Morgunblaðið - 19.03.1995, Blaðsíða 20

20 B SUNNUDAGUR 19. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
- niðurlæging þess og endurreisn
Ijósmynd/Snorri Baldursson
FLEST raóðurtrén eru stórvaxin og þróttmikil eins og þessi „eik“
í Þórsmörk (Þuríður Yngvadóttir sést á myndinni).
birkið
EF til vill
býr birkið
við
Hvítár-
vatn (420
m. y. s.)
yfir að-
lögun sem
hentar
upp-
græðslu-
birki fyrir
hálendari
svæði á
Suður-
landi.
Ljósmynd/Snorri Baldursson
ER runnkennt vaxtarlag íslenska birkisins að einhverju leyti afleiðing fyrri búskap-
arhátta? (Úr Vatnsfirði).
Islenska
eftir Snorra Baldursson
hjósmynd/Snorri Baldursson
RÆKTUN á kynbættu birki-
fræi í gróðurhúsum fyrir
vemdarskóga á láglendi og
á hálendari svæðum er
markmið rannsóknar- og
þróunarverkefnis sem unnið er að
á Rannsóknastöð Skógræktar rík-
isins, Mógilsá. Verkefnið hófst vor-
ið 1994 og er styrkt af Rannsóknar-
áði íslands og Framleiðnisjóði land-
búnaðarins. I þessari grein verður
Qallað um verkefnið og tengsl þess
við aðrar birkirannsóknir sem unnið
er að á vegum Rannsóknastöðvar-
innar og víðar.
Eyðing birkiskóga og
endurheimt
Birkiskógur og kjarr óx að öllum
líkindum á a.m.k. 25.000 kmzlands
við landnám en þekur nú um 1.250
kma. í kjölfar skógareyðingar fylgdi
gífurleg gróðurrýmun og jarðveg-
seyðing sem enn stendur og telja
má með mestu umhverfísröskun í
Evrópu á sögulegum tíma. Eitt
brýnasta verkefni okkar á næstu
áratugum verður að endurheimta
stóran hluta hinna fornu skóga.
Skógar, sem fyrst og fremst eru
ræktaðir til uppgræðslu, jarðvegs-
verndar og skjóls, nefnast land-
græðsluskógar eða vemdarskógar.
Þótt margar innfluttar tijátegundir
hafí sannað gildi sitt á undanföm-
um áratugum, er varla vafi á að
íslenska birkið verður aðaltré slíkra
skóga. Rúmlega 1 milljón birki-
plantna hefur verið gróðursett á ári
sl. 5 ár, m.a. vegna sérstaks „átaks
um landgræðsluskóga" sem ráðist
var í 1990. Þetta svarar til þess að
um 400 ha (4 krrn) lands hafi verið
klæddir birkiskógi árlega. Hér er
um umtalsvert átak að ræða, en
þó hverfandi í samanburði við það
sem tapast hefur. Til að ná því
hógværa markmiði að endurheimta
birkiskógana á jafnmörgum ámm
og liðin eru frá landnámi þyrfti að
gróðursetja a.m.k. 6 milljón plöntur
árlega í 1.100 ár!
Gróðursetning er þó ekki eina
aðferðin við ræktun skóga. Löng
reynsla er fyrir því að birki er dug-
legt að sá sér út í lítt gróið land.
Dr. Ása L. Aradóttír og dr. Sigurð-
ur H. Magnússon hafa haft frum-
kvæði að rannsóknum á sjálf-
græðslu birkis á gróðurrýru landi.
Til að sjálfgræðsla heppnist þarf
að tryggja, auk friðunar fyrir beit,
nóg fræframboð og aðstæður fyrir
fræið til að spíra. Á víðáttumiklum
landssvæðum þar sem ekkert birki
vex vantar fræ. í stað þess að full-
gróðursetja í slík svæði má gróður-
setja birki í gróðureyjar sem síðan
sjá um að klæða landið með sjálf-
græðslu. Með gróðureyjum og (eða)
beinni sáningu birkifræs má marg-
falda afköstin við ræktun skóga.
