Morgunblaðið - 23.03.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
FIMMTUDAGUR 23. MARZ 1995 C 5
VIÐSKIPTI
Hagfræðingur sænskra iðnrekenda ræðir um veiðileyfisgjald og efnahagslíf
P
er Magnus Wijkman hefur
komið víða við síðan hann
Jauk hagfræðiprófi. Hann
er fæddur í Kanada og
hefur búið víða um heim. Meðal ann-
ars var hann yfirhagfræðingur Efta,
áður en hann tók við samskonar
stöðu hjá Industriförbundet í Svíþjóð.
Hann lætur mjög til sín taka í
sænskri þjóðfélagsumræðu og er eft-
irsóttur fyrirlesari. í fyrirlestraferð
til íslands fyrr í mánuðinum kynnti
hann sér íslensk málefni og lítur þau
ef til vill öðrum augum en flestum
íslendingum er tamt. Ekki svo að
skilja að hann vilji setjast í dómara-
sæti, en hann bendir á að fískurinn
sé eins og hver önnur auðlind og iíta
megi á fiskveiðar og fiskiðnað út frá
ýmsum forsendum.
Kvótakerfið viðheldur
ríkjandi aðstæðum
Wijkman hefur samtalið á því að
undirstrika að vandinn liggi í því að
fiskurinn sé af skornum skammti.
„Af því leiðir eðlilega að takmarka
þarf aðganginn að veiðunum. Það
er ekki lengur hægt að fiska eins
og hver»-vill og það er vandamál í
sjálfu sér hvernig eigi að skipta því
sem til skiptanna er á milli þeirra
sem vilja veiða fiskinn. Eins og stend-
ur er kvótum úthlutað til þeirra, sem
voru að veiðum þegar kvótakerfínu
var komið á fyrir um áratug.
pal)inn á þessu fyrirkomulagi er
annars vegar að þar með er byggt
á aðstæðum sem ríktu á þeim tima,
þegar kerfinu var kpmið á og hins
vegar að aðgangurinn að veiðunum
fyrir þessa útvöldu er ókeypis- Meðan
veiðileyfin eru ekki seld á fyjálsum
markaði þá er þeim hyglað, sem voru
að þegar kvótakerfínu var komið á.
Það eru því höft á réttindum, sem
hægt væri að versla með og um leið
er hindrað að nýir aðilar komist að
veiðpnum. Þetta leiðir til skorts á
samkeppni..
Reyndar minnir kerfíð á það kerfj
sem hefur viðgengist í Stokkhólmi
við veitingu ökuleyfa til leigubíl-
stjóra. Það er alls ekkert einstakt
að skömmtun og höft leiði til þess
að það ástand sem viðgekkst þegar
kerfinu var komið á sé nánast lagt
á ís og það látið viðhaldast áfram.
En það er hægt að hugsa sér ann-
að fyrirkomulag. Annars vegar rétt
til að selja kvótana á fíjálsum mark-
aði, sem auðveldaði afkastamestu
sjómönnunum að veiða. Hins vegar
að bjóða veiðileyfin upp árlega og
láta kvótana byggjast á ársaflanum,
þannig að aflamagnið sé takmarkað.
Ég álít seinni kostinn heppilegri,
nefnilega að bjóða upp veiðileyfin og
selja þau hæstbjóðanda. Tæknilega
séð er hægt að gera það á ýmsan
hátt.
Kostirnir við slíkt fyrirkomulag
eru margir. í fyrsta lagi tryggir það
að afkastamestu og hagkvæniustu
sjómennirnir séu að veiðum. í öðru
lagi liggja veiðitakmarkanir í þessu
kerfi, svo ekki verður gengið á fiski-
stofnana. í kvótakerfinu skapar það
vanda að smábátar eru undanþegnir
kvótum, svo að í raun veitir kerfið
ekki fulla stjórn yfir veiðunum og
um leið fæst ekki lausn á ofveiði-
vandanum.
