Morgunblaðið - 01.04.1995, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 1. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Siðbót og
vorhreingerning
ALMENNINGUR er aðkrepptur.
Aðhaldsaðgerðir stjórnvalda í kjöl-
far efnahagskreppu þjóðarinnar
valda þar miklu. Þetta á einkum
við um heilbrigðis- og trygginga-
mál. Á sama tíma kemur hvert
hneykslismálið á fætur öðru fram
í ráðuneyti heilbrigðis- og trygg-
ingamála og Tryggingastofnun rík-
isins. Það getur ekki ríkt trúnaður
milli almennings og stjómvalda við
slíkar aðstæður. Heilbrigðisstéttir
eru undir ströngu eftirliti heiíbrigð-
isráðuneytisins og stofnana þess
lögum samkvæmt. Til þessara
stétta eru gerðar ríkar siðferðis-
kröfur. Sömu kröfur verður að gera
til stjómenda heilbrigðisráðu-
neytisins og stofnana þess. Stjóm-
völd verða að ganga fram með
góðu fordæmi og sýna í verki hvers
konar siðgæði þau vilja að ríki hér
á landi. Til þess verða þau að gera
hreint fyrir sínum dymm. Það er
ekki sæmandi að sópa vandamálun-
um undir teppi og treysta á
gleymsku almennings eins og heil-
brigðisráðherra gerir.
Tryggingastofnun rikisins
Með stuttu millibili hafa tveir
tryggingayfirlæknar og aðstoðar-
tryggingayfirlæknir látið af störf-
um vegna skattsvika. Það er mikill
persónulegur- og fjölskylduharm-
leikur við slíkar aðstæður. Sam-
starfsmenn em einnig harmi slegn-
ir. Eðlilegt er að spurt sé hvort
ekki hefði mátt koma í veg fyrir
jafn hörmulega atburðarás og raun
ber vitni. Hver er ábyrgð Trygg-
ingaráðs og forstjóra Trygginga-
stofnunar ríkisins í þessum málum?
Þessum aðilum var kunnugt um
að skattamál læknisins
vom í athugun. Sýndu
þeir ekki fádæma dóm-
greindarleysi og sið-
ferðisbrest með því að
kanna ekki hjá skatt-
yfirvöldum hvers eðlis
þessi skattamál væru
í ljósi reynslunnar af
skattamálum forvera
yfiræknisins í starfif
Bar þessum aðilum
ekki að koma vitneskju
sinni áleiðis til heil-
brigðisráðherra sem
tók ákvörðun um skip-
un í stöðu tryggingayf-
irlæknis? Sama hlýtur
að eiga við um skrif-
stofustjóra í heilbrigðis- og trygg-
ingamálaráðuneytinu sem segir að
„orðrómur" hafí gengið í ráðuneyt-
inu um að verið væri að athuga
skattamál læknisins sem síðan er
veitt staða tryggingayfirlæknis. Ef
þessir aðilar hefðu gengt skyldu
sinni hefði aldrei komið til uppsagn-
ar tryggingayfírlæknis sem þá
hefði verið annar læknir. Ábyrgð
þessara opinberu starfsmanna er
mikil og því eðlilegt að spurt sé
hvernig heilbrigðisráðherra og Al-
þingi ætli að taka á þeirra málum.
Þeir eiga einnig rétt á því að þeirra
hlutur sé rannsakaður af lögskip-
uðum aðilum til að fá úr því skorið
hvort ásakanir um dómgreindar-
leysi og siðferðisbrest í starfí eigi
við rök að styðjast.
Heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytið
Eitt af fyrstu verkum Sighvats
Björgvinssonar sem heilbrigðis- og
tryggingamálaráð-
herra var að skrifa
undir greiðslu til nýr-
áðins skrifstofustjóra í
ráðuneytingu upp á
nokkrar milljónir
vegna námsferða sem
aldrei voru farnar. Hér
var um klárt lögbrot
af hálfu heilbrigðisráð-
herra að ræða. Fyrir
það hefur hann ekki
verið látinn svara til
saka. Forsætisráð-
herra hefur þó látið
hafa eftir sér í fjölmiðl-
um að hann léti. þann
ráðherra víkja sem
bryti lög. Heilbrigðis-
ráðherra getur ekki skotið sér und-
an ábyrgð með því að segjast vera
að staðfesta vilja fyrirrennara síns
í starfí. Þá hefði hann átt að heim-
ila greiðslur til næstsíðasta trygg-
ingayfirlæknis fyrir sérstök verk-
efni sem þáverandi heilbrigðisráð-
herra óskaði eftir og greiða átti
fyrir að hans ósk. Það gerði hann
ekki.
Hefði ekki verið hægt að koma
í veg fyrir mistök heilbrigðisráð-
herra? Hvaða hlutverki gegna emb-
ættismenn í ráðuneytum? Ber þeim
ekki að vekja athygli ráðherra á
ákvæðum laga og reglna sem við
eiga við ákvörðun á málum í ráðu-
neytingu? Geta þessir sömu emb-
ættismenn, sem af ákveðni fylgja
eftir að undirmenn þeirra og stofn-
anir fari eftir umræddum reglum,
undanskilið sjálfa sig með því að
láta sem þeir þekki ekki reglurnar?
Að sjálfsögðu ekki. Æðstu embætt-
ismenn ráðuneyta eru til að gæta
Hrafn Vestfjörð
Friðriksson
stöðugleika í stjómsýslu landsins
með því meðal annars að gæta
þess að farið sé að lögum og regl-
um. Mikilvægt hlutverk þeirra í því
sambandi er að vera viðkomandi
ráðherra til halds og trausts í þeim
málum og koma í veg fyrir afdrífa-
rík mistök. Valdi þeir ekki hlut-
verki sínu ber þeim að segja af sér
eða sæta viðeigandi viðurlögum
ella. Hvað hefur heilbrigðisráð-
herra gert í málum viðkomandi
starfsmanna sinna? Á ekkert að
gera? Ætlar forsætisráðherra ekk-
ert að gera í máli heilbrigðisráð-
herra?
Að túlka lögin að geðþótta
Fyrir tæpum fjórum árum gaf
heilbrigðisráðuneytið út það álit
sitt að lögin um heilsuvernd í skól-
um nr. 61/1957 væru fallin úr
gildi. Álitið byggði ráðuneytið á
einni almennri lagagrein í grunn-
skólalögum frá 1990. Með áliti
sínu átti embætti skólayfirlæknis
sem á sér stoð í 3. gr. laganna
um heilsuvernd í skólum að hafa
verið fellt niður. Skólayfírlæknir
taldi álit ráðuneytisins lögleysu og
kærði málið til umboðsmanns Al-
þingis. Umboðsmaður staðfesti að
Heilbrigðisráðherra,
segir Hrafn V.
Friðriksson, getur
ekki skotið sér
undan ábyrgð.
öllu leyti áliti skólayfirlæknis (mál
678/1993) að embætti hans væri
lögbundið samkvæmt 3. gr. lag-
anna um heilsuvernd í skólum og
að lögin væru í gildi. í millitíðinni
hafði heilbrigðisráðherra Sighvat-
ur Björgvinsson lagt niður starf
yfirlæknis í heilbrigðisráðuneytinu
sem gegndi störfum skólayfir-
læknis samkvæmt lögum. Ekki
hefur verið skipaður nýr skólayfir-
læknir og heilbrigðisráðherra fer
því ekki að lögum með því að láta
sem lögin um heilsuvernd í skólum
nr. 61/1957 og sérstaklega 3. gr.
laganna séu ekki til. Verður ekki
séð að ráðherrann beri málefni
skólabarna sérstaklega fyrir
brjósti. Umboðsmaður Alþingis
sendi Alþingi álit sitt eins og venja
er. Hvað ætlar Alþingi að gera í
málinu? Hvað ætlar forsætisráð-
herra að gera í máli heilbrigðisráð-
herra?
Annað dæmi um stjórnsýslu-
hætti heilbrigðisráðherra er út-
gáfa reglugerða um tilvísana-
skyldu og greiðslur Trygginga-
stofnunar ríkisins til sérfræðinga.
