Morgunblaðið - 25.03.1995, Blaðsíða 6

6 E LAUGARDAGUR 25. MARZ 1995
MAN
RAY
EFTIR SIGRÍÐIINGVARSDÓTTUR
DAGANA 22. og 23. mars voru
boðin upp 597 verk eftir Man
Ray hjá Sotheby’s í London.
Verkin hafa verið til sýnis á
Serpentine listasafninu í Lundún-
um, New York, París og Tokyo.
Boðin voru upp verk eftir lista-
manninn sem hafa verið varðveitt
í vinnustofu hans. Verk hans voru
ávöxtur nýsköpunar í ljósmyndun
sem hann hafði tekið virkan þátt í.
Man Ray fæddist í Philadelphiu
árið 1890, fullorðinsárunum eyddi
hann að mestu leyti í Frakklandi.
Ungur að árum hóf hann listnám
og innritaðist í listaháskóla í
Bandaríkjunum. Hann dvaldi
nokkur ár í New York. Þótt hann
ætti eftir að hafa veruleg og var-
anleg áhrif í ljósmyndalistinni á
þessari öld þá féllu verk hans í
grýttan jarðveg í Bandaríkjunum.
Til Parísar fór hann árið 1921
og hafði lítið af veraldlegum auð.
Þetta var á dögum tangódansins,
saxófónsins og barmenningar sem
hafði haldið innreið sína. Anti-
rómantík lá í loftinu. Engu að síð-
ur söfnuðust gáfaðir listamenn til
borgarinnar. Þar þótti eðlilegt.og
sjálfsagt að bijótast fram úr nýj-
um leiðum. París var hugmynda-
iðja þar sem andlegar afurðir voru
boðnar fram hvaðanæva úr heim-
inum, listamenn komu til að kanna
samtíðarandann og athuga af-
stöðu sína í tímanum og miða sig
við starfsbræður. Byltingarmenn-
imir Picasso og Braque voru orðn-
ir frægir. Proust búinn að leggja
bókmenntum efnið. A la recherche
du Temps Perdu, í leit að töpuðum
tíma. Og sýnir hvemig það sem
við finnum hlýtur alltaf að vera
annað en það sem var.
í París varð hann mjög virkur
í hópi Dadaista. Góður vinur hans,
Marcel Duchamp sem hann hafði
kynnst í Bandaríkjunum árið
1915, hvatti hann eindregið til að
leggja á hilluna hefðbundnar að-
ferðir. Þessi beinu tengsl við Marc-
el Duchamp þar sem Man Ray
kynntist róttækri list Duchamps
urðu honum ómetanleg eins og
síðar varð raunin á. Það vom þess-
ar svokölluðu „Readymades" Duc-
hamps sem Man Ray leitaði í og
urðu baksvið margra verka hans
eins og sjá má í New York frá
1917 og Lampshade frá 1919.
Myndlistarmaður gat á þessum
árum tæplega vænst þess að hafa
mikið upp úr krafsinu fjárhagslega
og af þeim ástæðum gerði Man
Ray sér fljótlega grein fyrir að
hann gæti ekki séð sér farborða
sem listmálari. Hann ákvað að
snúa sér alfarið að ljósmyndalist-
inni. Fólk kom til hans á hamingju-
dögum lífs síns, skáld og listamenn
þurftu að fá myndir vegna bóka
sinna með ljóðunum og sögunum
eða vegna sýningarinnar. Hann
var farinn að taka tískumyndir
fyrir þekkt tískublöð í Bandaríkj-
unum og Evrópu.
Man Ray gerði ýmsar útgáfur
af „Readymades" sem hann nefndi
Objects of my Affection. Dökki
tónninn kom fyrst fram í myndum
hans á þriðja áratugnum. í mörg-
um verkum Man Rays næstu ára-
tugina gætir sömu tilhneigingar
með dökka tóninn, þótt hvergi sé
slakað á hinni tilfínningalegu tján-
ingu eins og sjá má í verkinu The
Eighth Wife of Bluebeard, árið
1964.
Manneskjan var einn efniviður-
inn sem hann valdi frá árunum
1920-1930. Sérkafli i ljósmyndal-
ist Man Rays eru frægu andlits-
myndimar. Þær búa yfír róman-
tískum blæ eins og sjá má í mynd-
um sem hann tók af Emest
Hemmingway, Gertmde Stein og
James Joyce. Hann tók myndir af
Picasso sem sýna þennan harðn-
eskjulega mann nánast angurvær-
an og dreymandi. Hann skoðaði
einstaklinginn, mannlegt ágæti og
mannlega eymd.
Man Ray hóf feril sinn sem ljós-
myndari til að skrá ljósmyndir af
eigin verkum og annarra myndlist-
armanna. Það leið ekki á löngu
áður en hann byijaði að taka and-
litsljósmyndir. Hann hafði verið í
innsta hring Dadistana í New
York og hafði því greiðan aðgang
að útbúa minnisstæðar heimildir
um hópinn, þar á meðal Marcel
Duchamp sem er ein af bestu ljós-
myndum á uppboðinu (nr. 16).