Ofveiðar eru gífurlega alvarlegt
vandamál. Líklegt er að -----------
undanfarna tvo áratugi
hafi veiðarnar farið um
tuttugu prósent fram úr
því sem fiskistofnarnir
þola. Alvara málsins ligg-
ur ekki síst í að um leið er fiskveiðum
Hagsmunahópar
standi ekkigegn
hagkvæmri þróun
Þegar Per Magnus Wijkman yfirhagfræðing-
ur sænsku iðnrekendasamtakanna, er þeirrar
skoðunar að náttúruauðlindir eigi ekki að
vera hveijum og einum til ókeypis afnota,
því það stuðli að því að um of sé gengið á
þær sama eigi við um velferðarkerfíð.
Sigrún Davíðsdóttir tók Wijkman tali
þegar hann var hér á ferð nýverið.
vinnu við veiðarnar. Það er hins veg-
ar athyglisvert að hér hefur einka-
geirjnn í atvinnulífí í landi ekki vax-
ið neitt undanfarin ár. í öðrum iðnað-
arlöndum hefpr hlutur þjónustu og
útflutningsgreina vaxið, meðan hann
hefur dregist saman á íslandi. Hér
hefur því ekki orðið framleiðsluaukn-
ing á umsetjanlegum vörum. Þessi
íslenska þróun hangir saman við of-
nýtingu á aðalhráefni íslendinga,
fískinum, og að of margir stunda
fískveiðarnar. Þetta tvennt hefur
orðið til þess að færri verða til að
vinna í landi, þar sem aukningin
þyrfti að vera. Ef útgerðin greiddi
fyrir veiðileyfin ykist kostnaðurinn,
hún þyrfti fleiri dollara eða Ecu fyr-
ir kostnaðinn og það myndi smátt
og smátt þvinga gengi krónunnar
niður. Um leið skapaðist betri grund-
völlur fyrir iðnað og aðra framleiðslu
í landi."
íslendingar bera kostnað
af að standa utan ESB
En hvernig horfa málin við ef við
höldum áfram með þennan þanka-
gang og veltum fyrir okkur áhrifum
þess að ísland væri nátengdara Evr-
ópumarknaðum og þá með aðild að
Evrópusambandinu?
„Þá væri hægt að reikna með
auknum og á endanum hugsanlega
fijálsum aðgangi útlendinga að fisk-
veiðum við ísland. Um leið gætu
útlendingar boðið í fiskveiðileyfin og
það hækkaði hugsanlega verðið, svo
leyfin gæfu þá meira í aðra hönd í
ríkiskassann. Ég er þó ekki í vafa
um að íslendingar gætu alltaf boðið
betur vegna nándar þeirra við miðin.“
En hvað þá með fiskvinnsluna?
Gæti hún ekki færst úr landi, ef fleiri
útlendingar kæmust til veiða hér?
„Nei, ég held ekki endilega að
veiðar útlendinga hefðu þau áhrif.
Þar kemur fleira til. í sænsku um-
ræðunum fyrir atkvæða-
greiðsluna um ESB-aðild
í haust var ein helsta rök-
semdin fyrir aðild sú að
annars tapaði landið af
íjárfestingum. Þeir fyrstu
Heppilegast
aö bjóða upp
veiðileyfin
framtíðarinnar stofnað í voða. Fyrir
íslendinga er vandamálið sérlega
ískyggilegt, þar sem fiskveiðar eru
undirstaðan í íslenskum þjóðarbú-
skap. íslendingar hafa annars vegar
veitt um of og hins vegar með of
miklum tilkostnaði. Veiðarnar hafa
með öðrum orðum ekki verið nægi-
lega hagkvæmar. Það er nærri lagi
að álykta að þriðji hver bátur hafi
verið umframur, þannig að hægt
hefði verið að veiða jafnmikið með
þriðjungi færri skipum. I tölum má
áætla að afkastameira og hagkvæm-
ara kerfi gæfi 3-4 prósentum meira
af sér í vergri þjóðarframleiðslu og
það er ekki svo lítið að fá slíkan skerf.