Kostnaðarforsendur ráðuneytisins
sem ákvörðun ráðherra byggir á
eru dregnar í efa og reynar talið
að ákvörðunin komi til að kosta
ríkissjóð mun meira en spara átti.
Lagagrunnur reglugerðarinnar er
dreginn í efa. Alþingi samþykkti
tillögu heilbrigðisráðherra um
heimild honum til handa að setja
reglugerð um tilvísanir ef sparnað-
ur væri að því. Heimildin er í svo-
nefndum „bandormi“ ríkisstjórn-
arinnar sem samþykktur var í
tímaþröng á Alþingi eins og alltof
oft á sér stað á löggjafarsamkundu
þjóðarinnar. Margir alþingismenn
stóðu í þeirri trú að ekki stæði til
að framfylgja ákvæðinu heldur
væri með því verið að styðja heil-
brigðisráðherra í samningaviðræð-
um við sérfræðinga. Þrátt fyrir
það setur heilbrigðisráðherra
nefndar reglugerðir sem eru svo
illa unnar að ganga munu til sög-
unnar sem dæmi um það hvernig
ekki á að vinna í stjórnsýslu ís-
lands. Það mun sannast á næst-
unni. Vinnubrögð af því tagi sem
hér er lýst er ekki hægt að sætta
sig við. Taka verður í taumana og
sýna að löggjafínn og fram-
kvæmdavaldið eru til fyrir fólkið
í landinu en ekki leiksoppur misvit-
urra ráðamanna hvetju sinni. Sið-
bótar og vorhreingerningar er þörf
í þessum málum.
Höfundur er fyrrverandi
yfirlæknir heilbrigðis- og
tryggingamálaráðuneytisins og
skólayfirlæknir.
Námsmönnum fjölgar
í lánshæfu námi
í kosningarhríðinni að
undanfömu hafa menn
gripið til ótrúlegra
talnablekkinga, m.a.
þegar umræðan snýst
um Lánasjóð íslenskra
námsmanna. Talsmenn
stjómarandstöðu hafa
gripið til fráleitra, ós-
annra staðhæfínga um
að þúsundir manna hafí
hrakist frá námi í því
skyni að reyna að sýna
fram á að ný lög um
sjóðinn séu óalandi og
ófeijandi. Staðreyndin
er þvert á móti sú að
námsmönnum í láns-
hæfu námi hefur fjölgað
umtalsvert á gildistíma
laganna og að aldrei hafa fleiri ís-
lenskir námsmenn stundað fram-
haldsnám en einmitt nú. Mest er þó
ef til vill um vert að LÍN hefur verið
forðað frá greiðsluþroti, dregið úr
fjárþörf sjóðsins og skammtímalánum
skuldbreytt, sem tekin voru ótæpilega
árin 1988—91. Þetta vita forráða-
menn námsmannasamtaka. Þeir
hefðu því átt að styðja viðleitni
menntamálaráðherra á þessu sviði og
stjórnar LÍN. Því miður eru þeir of
uppteknir af þjónkun við pólitíska
flokka til þess. Slík vinnubrögð eru
ekki góð hags-munagæsla fyrir náms-
menn.
Fjöldi lánþega og námsmanna
Blekkingar stjómarandstöðu að
því er varðar LÍN, og jafnvel fulltrúa
námsmanna, eru yfírleitt fólgnir í
því að leggja að jöfnu
þróun lánþegafjölda
sjóðsins annars vegar
og ijölda námsmanna
hins vegar sem stunda
lánshæft nám. Þar er
auðvitað um algjörlega
ósambærilegar tölur að
ræða. Þetta sést best
með því að taka dæmi.
Á skólaárunum 1988 til
1990, þ.e. ráðherratíð
Svavars Gestssonar,
fækkaði stúdentum við
Háskóla íslands, en lán-
þegum úr þeirra hópi
fjölgaði um 755 manns,
eða 37%. (Sjá meðf.
myndrit.) Fróðlegt væri
að sjá hvemig stjórnar-
andstaðan túlkar þessar tölur miðað
við málflutninginn eins og hann hef-
ur verið. Spyija má: Hvaða ólög um
LÍN urðu til þess að fækka stúdent-
um í tíð Svavars Gestssonar? Hvers
vegna „þurftu“ 37% fleiri stúdentar
allt í einu lán til þess að geta stund-
að nám?
