þorsteinsdóttir.
beint inn á við, að vinnuaflinu ekki
síður en því að skoða ytri aðstæður.
Einn helsti vandi íslensks atvinnulífs
er lág framleiðni. Hana þarf að auka
fyrst og fremst með því að mennta
fólkið. Hér á landi era stórar atvinnu-
greinar sem hvorki gera kröfur um
menntun né veita starfsfólki kost á
henni. Böm og unglingar era jafnvel
ráðin til að sinna viðkvæmri mat-
vælaframleiðslu. Víða úti í Evrópu
eru t.d. verslunar- og þjónustustörf
„profession" sem próf þarf til að
mega sinna.
Gamaldags viðhorf til
menntunar
í könnun sem Gerður G. Óskars-
dóttir gerði í tengslum við doktors-
ritgerð sína á viðhorfum vinnuveit-
enda til menntunar kemur fram að
margir þeirra sjá lítil tengsl milli
menntunar og atvinnulífs. Þetta er
áhyggjuefni og skýrir kannski að
hluta til þá stöðu sem við eram í.
Slík viðhorf verða að breytast, enda
ber öllum þeim sem spá í framtíðina
saman um að menntun og aftur
menntun sé lykill að framförum og
lausnum á vanda heimsins. Ef hér
á að verða áframhaldandi gott
mannlíf í landinu, með nýsköpun
og uppbyggingu verða viðhorf til
menntunar að breytast hjá stjórn-
völdum, aðilum vinnumarkaðarins
og almenningi.
Að lokum eitt dæmi úr hagsög-
unni. Þegar þýsku ríkin 38 vora sam-
einuð árið 1870 áttuðu menn sig á
því að það var eitthvað merkilegt
að gerast á sviði efna- og eðlis-
fræði. Miklum fjármunum var varið
til uppbyggingar háskóla og rann-
sókna á sviði raunvísinda. Þtjátíu
áram síðar reis þýskur efna- og stál-
iðnaður upp og varð hinn kröft-
ugasti í Evrópu. Þjóðverjar kunnu
reyndar ekki með þá forystu að fara,
en mórallinn í sögunni er þessi: Það
þarf framsýni, menntun, rannsóknir
og umfram allt þolinmæði til að ná
árangri.
Höfundur er þingkona
Kvennalistans í Reykjavík.
einuðu þjóðanna um jöfnun tæki-
færa. Þessar reglur eiga að vera
stjórnmálamönnum í aðildarríkjum
SÞ til leiðbeiningar umk það hvern-
ig þær geti gert samfélagið aðgengi-
legt öllum. Þær undirstrika rétt fatl-
aðra til þess að njóta lífsgæða á við
ófatlaða, þar á meðal þeirra réttinda
að fá notið hæfileika sinna og þess
að fá að leggja sitt af mörkum til
samfélagsins. Reglurnar leggja á
stjórnvöld aðildarríkjanna bæði sið-
ferðilegar og stjórnmálalegar skyld-
ur sem ber að framfylgja.
Það skortir mikið á, að þeir al-
þjóðlegu sáttmálar sem ísland hef-
ur skuldbundið sig til þess að fram-
fylgja, séu nægilega í umræðunni
hér á landi. Það ætti að vera við-
fangsefni bæði stjórnmálamanna
og hagsmunasamtaka fatlaðra á
næstu árum að gera mikilvæga al-
þjóðlega sáttmála að öflugu hjálp-
artæki við að bæta lífsgæði fatl-
aðra og jafna kjör þeirra og ann-
arra landsmanna.
Opið samfélag
Vissulega hefur margt verið gert
í þágu fatlaðra á undanförnum
10-15 árum og það ber að virða.
En þó er langt í land. Fatlaðir hafa
enn minna af öllu en ófatlaðir. Þeir
eru almennt fátækari, búa við meira
atvinnuleysi, njóta minni menntunar
og hafa minni aðgang að félagsleg-
um og efnahagslegum gæðum.
Nú blása ferskir vindar í málefn-
um fatlaðra og þess er krafist að
fatlaðir njóti sömu virðingar og aðr-
ir og að samfélagið allt sé þeim
opið og aðgengilegt. Því munu fatl-
aðir í auknum mæli sækjast eftir
menntun í almennum skólum og
leita sama réttar og aðrir hjá öllum
almennum stofnunum samfélagsins.
Þetta þarf að gera þeim kleift. Til
þess þarf pólitískan vilja.
Höfundur er formaður
Landssamtakanna Þroskaþjálpar
og skipar 3. sætíð á lista
Alþýduflokksins í Reykjavík.