Meiri hagkvæmni felur óhjá-
kvæmilega í sér að einhveijir missa
sem hugsuðu til flutnings voru fisk-
iðjumenn. Nú hafa Svíar sagt já við
aðild og íslendingar eru utan ESB,
Sænska aðildin hefur meðal annars
valdið óróa í Danmörku, þar sem
menn óttast að sænsk fískiðja þar
flytji aftur til baka. í Noregi eru
menn áhyggjufullir yfir að norsk
fiskiðja flytji yfir til Svíþjóðar til að
vera á ESB-mat'kaðnum. Þessi ótti
stafar af því að evrópskir tollar á
unnum fiskafurðum eru miklu hærri
en á hráefninu. Þennan kostnað ber-
ið þið nú og þessir lágu hráefnistoll-
ar eru eðlilega mjög mikill hvati til
að fiskurinn sé fluttur óunninn til
Evrópu, sem þýðir auðvitað að hann
veitir ekki fólki vinnu ! landi hér.
Þið finnið hins vegar ekki svo
mjög fyrir þessum kostnaði því hann
er annars vegar óbeinn og hins veg-
ar vegna þess að útgerð og fisk-
vinnsla eru oft í eigu sömu aðila, sem
sætta sig þá við lægra hráefnisverð
gegn því að fá að vinna fískinn. í
raun eru það sjómennirnir sem taka
á sig lægra fískverð, kannski til að
fá fiskinn í land, vegna þess að það
eru oft konur þeirra, sem vinna fisk-
inn þar. Því er það svo að þið borgið
óbeint fyrir að fá vinnsluna með því
að sætta ykkur við lægra verð fyrir
físk sem fer til vinnslu innanlands.
Nú þegar bytjað er að bjóða fiskinn
upp kemur í ljós hvort hann selst
fyrjr annað verð erlendis en hér,
hvort hann selst fyrir hærra verð
þegar hann er seldur úr landi. Þetta
gerir kostnaðinn við ESB-tollana á
unnum físki andstætt óunnum aug-
ljósari. Sjómennirnir geta svo spurt
sig hvers vegna þeir eigi að sam-
þykkja lægra verð og það hlýtur að
verða umræðuefni.
íslenskur fiskiðnaður er kannski
líka afkastaminni en hann gæti ver-
ið, því hann hefur verið verndaður
af einokun. Nýjar aðstæður hafa leitt
til aukinnar samkeppni og þá kemur
líka í ljós hvort hagstætt er að vinna
fiskinn hér, þar sem rekstrareining-
arnar eru svo smáar. Þar fara saman
of margir bátar, dreifðir á of margar
hafnir og of margar og litlar fisk-
verkunarstöðvar, sem þurfa að vera
á hverri höfn.“
Einhæft atvinnulíf í
skugga fisksins
Eitt helsta vandamálið í íslenskri
atvinnusköpun er hve fábreytt at-
vinnulífið er. Hvaða augum lítur þú
þennan vanda og hugsanlegar lausn-
ir hans?
„Það er augljóst að atvinnulíf í
landi hefur staðið í skugga fisksins.
Fjögur atriði eru eftirtektarverð
varðandi íslenskt atvinnulíf. í fyrsta
lagi hefur það þurft að lifa með
gengi, sem ákvarðast af fiski. Lík-
lega hefði fyrir löngu þurft að draga
úr verðgildi krónunnar, því gengis-
skráning sem eingöngu miðast við
fískveiðarnar hefur haldið aftur af
iðnþróun. í öðru lagi er ísland lítið
land, langt frá öðrum mörkuðum og
það hefur leitt af sér að erfitt hefur
verið að þróa útflutningsgreinar, sem
ekki byggjast á fiski. I þriðja lagi
hefur ríkið haft eignartök rnjög víða.
Ríkiseign hefur verið sérlega afdrifa-
rík í bankageiranum og leitt til þess
að fjármagnsstraumar hafa síður
ákvarðast af efnahagssjónarmiðum
en fremur af öðrum hagsmunum, til
dæmis stjórnmálahagsmunum. í
fjórða lagi hafa verið höft á eignar-
aðild útlendinga í íslensku atvinnu-
lífi.