Fólki fjölgar í námi en
færri taka Ián
Meginstaðreyndin sem blasir við í
þessari umræðu er í fyrsta lagi að
námsmönnum í lánshæfu námi hefur
fjölgað á gildistíma laga um LÍN og
í öðru lagi taka færri til þess lán.
Lánþegum LÍN hefur fækkað á sama
tíma sem námsmönnum í lánshæfu
námi fjölgar. Skýringin er m.a. sú
að til lánþega LÍN töldust áður menn
sem hættu í námi með ófullnægjandi
Mestu varðar að styrkja
stöðu LÍN, segir Stein-
grímur Ari Arason,
svo hann geti gegnt
mikilvægu hlutverki
sínu fyrir námsmenn
til framtíðar.
námsárangur. Þessir menn teljast
ekki lengur lánþegar sjóðsins. Lán-
þegahugtakið er því ekki hið sama
og áður. Síðast en ekki síst reyna
örugglega mun fleiri að komast hjá
því í lengstu lög að taka námslán
og bjarga sér án þess. Þetta ætti að
vera gleðiefni þeim sem hafa fyrir
aðalslagorð kosninganna: „Stöðvum
skuldasöfnun heimilanna“. Það er
engu líkara en sumir tali út og suður
í þeirri umræðu og haldi því fram
að það sé takmark í sjálfu sér að
sem flestir taki námslán!
Tilbúnar tölur
Svo rökþrota eru talsmenn stjóm-
arandstöðu í umræðunni um Lána-
sjóð íslenskra námsmanna að nota
tölur sem þeir hljóta að vita að eru
algjörlega tilbúnar um meinta fækk-
un fólks í framhaldsnámi með börn
á framfæri og fólks af landsbyggð-
inni. Fullyrða má að LÍN aðstoðar
fólk í námi með böm á framfæri
betur en nokkurs staðar þekkist
Steingrímur
Ari Arason
Fjöldi námsmanna og lánþega IÍN
í Háskóla íslands
_______________H Námsmenn M Lánþegar_____________
FJOLDI námsmanna og lánþega LÍN í Háskóla íslands.
a.m.k. í Evrópu. Sem dæmi má nefna
að einstæð móðir með eitt bam og
210.000 króna sumartekjur hefur
96.000 krónur til ráðstöfunar alla
mánuði ársins og eru þá meðtalin
námslán, barnabætur (sem hafa ekki
áhrif á rétt til námslána) og fleiri
greiðslur. Væri hún með tvö böm
hefði hún til ráðstöfunar 136.000
krónur á mánuði. Hvem er verið að
hrekja frá námi með slíkri fyrir
greiðslu?
Hagur námsmanna
greiðsluþroti forðað
Fjöldi námsmanna þarf á aðstoð
LÍN að halda. Nálægt helmingur
þeirra íslenskra námsmanna sem eru
í lánshæfu námi nýtur aðstoðar
sjóðsins. Hag þess fólks væri illa
komið ef ekki hefði tekist að forða
sjóðnum frá greiðsluþroti sem blasti
við 1991. Á því ári þurfti núverandi
ríkisstjóm að útvega sjóðnum tæp-
lega 1.400 milljónir króna til þess
að hann gæti staðið við skuldbinding-
ar sínar og gera í framhaldi af því
ýmsar ráðstafanir til að reisa fjárhag
hans við. Eitt meginmarkmið
menntamálaráðherra og stjómar
sjóðsins á kjörtímabilinu var að
treysta stöðu LIN þannig að sjóður-
inn gæti gegnt mikilvægu hlutskipti
sínu fyrir námsmenn og þjóðina alla.
Höfundur er varaformaður
sljómar LÍN.
* * K
w lEY/ -ILL/
5 88 55 22