Þegar Man Ray fluttist til Parísar
hafði hann þegar orð á sér fyrir
að vera góður ljósmyndari sem var
á undan sinni samtíð. Á uppboðinu
verða einnig ljósmyndir af Pablo
Picasso (nr. 9), André Derain (nr.
6), Peggy Guggenheim í Poiret-
kjól (nr. 88). Ljósmyndir af
skemmtikraftinum Kiki Montp-
arnasse sem var talsverð þjóð-
sagnapersóna í París á þessum
árum. Hún var fyrirsæta og fylgi-
kona Man Ray um tíma. Kiki er
á mörgum af frægustu ljósmynd-
um hans. Hann hafði verið fáa
mánuði í París þegar hann kom
auga á hana. „Einn daginn sat ég
á kaffíhúsi og var að ræða við
Marie Vissilieff þegar ég sá tvær
ungar stúlkur undir tvítugsaldri
sem virtust eldri því þær voru svo
mikið málaðar. Fallegri stúlkan
var með krullur sem var mikið í
tísfu í París. Hún heilsaði Marie,
sem sagði mér að þetta væri Kiki
MORGUNBLAÐIÐ
Gler-
tór,
Iró
1930.
Sjólf smynd af Mnn Rny órið
1924. Ljósmynd, silfurprentuó.
Juliet, silfurprentuö,
blek, órió 1947.
sem væri eftirlætis fyrirsæta list-
málara." Stuttu síðar hófst ástar-
samband þeirra sem stóð í níu ár.
Þegar Man Ray hafði verið í
París í eitt ár var hann búinn að
koma sér fyrir á Montpamasse.
Hann var kominn með vinnustofu,
ástkonu og vinnu sem hann hafði
ánægju af.
Hann hélt sínu striki og lét
freistingarnar ekki gleypa sig.
Hann vann myrkranna á milli.
tjann setti sér eigin reglur í einka-
lífínu. Hann sótti ekki vikuleg
samkvæmi Gertrude Stein, kvöld-
verðarboð hjá Pascin, nætur-
klúbba eða kaffíhúsadrykkju með
Breton og félögum. Líf hans laut
lögmálum vinnunnar.
Hann gerði margar tilraunir í
ljósmyndun og glæddi hana nýju
lífí. Arið 1921 endurvakti hann
svokallaðar „rayographs" í Ijós-
myndun (ljósmyndir sem voru
gerðar með ljósgeislum án þess
að búa til neikvæða litun). Þessi
tækni átti stóran þátt í því að
skapa honum sama virðingarsess
sem ljósmyndara og Picasso sem
listmálara. Hann gerði tilraunir í
ljósmyndun þar sem hann þakti
yfírborðið með þunnu lérefti og
strengdi áferðina til að auka á
dulúðina. Hann fléttaði súrrealísk-
FORNAR ÁSTIR
TONLIST
Sígildir diskar
WITHOLD LUTOSLAWSKI
Concerto for Orchestra, Jeux vénitíens, Livre
pour Orchestre, Mi-partí. Sinfóníuh(jómsveit
Pólska ríkisútvarpsins u. stj. Witholds Lut-
oslawskis. Upptaka. Add, Katowich V/VI1976
& XH 1977. EMI Matrix 13, (7243) 5 65305 2
(2). Verð: 1.899.
SJÖUNDI og áttundi áratugurinn voru ríf-
andi uppgangstímar fyrir hinn vestræna heim.
Allir höfðu nóg að"bíta og brenna, og hagvaxt-
arlínurit stefndu stöðugt upp á við. Það var
pláss handa öllum. Allt var leyfílegt. Og tón-
skáldin slepptu sér í taumlausri tilraunastarf-
semi sem á sér naumast líka í mannkynssög-
unni.
Ekki er að efa, að mörgum þeirra var nauð-
synlegt að skrifa sig rækilega út úr hefð-
inni, jafnvel í þeim mæli, að kallast mætti
„and-list“ — ekki sízt úr því að tímamir ekki
einasta leyfðu Sísí að fríka út, heldur litu upp
til hennar, styrktu og dýrkuðu á alla lund,
hvað sem frá henni kom. Hlustendur Iétu sér
vel líka, þó að suma gmnaði stundum innst
inni — og ekki alltaf að ástæðulausu — að
þeir væru hafðir að ginningarfíflum.
Þeir tímar eru nú liðnir, og gleymskunnar
hula tekin að sveipast sefandi yfír þetta sand-
kassaskeið mannsandans. Það er nú þegar
álit margra að hin Mikla Geijun 1955-75
hafí sáralitlu skilað af „viðvarandi" tónverk-
um (nema þá sem víti til vamaðar), og það
er íhugunarvert að jafnvel stórlax eins og
Lutoslawski hafí getað framið verk sem —
jafnvel í frábærum flutningi Sinfóníuhljóm-
sveitar pólska ríkisútvarpsins — eru hrútleið-
inleg áheyrnar, þrátt fyrir yfírgripsmikla
menntun tónskáldsins, snilldartök á orkestr-
um, skýra hugsun og ómælda andagift.