Þetta allt er nú mjög að breytast,
ekki slst vegna aðildar íslendinga
að samningnum um evrópska efna-
hagssvæðið. Flutningskostnaður
lækkar jafnt og þétt og með upplýs-
PER Magnus Wijkman
ingatækni skipta fjarlægðir minna
máli. Svigrúm fyrir samkeppni eykst,
þar sem iðnaðartollar eru að meðal-
tali jafpháir og í OECD, með nokkr-
um undantekningum, þó tpllkerfið
þyrfti að vera samræmdara. í kjölfar
EES verður eignaraðild útlendinga í
atvinnulífinu möguleg, að fiskiskip-
um undanteknum. Stjórnvöld stefna
að einkavæðingu og yonandi verður
staðið við þá stefnu.
Ef allt þetta gengur upp, ekki síst
einkavæðingin og erlendar fjárfest-
ingar hér, þá efast ég ekki um að
moguleikarnir á kröftugum og fjöl-
breyttum einkageira séu góðir. Innan
bankakerfisins verðut' vonandi vax-
andi einkavæðing og erlendar fjár-
festingar, svo fjármagni verði miðlað
á efnahagslegum forsendum einum,
óháð stjórnmálalegum hagsmunum.
Allir hagfræðingar hafa misst trú á
ríkisforsjá, en álíta þvert á móti að
einkavæðing sé efnahagsleg driffjöð-
ur. Þekkingarfrekur iðnaður vex
hröðum skrefum þessi árin og það
er íslendingum mjög í hag, því þar
skiptir flutningskostnaður litlu máli.
Vöxtur á þessu sviði er íslendingum
nauðsynlegur, þvl það þarf að bjóða
starfskröftum við landbúnað og físk-
veiðar vinnu í stað þeirrar sem glat-
ast óhjákvæmilega. Landbúnaður
mun fá mun meiri samkeppni næstu
árin vegna Gatt-samkomulagsins,
því þó tollar séu háir fyrst í stað
mun vafalaust eiga sér stað afnám
hafta hægt og bítandi. Því þarf að
auka afköst og hagræðingu innan
landbúnaðar, sem þýðir að færri
þurfa að skila meiri afköstum og
einhvetjir þurfa að leita yfír í aðrar
greinar eftir störfum. Sama gildir
um þá sem þurfa að skipta um vinnu
vegna hagræðingar í sjósókn.
Ohjákvæmilegur samdráttur
vinnuafls í þessum tveimur hefð-
bundnu starfsgreinum gerir það að
verkum að þenslan í -------------
einkageiranum er líf-
snauðsynleg, Ég veit ekki
nákvæmlega hvernig það
er hér, en í Svíþjóð er
opinberi geirinn ofmann-
aður, svo þar þarf að fínna ný störf
fyrir þá sem hafa unnið þar en nússa
vinnuna vegna óhjákvæmilegs niður-
skurðar. Það kann að vera að einnig
hér þurfí að fækka störfum á vegum
ríkisins og búa svo um hnútana að
störf þar verði unnin á sem afkasta-
mestan hátt og þar sé boðið upp á
það sent fólk vill í raun nýta sér,
gera einhvers konar markaðskönnun.
Gallinn við framboð hins opinbera
á þjónustu er að hún er ókeypis, svo
eftirspurnin er ótakmörkuð og allir
vilja hana. En hún er ekki ókeypis
fyrir þjóðfélagið, svo betra er að
gera kostnaðinn sjáanlegan. En í
efnahagslegri samkeppni getur eng-
inn grein verið vernduð umfram aðr-
ar, svo það et' eðlilegt að láta aðra
en ríkið um þjónustuna og með það
er víða verið að gera tilraunir. Þá
er til dæmis einkafyrirtæki fengið
til að sjá um matseld á sjúkrahúsi,
eða strætisvagnarekstur, svo fátt
eitt sé nefnt af slíkum möguleikum.
Aðalatriðið er að leitast stöðugt við
að aðlaga sig nýjum aðstæðum. í
því ferli má ekki láta litla hagsmuna-
hópa standa í vegi fyrir hagkvæmri
framþróun."
Pólitískar forsendur sænsks
efnahagsbata veikar
Svíþjóð er að kikna undan fjár-
lagahalla og ríkisskuldum. Hvaða
augum lítur þú þær ráðstafanir, sem
verið er að gera þar og hvað er brýn-
ast?
„Við eigum nánast Evrópumet
hvað varðar íjárlagahalla og ríkis-
skuldir og ljóst að við uppfyllum
ekki skilyrði Maastricht-samkomu-
lagsins fyrir aldamót, en náum því
marki kannski á næstu tíu árum.
