Morgunblaðið - 23.03.1995, Blaðsíða 28

28 FIMMTUDAGUR 23. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
4-
'i
AÐSENDAR GREINAR
Staðreyndin er sú að fólki
hefur fjölgað í lánshæfu námi
FJÁRMÖGNUN NÁMLSÁNA MEÐ LÁNTÖKUM LÍN
Verðlag ársins 1994
1989
825
1990
1710
1991
1659
1992
365
1993
189
1994
342
Millj. króna
SVAVAR Gests-
son, alþingsmaður og
fyrrum menntamála-
ráðherra, hefur farið
hamförum í ræðu og
riti að undanförnu í
ósanninda- og óhróð-
ursvaðli um Lánasjóð
íslenskra náms-
manna. Þetta er þeim
mun merkilegra fyrir
þá sök að Svavar vann
það afrek á síðasta
kjörtímabili ásamt fé-
laga sínum, Ólafi
Ragnari Grímssyni, að
koma LÍN á barm
greiðsluþrots, eins og
ég rakti nýlega í grein í Morgun-
blaðinu. Síðasta afrek þeirra við
þá iðju var að skera framlag ríkis-
ins niður um 200 milljónir króna
við fjárlagaafgreiðslu fyrir árið
1991 án minnsta rökstuðnings.
Núverandi ríkisstjórn þurfti á hinn
bóginn að hækka framlagið um
700 milljónir á árinu 1991 og
heimila 670 milljóna meiri lántök-
ur til sjóðsins en árið áður til þess
að forða LÍN frá greiðsluþroti á
því ári sem hún tók við búi Sva-
vars. Tekin höfðu verið skamm-
tímalán með rúmlega 9% raun-
vöxtum og notuð til að lána náms-
mönnum til allt að 40 ára vaxta-
laust! (Sjá meðf. súlurit.) Þetta
ráðslag var að sliga greiðslugetu
sjóðsins, þótt reiknuð eiginijár-
staða hans hafi ekki verið slæm.
Á árinu 1992 voru sett ný lög um
LÍN og reglum hans breytt. Hvort
tveggja hefur treyst fjárhag hans
verulega og stuðlað
að hundruð milljóna
króna sparnaði. Fleiri
íslenskir námsmenn
sækja nú framhalds-
nám en áður en lögin
voru sett þannig að
það er óyggjandi að
sjóðurinn nær tilgangi
sínum, sem er að
stuðia að jafnrétti til
náms án tillits til efna-
hags. Þetta kýs Sva-
var Gestsson að kalla
„hrikalegar afleiðing-
ar“ laganna um LÍN.
Lærimeistaramir í
Austur-Berlín sálugu
geta bara verið stoltir af þessum
nemanda sínum!
„Að einblína“ á fjölgun
námsmanna
Svavar sakar mig um að „ein-
blína“ á þá staðreynd að íslensk-
um námsmönnum í framhalds-
námi hefur fjölgað í heild á gildis-
tíma laganna bæði á íslandi og
erlendis. Það er von að Svavar
hneykslist á þessu. Þetta er nefni-
lega kjarni málsins og sýnir best
að lygi hans um að þúsundir
manna hafi hrakist frá námi
vegna nýju laganna eru algjörlega
staðlausir stafir. Við þessa stað-
reynd um fjölgun námsmanna í
framhaldsnámi má svo bæta að
ekki hefur fjölgað í árgöngum
þjóðarinnar milli tvítugs og tutt-
ugu og fimm ára á sama tíma-
bili. Þá hneykslast Svavar alveg
sérstaklega á því að lánþegum
LÍN hafi fækkað. Það ætti þó að
vera þeim sem halda því mest á
lofti hvað skuldir heimilanna vaxa
hratt sérstakt gleðiefni að fleiri
stunda nú framhaldsnám en áður
en færri taka til þess lán!
Hvers vegna fækkar
lánþegum?
Svavar veit/jafnvel og ég að
lánþegum LÍN hefur m.a. fækkað
vegna þess að eftir lagabreytingu
teljast ekki með sem lánþegar
þeir menn sem hætta námi af ein-
hveijum ástæðum og skila ekki inn
upplýsingum um námsframvindu
síná. Skólaárið 1990-91 skiluðu
rúmlega 1.000 lánþegar sjóðsins
engum upplýsingum um náms-
framvindu sína og enn fleiri skóla-
árið 1991-92. Þetta fólk er allt
talið sem lánþegar LÍN á þessum
Gunnar Birgisson
árum. Engar upplýsingar eru til
um hvort þessir menn voru í skóla
eða ekki. Nú þurfa menn að skila
árangri áður en þeir fá afgreidd
lán. M.ö.o. fólk sem ekki stundar
alvöru nám fær ekki lán og telst
ekki lengur lánþegar LÍN. Þetta
er veigamikil ástæða fyrir „fækk-
un“ lánþega. Tölur um lánþega
fyrir og eftir gildistöku nýrra laga
eru því ósambærilegar nema með
ákveðnum fyrirvörum, en Svavar
er víst ekki mjög laginn við slíkt.
