Morgunblaðið - 01.04.1995, Blaðsíða 1

flforgtutitfafrUk
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS
LAUGARDAGUR 1. APRÍL 1995
MENNING
LISTIR
BLAÐ E
Jasia Heifetz var almennt talinn fremsti
fiðluleikari heims og George Bernard
Shaw sagði hann storka guði með ofur-
mam nlegri snilli sinn ii. Árni Matthias-
son l< :ynnti sér viðhafnarútgáfu á upptök-
um Heifetz og skyggndist á bak við
goðsögnina.
FYRIR skemmstu var því fagnað
víða um heim að út kom safn
alls þess sem litháíski fiðluleikarinn
Jasja Heifetz tók upp um dagana.
Það safn var mikið að vöxtum, alls
65 geisladiskar, enda var Heifetz
afkastamikill með afbrigðum.
Jasja Heifetz fæddist í Vilníus í
Litháen árið 1900. Hann sýndi
snemma tónlistargáfu, en fyrsta
hljóðfærið var bamafiðla þegar
hann var þriggja ára. Hann náði
fullkomnu valdi á henni á viku og
debúttónleikamir vom ári síðar. Sjö
ára gamall lék Heifetz fiðlukonsert
Mendelssohns fyrir þúsund manns
og átta ára gamall útskrifaðist
hann úr tónlistarskólanum í Vil-
níus. Til að hann gæti haldið áfram
í námi fluttist ijölskyldan til Sankti
Pétursborgar og þar lærði pilturinn
hjá Leopold Auer. Tíu ára gamall
hélt Heifetz fyrstu tónleika sína í
Skt. Pétursborg og vakti gríðarlega
hrifningu, enda var mál manna að
hann væri þegar kominn í fremstu
röð fiðluleikara. Tólf ára gamall
flutti hann svo hinn krefjandi fiðlu-
konsert Tsjaíkovskíjs undir stjórn
stjómandans snjalla og fiðluleikar-
ans Arthurs Nikitsjs, sem sagðist
ekki hafa heyrt verkið betur flutt.
Á sama máli vom tveir fiðluleikarar
í salnum, Fritz Kreisler, sem hafði
verið fremsti fiðluleikari heims í
áratugi, og sá sem stóð honum
næst, Efrem Zimbalist. Sagan
hermir að Kreisler hafi sagt við
Zimbalist: „Efrem, við ættum að
bijóta fiðlumar við hné okkar.“
Flúið undan bolsévikkum
Fjölskylda Heifetz flúði til
Bandaríkjanna undan byltingu
bolsévikka og þar átti Heifetz
heima upp frá því, en hann varð
bandarískur þegn 1925. Fræg saga
er af því þegar Heifetz tróð fyrst
upp í Camegie Hall. Þá voru stadd-
ir þar fiðluleikarinn Mistsja Elman
og píanóleikarinn og tónskáldið
Leopold Godovskíj, samlandi Hei-
fetz. Eftir að Heifetz var búinn að
leika um stund sneri Elman sér að
Godovskíj og dæsti: „Mikið er heitt
héma inni.“ Godovskíj svaraði að
bragði og brosti við: „Ekki fyrir
píanóleikara."
Þó alltaf sé varasamt að hampa
listamönnum sem fremstum eða
bestum — listir em ekki íþrótta-
keppni — var samdóma álit allra
tónlistarmanna og gagnrýnenda
sem heyrðu Heifetz spila að enginn
fiðluleikari hafi komist með tærnar
þar sem hann hafði jiælana. Georg
Bernard Shaw, sem þótti spar á
lofið, skrifaði Heifetz bréf eftir að
hafa heyrt hann leika í Lundúnum
1920 og ráðlagði honum að spila
eitthvað illa fyrir svefninn hvert
kvöld, því hann muni annars deyja
ungur háldi hann áfram að storka
guði með ofurmannlegri snilli sinni.