Það et’ löng og erfið leið fyrir höndum
að koma efnahagslífinu í heilbrigt
horf. Kjarni vandans er stjórnmála-
stefna, sem hefur leitt af sér of lítinn
iðnaðargeira og einkarekið atvinnu-
líf, þar sem skattarnir verða til. Iðn-
aðarframleiðslan hefur minnkað um
tuttugu prósent undanfarna áratugi,
svo þó Svíar hafi orð á sér fyrir að
vera iðnríki uppfyllir landið ekki
lengur skilgreiningu OECD á hug-
takinu iðnríki. Það er löng leið fyrir
höndum að ná þv! marki að afrakst-
ur fjárfestinga í einkaatvinnulífinu
verði meiri en afrakstur af ríkis-
skuldabréfum.
í Svjþjóð hefur hið opinbera þanist
út og þrengt að einkavæddu atvinnu-
lífi, líkt og fiskveiðigeirinn íslenski,
þar sem veiðarnar hafa bæði vaxið
á kostnað náttúruauðlinda og at-
vinnulífs í landi. Líkt og íslendingar
geta ekki reiknað með meiri fiski og
vaxandi fiskyeiðum geta Syíar heldur
ekki gert ráð fyrir fleiri störfum hjá
hinu opinbera. Það erfiðasta í ný-
sköpun er kannski að horfa til nógu
langs tíma og ekki láta skammtímia-
sjónarmið og skammtímahagsmuni
villa sér sýn.
Á áttunda og níunda áratugnum
voru Svíar trúaðir á hið opinbera
hvað störf og nýsköpun varðaði, því
þar var vöxturinn. Það sem við sáum
ekki var að vöxtur ríkisgeirans varð
á kostnað einkageirans, þar sem hinn
fyrrnefndi bauð hærri laun en hinn
síðamefndi bar skattbyrðina. Hið
opinbera bauð ókeypis þjónustu af
öllu tagi og þegar eitthvað er ókeyp-
is er eftirspurnin líka takmarkalaus.
Þetta er hliðstætt því að hér kostaði
ekkert að veiða fiskinn, svo hann var
veiddur gengdarlaust og það leiddi
til ofveiði.
Nú er verið að ræða sænska fjár-
lagafrumvarpið, sem stjórnin lagði
fram í janúar. Það er einkum þrennt,
sem skapar mikla óvissu. í fyrsta
lagi er stjómin minnihlutastjórn, sem
er afspyrnuslæmt við þessar aðstæð-
ur. I öðru lagi eru samningar lausir
og í þriðja lagi hefur aftur komið
upp umræða um nýtingu kjamorku
og orkumál, svo óvissa ríkir um lang-
tímastefnu í orkumálum. Þessi þtjú
óvissuatriði skapa óvissu hjá fjárfest-
um, sem fjárfesta þá fremur í öðrum
löndum ESB en Svíþjóð.
Hið besta væri að gera hið snar-
------------------- asta launasamninga, sem
Þensla einka- ekki leiddu til versnandi
geirans er líf s- samkeppnisstöðu. Það
nmiðcunloa Þyrfti líka að sPara meira
nauosynieg en þá tuttugu milijavða
sænskra króna, sem fjár-
lagafrumvarpið gerir ráð fyrir. En
það versta er að það er of mikið um
skattahækkanir á næstunni og
sparnað og niðurskurð síðar. Það er
uppsveifla í efnahagslífinu nú og
hana þyrfti að itota til markviss
sparnaðar strax. Ég er býsna hrædd-
ur um að pólitískar forsendur fyrir
efnahagsbata séu veikar og býst
ekki við að þetta tuttugu milljarða
átak jafnaðarmanna dugi til. Mér
sýnist allt stefna í að ! st.að átaks
munum við einhvern veginn sullast
! gegnum næstu fjögur ár, fram að
næstu kosningum og það er alls ekki
það sem við þurfum á að halda. Við
þyrftum kannski ennþá meira aðkal-
landi vanda til að skilja að okkur
dugir ekkert annað en öflugt átak
til að leysa vandann."