Mikilvæg ástæða fyrir fækkun
lánþega er einnig sú að menn
leggja aukna áherslu á að kljúfa
Ef fjárhagur LÍN hefði
ekki verið reistur við,
segir Gunnar I. Birgis-
son, hefðu þúsundir
námsmanna hrakist
frá námi.
fjárhagslega sitt nám án þess að
taka til þess lán. Ætli megi ekki
þakka stjórnarandstöðunni fyrir
þetta að einhveiju leyti? Hún hefur
a.m.k. ekki gyllt það fyrir náms-
mönnum hvað lánin frá LÍN séu
hagkvæm!
Kjör námsmanna með börn
á framfæri
Svavar fjargviðrast yfir því að
lánþegum með böm á framfæri
hafí fækkað hjá LÍN. Þeim hefur
fækkað álíka mikið og lánþegum
í heild. Sjálfsagt koma þar til
ásamt öðru framangreindar
ástæður. Breyttri fyrirgreiðslu til
þessa fólks er ekki um að kenna,
því sannleikurinn er sá að kjör
þeirra eru mjög svipuð eftir núgild-
andi reglum og þau vora fyrir
breytingar á lögum og reglum. Því
f
i
!
I
l
í
i

I
[
I
V eðurþj ónusta á tímamótum
í DAG, 23. mars, era 45 ár síð-
an Alþjóða veðurfræðistofnunin
WMO var formlega stofnuð sem
ein af stofnunum Sameinuðu þjóð-
anna. Dagurinn er í ár tileinkaður
almennri veðurþjónustu þar sem
áhersla er lögð á þátt veðurþjón-
ustunnar í að auka öryggi allra
íbúa aðildarríkja stofnunarinnar.
Á þessu ári era liðin 75 ár frá
stofnun Veðurstofu íslands en 1.
ágúst 1920 var fyrsta veðurspáin
gerð á vegum hennar. í fyrstu
átti sér stað hægfara þróun Veður-
stofunnar þótt tilkoma Ríkisút-
varpsins 1930 markaði þáttaskil í
starfseminni. Á fimmta áratug
aldarinnar varð gríðarleg aukning
í starfsemi Veðurstofunnar sem
að stærstum hluta má rekja til
flugveðurþjónustunnar. Fram
undir þetta má segja að starfsemi
Veðurstofu íslands hafí að vera-
legu leyti grundvallast á uppbygg-
ingunni á þessum tíma.
Sú tækni- og tölvubylting sem
orðið hefur síðasta áratuginn hef-
ur sett svip á þróun veðurþjón-
ustunnar um allan heim. Hraðari
fjarskipti, §'arkönnun, tölvureikn-
aðar veðurspár til margra daga,
markaðshyggja og nú síðast gríð-
arleg þróun í miðlunartækni, hefur
breytt möguleikum veðurþjón-
ustunnar og kröfum almennings
til hennar. Bæði hér og annars
staðar hefur veðurþjónustan batn-
að enda mikill alþjóðlegur árangur
náðst í að fækka slysum og dauðs-
föllum af völdum veð-
urs og veðurtengdra
náttúrahamfara.
Breytt þjóðfélag -
breyttar þarfír
Við upphaf Veður-
stofu Islands lifði
þjóðin að langmestu
leyti af landbúnaði og
sjávarútvegi. Það var
því eðlilegt að veður-
þjónustan miðaðist
við þarfír þessara
hópa. Flugveðurþjón-
usta sem kom-til 1946
varð hins vegar sér-
þjónusta sem aðeins
var ætluð flugmönnum og koma
þessar upplýsingar almennt ekki
fyrir augu eða eyra almennings.
Þjóðfélag okkar í dag er hins
vegar gjörólíkt því sem var á upp-
hafsárum Veðurstofunnar. Við
sjávarútveg og landbúnað starfa
innan við 10% þjóðarinnar, en
langstærsti hluti hennar hefur að
mörgu leyti aðrar þarfír fyrir veð-
urapplýsingar en sjómenn og
bændur, svo ólíkar sem þarfir
þeirra hópa era. Þá hefur sú al-
menna þekking sem byggðist upp
frá reynslu af staðbundnu veðri
mjög minnkað og í könnun sem
gerð var á notkun almennings á
veðurþjónustunni kom í ljós að um
60% þeirra sem eru undir þijátíu
ára aldri hlusta aldrei á veður-
fregnir á Rás 1. Það er því nauð-
synlegt að taka innihald, form og
framsetningu veðurþjónustunnar
til gagngerrar endur-
skoðunar.
Vöktun - rauntíma-
upplýsingar
Síðastliðin ár hefur
sjálfvirkum veðurat-
hugunarstöðvum
fjölgað ört, bæði í eigu
Veðurstofunnar og
annarra stofnana svo
sem Vegagerðarinnar
og Vita- og hafna-
málaskrifstofu. Era
þessar stöðvar orðnar
30-40 og mun fjölga
mikið á þessu ári.