Römmustu geispavakarnir eru að minni
hyggju Jeux Vénetiens (1961) og Livre pour
Orchestra (1968), og helgast óhelgi þeirra
kannski af því, þau eru að veigamiklum hluta
„sjálfsforritandi“, þ.e. aleatórísk: tilviljunin
er sett í hásætið, en skipuleg framvinda í
skammarkrókinn. Það er að vísu töluvert til
af eftirtektarverðum stöðum, en þeir fara
fyrir lítið; verða merkingarlausir, vegna þess
að þeir eru samhengislausir.
í Mi-parti tekst Lutoslawski betur upp;
hann virðist þar vera að slíta sig frá óákveðni-
hyggju Cages og I Ching og færast aftur nær
gamaldags músíseringu. Hann hirðir það bezt
frá uppákomuskeiðinu og gæðir merkingu
með hefðbundnum aðgerðum. Víða gætir ljóð-
rænnar heiðríkju, og niðurlagið er allt frá því
fegurra en tárum tekur.
Upphafsverk þessa vel útilátna disks (77
mín.), Konsert fyrir hljómsveit (1954) er
hreinn og klár nýimpressjónismi, en fullur
af drama, dulúð og dillandi gáska, glæsilega
útsettur og ósvikin unun á að hlýða. Pólsku
hljómlistarmennimir leika þar sem endranær
af öllum lífs og sálar kröftum, upptakan er
prýðileg, yfirfærslan á CD velheppnuð, og
stjómandinn ætti að þekkja verkin betur en
nokkur annar.
CECILIA BARTOLI
Arie Antiche: Se tu m’ami. ítölsk sönglög frá
17. og 18. öld. Cecilia Bartoli mezzosópran.
György Fischer, píanó. Upptaka: DDD, 1992.
Decca, 436 267-2. Verð 1.899 kr.
HVERS virði er hollmeti, ef ekki væri til
LUTOStAWSKi ConceOo for Orcho3tr!i EfVll
Mux vénrfiens CIA5SICS
MATRIX 13
tivro pour Ördiðst/e

konfekt? Cecila Bartoli hefur áður verið reifuð
í þessum dálkum, þegar hún tók fyrir valdar
óperuaríur eftir Morzart („ Tvær
stjörnurakettur" (ásamt Viktoriu Mullovu sem
lék Bach-sónötur). En hafí sá diskur verið
krás, er þessi hreinasta súkkulaði.
Ef ekki er rangt með farið, er hér um þá
plötu að ræða sem Sessa sló fyrst í gegn
með, og getur ekki verið tilviljun, að þessi
sömu sönglög gömlu ítölsku meistaranna um
fomar ástir og ástarsorgir eru farin að láta
á sér kræla á ljóðasöngstónleikum jafnvel hér
á landi. Svo er máttur flutnings í úrvals-
flokki: fyrirmyndin verður söngvurum hvað-
anæva ómótstæðileg hvatning.
Lögin eru fæst mjög átakamikil; sögnin
langure (= fallast hendur, daprast) er hálf-
gert lykilorð, og ást í meinum meginstefíð.
Þau eru óslítandi veganesti ungra söngvara
á Ítalíu, líkt og gígjur og draumalönd okkar,
en sem sé tveim-þrem öldum eldri, og mörg
hver sáraeinföld. Þar að auki eru þau oft
aðeins til í útsetningu 19. aldarmannsins
Parisottis, er hljómsetti tölusettu bassafylgi-
rödd barokklaganna kinnroðalaust eftir sínu
rómantíska hþfði. Engu að síður er ekki ann-
að að heyra en að það hafi lukkazt dável,
enda einfaldleikinn hafður í fyrirrúmi.
Lítill vandi ætti að vera að fletja út þessi
lög og gera hversdagsleg, þótt falleg séu; þau
eru tær og gegnsæ, og hverri smáörðu flytj-
enda hættir til að verða að graftarkýli í slíku
umhverfi. Bartoli hefur hins vegar haft lag
á að gera þau að meistaraverkum, ekki að-
eins með sinni frábæru mezzorödd, heldur
einnig með ótrúlega liðugri og fjölbreyttri
túlkun, sem hefur klisjur textans hátt upp
fyrir alla væmni. Litafjölbreytnina í söngnum
þarf að heyra til að trúa, og víddin I styrk-
leika er slík, að jafnvel langsjóuðum ljóða-
og óperusöngvurum væri hollt að leggja við
hlustir. Og hún kann að stilla víbratóið við
þarfír textans!
Györgi Fischer er bel canto-píanisti af
fyrstu gráðu, fagursöngvari á hvítum nótum
og svörtum, tillitssamur fram í fingurgóma,
hinn fullkomni, lýtalausi meðleikari, sem
tæknimenn Decca hafa þess utan gælt við
með framúrskarandi hljóðupptöku.
Það er ekki vandræðalaust að finna að
þessum diski, og engin furða hafí hann geng-
ið út sem heitar lummur. Þetta er varanlegt
sælgæti.
Ríkarður Ö. Pálsson