Burt séð frá aðferðinni við endur-
heimt birkiskóganna, verður þörf á
miklu magni úrvalsfræs á næstu
áratugum.
Er íslenska birkið úrkynjáð?
Glöggir ferðalangar hafa undrast
hin margvíslegu birtingarform ís-
lenska birkisins eftir landshlutum
og staðháttum. Reginmunur er á
ljósnæfra, stórvöxnum björkum í
innsveitum á NA-, A- og SA-landi
og margstofna, svarbrúnu kjarr-
birkinu um sunnan- og vestanvert
landið. Á annesjum og við skógar-
mörk, þar sem birkið skríður með
sverðinum, er meira að segja víða
ofrausn að tala um kjarr. Því er
von að fólk spyiji sig hvort þetta
sé allt sama tegundin?
í heiihinum eru margar birkiteg-
undir. Þær eru líkar og sumar æxl-
ast auðveldlega innbyrðis. Einstakl-
ingar sömu tegundar geta verið
mjög breytilegir og dregið dám af
umhverfí sínu. Af þessum sökum
er greining birkis til tegunda erfíð-
leikum bundin. Nú mun sú skoðun
ríkjandi að allt íslenska birkið til-
heyri einni tegund (Betula pubesc-
ens) og að útlitsmunur skýrist af
miklum erfðabreytileika innan
hennar.
Á árunum 1972-1975 beittu
Skógræktarfélag íslands og Skóg-
rækt ríkisins sér fyrir úttekt á út-
breiðslu og ástandi birkiskóga á
íslandi. Skipting skóglendis í hæð-
arflokka leiddi í ljós að rúmlega 80%
náðu ekki 2 m meðalhæð og flokk-
uðust því sem kjarrlendi eða birki-
kræða. Um 15% voru vaxin kjarr-
skógi, 2-4 m á hæð. Aðeins um 2%
birkiskóganna náðu yfír 8 m meðal-
hæð. Þessar tölur eru 20 ára gaml-
ar og að einhveiju leyti úreltar.
Niðurstöður nýrrar könnunar á
ástandi íslenskra birkiskóga, sem
gerð var á árunum 1987-1994 á
vegum Rannsóknastöðvar Skóg-
ræktar ríkisins, verða kynntar á
næstu mánuðum. Stærstur hluti
íslensks birkiskóglendis er þó enn
lágvaxið Iqarr. Spurningin er, hefur
þetta alltaf verið svona, eða voru
birkiskógamir til muna stórvaxnari
þegar fyrstu landnámsmennimir
stigu hér á land? Er svipmót birkis-
ins afleiðing ríkjandi loftslags eða
úrkynjunar?
Ríkjandi veðurfar hefur afger-
andi áhrif á útlit tijágróðurs. Á
vindasömum stöðum verður hann
veðurbarinn. Birkið myndar oft lág-
vaxið kjarr úti við ströndina en
hávaxnari tré inn til landsins. Slíkt
er engin tilviljun. Löng reynsla er
fyrir því að Bæjarstaðabirki, sem
gróðursett er úti við ströndina á
suðvesturhorni landsins, verður að
jafnaði dekkra yfírlitum og lág-
vaxnara en í uppsveitum sunnan-
lands þar sem skýlla er.
Sumir telja vafasamt að ætla að
veruleg aðlögun hafí átt sér stað
hjá íslenska birkinu frá landnáms-
öld. (Með aðlögun er átt við erfða-
fræðilegar breytingar sem gera líf-
vemr hæfari til að lifa í ákveðnu
umhverfí). Tíminn sé einfaldlega
of stuttur og kynslóðirnar of fáar.
Þótt yfirleitt sé talið að ofanjarðar-
hluti (stofnar) einstakra birkitrjáa
lifí ekki nema 80-100 ár getur róta-
kerfið lifað mun lengur - e.t.v.
margar aldir - og nýir stofnar vax-
ið af því aftur og aftur með tein-
ungi (rótarskotum eða stúfsprot-