Þessar stöðvar mæla
veðurþætti í sífellu og með síma-
sambandi er hægt að fá upplýs-
ingar eins oft og þurfa þykir.
Þannig fást svokallaðar rauntíma-
upplýsingar, þ.e. upplýsingar á
þeirri stundu sem maður þarf á
upplýsingum að halda. Framtíðin
verður því sú að sjómaður fær
nýjar veðurapplýsingar frá t.d.
Fonti, Gufuskálum eða Grímsey
þegar honum hentar, flutningabíl-
stjóri getur kannað veðrið á Holta-
vörðuheiði meðan hann ekur um
Norðurárdal, ferðamaður sem er
að leita að sumarblíðu getur gegn-
um síma eða tölvu fengið veðrið
á Þingvölum, Skaftafelli, eða í
Landmannalaugum þegar hann
þarf á slíkum upplýsingum að
halda og þannig má áfram telja.
Augljóst er að upplýsingum af
þessu tagi verður ekki nema að
litlu leyti miðlað gegnum útvarp
og þarfír og óskir um „gamlar"
veðurlýsingar í útvarpi hljóta að
minnka mikið þegar skilvirkt raun-
tímaupplýsingakerfi er orðið að
veruleika. Þrátt fyrir mjög tak-
markað fjárhagslegt bolmagn
stefnir Veðurstofa íslands að því
að koma upp svona kerfí á þessu
ári.
Stöðugar veðurathuganir bjóða
líka upp á allt aðra spá- og viðvör-
unarþjónustu Veðurstofunnar.
Með símælingum veðurs, góðu
sambandi við sjómenn á hafi úti,
sívakaúdi útvarpi og strandstöðv-
um Pósts og síma verður vöktun
á veðri og veðurbreytingum mun
öflugri en verið hefur. Mun Veð-
urstofan kappkosta að koma upp-
lýsingum á framfæri sem að
gagni geta komið strax og frávik
frá gildandi veðurspá eru orðin
augljós. Þótt viðvaranir vegna
öryggis fólks hafi forgang verður
líka lögð áhersla á almenna, tíð-
ari upplýsingamiðlun, enda er
reynsla fyrir því að slíkt nær bet-
í dag eru 45 ár frá því
Alþjóða veðurfræði-
stofnunin varð formlega
til. Magnús Jónsson
segir að almenn veður-
þjónusta standi nú á
tímamótum.
ur til fólks en langir, hefðbundnir
veðurfregnatímar, sem sífellt
færri hlusta á.
Sérspár
Síðar í vor er stefnt að því að
breyta veðurfregnum í útvarpi
allra landsmanna. Breytingin
verður aðallega þríþætt. í fyrsta
lagi verður veðurspáin klofín í
land-, veðurspá og sjóveðurspá.
Þannig verður hægt að koma við
ítarlegri upplýsingum til svo ólíkra
hópa sem sjómenn era annars veg- |
ar og fólk í landi hins vegar.
í öðra lagi verður lögð áhersla
á að tengja veðurfregnatíma
fréttatímum RÚV-hljóðvarps og
nota samtengdar rásir mun meira
en nú er gert, enda hafa verið
uppi ríkar óskir um slíkt.
I þriðja lagi verður meira gert
af því að miðla fréttum af veðri,
bæði góðu veðri og vondu veðri,
þegar ástæða er til, þótt ekki sé
á föstum tímum í hefðbundnu
formi veðurfregna. Miðað er við
að þessar breytingar geti átt sér
stað í byijun maí. Með stóreflingu
VEÐURSÍMANS ásamt fyrr-
nefndum breytingum er gert ráð
fyrir að þjónusta veðurstofunnar
við almenning í landinu batni vera-
lega, verði skilvirkari og taki mið
af mismunandi þörfum fólks, hvort
sem það stundar sjó, landbúnað
eða ferðalög svo að dæmi séu
nefnd.
Lokaorð
Almenn veðurþjónusta stendur
nú á tímamótum í ýmsu tilliti. Auk
þess sem áður hefur verið vikið
að hefur markaðshyggja verið að
koma æ meira inn í veðurþjón-
ustuna um allan heim. Fjárhags-
legur ávinningur af nákvæmum
og skilvirkum veðurupplýsingum
er mjög mikill og arðsemi af hverri
fjárfestri krónu.í þessari starfsemi
óvíða meiri. Það er því ekki óeðli-
legt að þessi þjónusta sé markaðs-
sett, enda vilja ýmsir sækja inn á
þennan markað. Hins vegar verður
öryggisþátturinn í veðurþjón-
ustunni vonandi aldrei markaðs-
settur, en örðugt er að greina á
milli öryggisþjónustunnar og ann-
arrar þjónustu. Á þessu er verið
að reyna að fínna lausnir sem all-
ir geta sætt sig við. Að fara lengra
út í þá sálma er hins vegar efni í
aðra grein.
Höfundur er veðurstofustjóri.
Alþjóðlegi veður-
dagnrinn 1995
Magnús Jónsson