Feiminn að eðlisfari
Heifetz varð alþjóðleg stjarna
fyrir snilli sína og eftirsóttur til
tónleikahaids um heim allan. Hann
var og gríðarlega duglegur, lék að
meðaltali á um 200 tónleikum á
ári, en tók einnig mikið upp, eins
og sannast af 65 diska kassanum
sem nefndur er í upphafi. Hann
hagnaðist mjög á tónieikahaldi sínu;
var það eftirsóttur að hann gat
nánast sett upp hvaða fúlgu sem
var, en þrátt fyrir það barst hann
ekki mikið á og hélt sig til hlés í
listaklíkum; kaus heldur að eyða
Litháiska fiálusnillingnum Jasja Heifetx var ýmist lýst sem feimnum
og hlédrœgum mannvin eöa kuldalegum og gamldags sérvitringi.
frístundum sínum í faðmi fjölskyld-
unnar. Að sögn vina og kunningja
var hann afskaplega feiminn að
eðlisfari og faldi feimnina á bak
við kuldalegt viðmót og gamaldags
stífni. Þannig leið hann ekki annað
en að píanóleikari hans til tuttugu
ára, Brooks Smith, sem hann kall-
aði ævinlega Brooks, kallaði sig
„herra Heifetz". Önnur saga segir
af því þegar fiðlunemi kom fimm
mínútum of snemma í tíma. Heif-
etz kom sjálfur til dyra, sagði stutt-
aralega „of snemmt" og lokaði þeg-
ar aftur þegar hann sá hver var
kominn. Fimm mínútum síðar knúði
neminn aftur dyra og þá opnaði
Heifetz dyrnar og lék á als oddi.
Þeir sem kynntust honum vel hafa
aftur á móti lýst honum sem ær-
ingja í vinahópi, snjallri eftirhermu,
sem kannski er vonlegt af manni
sem kunni flest verk eftir eina
hlustun. Hann hafði einnig gaman
af tennis og borðtennis og var
áhugasamur bókamaður. Til við-
bótar við fiðluna lék Heifetz á píanó
og þó ekkert sé til upptekið af
píanóleik hans segja þeir sem til
þekktu að hann hafí einnig verið í
fremstu röð þar. Heifetz hætti að
leika opinberlega á fiðluna 1972,
áður en honum fór að förlast, og
eyddi þvi sem hann átti ólifað í
kennslu og upptökur.
Allar gerðir tónlistar
Jasja Heifetz var fjölhæfur flytj-
andi og flutti allar gerðir tónlistar,
allt frá léttri „kreizleriana" í þung
nútímaverk. Hann var iðinn við að
panta verk og þannig sömdu fyrir
hann til að mynda Walton, Korn-
gold og Prókofíeff, en einnig út-
setti hann margt eftir George
Gershwin fyrir fíðlu með góðum
árangri.
Þó mikið hafí verið látið með
Heifetz sem fiðluleikara, sem von-
legt er, var hann ekki gallalaus og
sumir gagnrýnendur höfðu hom í
síðu hans fyrir óþarfa tilgerð á
köflum og jafnvel kuldalega túlkun.
Hann var einnig lítið fyrir að
skemmta áheyrendum og þó hann
hafi verið gríðarlega duglegur í
tónleikahaldi hélt hann því eitt sinn
fram eftir vel heppnaða 2.000
manna tónleika að 1.999 gestanna
hefðu komið til þess eins að heyra
hann leika skakka nótu. Arthur
Rubtnstein, sem Heifetz tók tals-
vert upp með, sagði að hann væri
frábær listamaður en hræðilegur
persónuleiki og fleiri hafa lagt orð
í belg. Á móti eru fjölmörg dæmi
þess að hann var rausnarlegur við
unga tónlistarmenn og margir nem-
endur hans fengu hljóðfæri að gjöf.
Enginn frýr honum þó snilli í fíðlu-
leik, og þó finna megi hnökra ef
vel er að gáð, eru þeir sem um títt-
nefndan safnkassa hafa fjallað á
því að hann sé glæsilegur minnis-
varði um stórbrotinn listamann.