Morgunblaðið - 02.04.1995, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 2. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
ÞJÓNAR FRJÁLS MARKAÐUR
SÉRHAGSMUNUM EÐA
ÞJOÐARHAGSMUNUM?
Sú skoðun hefír komið fram, að þar sem
enginn ágreiningur sé lengur um yfírburði
markaðarins yfír hinn miðstýrða sósíalisma,
skrifar Olafur Bjömsson, hljóti efnahags-
málin að verða minni fyrirferðar en áður í
stjómmálaátökunum sem muni þá í ríkara
mæli snúast um menningarmál, velferðar-
mál og önnur „mýkri“ mál.
HÉR er um spurningu að ræða sem
allt frá því að vlsir til nútíma iðnvæð-
ingar og viðskiptahátta hófst hefir
verið ofarlega á baugi í öllum umræð-
um um þann mikilvæga þátt stjóm-
málanna sem efnahagsmálin eru.
Hin svokallaða iðnbylting var
skammt á veg komin þegar sú gagn-
rýni kom fram á hinu kapítalíska
hagkerfi, sem byggði á markaðsvið-
skiptum, að slíkt kérfi þjónaði fyrst
og fremst gróðasjónarmiðum eig-
enda framleiðslutækjanna, en ekki
hagsmunum hins aimenna launþega,
sem starfaði í þjónustu eigenda fyrir-
tækjanna. Þegar í lok 18. aldar, eða
nokkurn veginn samtímis því að
áhrifa þeirra tækniframfara sem síð-
ar hafa verið nefndar iðnbylting, fer
að gæta, kemUr fram vísir að sósíal-
ískum hugmyndum, sem gagnrýna
séreignarskipulagið, sem þjóni að-
eins einkahagsmunum. Höfundar
slíkra hugmynda benda jafnframt á
það að til þess að tryggja það að
fyrirtækin séu rekin með hagsmuni
heiidarinnar fyrir augum, verði hið
opinbera að eignast þau og sjá um
rekstur þeirra.
Það eru því liðnar um það bil tvær
aldir síðan átök hófust á fræðilegum
grundvelli milli annars vegar þeirra
sem aðhylltust fijálsan markað á
grundvelli séreignarréttar á fram-
leiðslutækjum, og hinna sem töldu
miðstýrðan opinberan rekstur fram-
leiðslutækjanna þá skipan efnahags-
mála sem best myndi tryggja framf-
arir og réttlátt þjóðfélag. Fram til
stjórnarbyltingarinnar í Rússlandi
1917 voru þessar deilur einvörðungu
á fræðilegum grundvelli, því sósíal-
ísk þjóðfélög, í nútímaskilningi orðs-
ins sósíalismi, voru þá ekki til, en
með rússnesku byltingunni verða á
þessu efni þáttaskil.
Tilraunin mikla með fram-
kvæmd sósíalismans
Þáttaskilin sem hér var um að
ræða voru auðvitað þau, að upp úr
rússnesku byltingunni voru teknir
upp sósíalískir framleiðsluhættir í
hinu víðlenda og fjölmenna rúss-
neska ríki. Að vísu átti það sinn
aðdraganda að sósíalisma væri kom-
ið á. Eftir að borgarastyijöldinni í
Rússlandi lauk 1921-22 urðu um það
átök innan kommúnistaflokksins,
sem nú hafði fest sig í valdasessi,
hvort koma skyldi þegar í stað á
sósíalísku efnahagskerfi eða að slá
slíku á frest um sinn og bíða þess,
að hagstæðari innri og ytri skilyrði
sköpuðust fyrir framkvæmd sósíalis-
mans. Lenín, sem þá fór með æðstu
völd í Rússlandi, taldi ekki tímabært
að teknir yrðu þar upp sósíallskír
framleiðsluhættir og tók í árslok
1922 upp hina svokölluðu Nep-
stefnu (Nep er skammstöfun fyrir
New economic policy), sem segja
má að hafi í raun verið endurreisn
kapítalismans. Með þessari nýju
efnahagsstefnu tókst Lenín á
skömmum tíma að ráða niðurlögum
hungursneyðar, sem sigldi í kjölfar
borgarastyijaldarinnar.
Eftir lát Leníns 1924 hófust mik-
il átök innan Kommúnistaflokksins,
bæði um stefnumótun og forystu
flokksins. Allir voru að vísu sam-
mála um það, að hin efnahagslega
þróun myndi leiða til sósíalisma, sem
óhjákvæmilega væri þjóðskipulag
framtíðarinnar. En mikill ágreining-
ur var um það, hvort Sovétríkin
gætu komið á fót sósíalisma í kapít-
alísku umhverfi eða hvort halda
skyldi áfram um sinn þeirri stefnu
sem Lenín hafði markað með Nep-
stefnunni. Aðalforvígismaður þeirr-
ar stefnu var Trotsky, sem hélt því
fram að sósíalismi væri óframkvæm-
aniegur í einstöku ríki, ef kapítalismi
væri enn ríkjandi í öllum þeim lönd-
um sem óhjákvæmilegt væri að hafa
samskipti við. En eins og kunnugt
er beið Trotsky og stefna hans, sem
e.t.v. má kalla „hægri“ stefnu, ósig-
ur í þeirri valdabaráttu sem átti sér
stað í Sovétríkjunum eftir lát Len-
íns. Það voru Stalín og hans fylgis-
menn, sem hrósuðu sigri í þessum
átökum og árið 1927 voru þeir orðn-
ir fastir í sessi í Sovétríkjunum.
Með valdatöku Stalíns má segja
að það sem hér hefir verið nefnt
„tilraunin mikla með _ framkvæmd
sósíalismans" hefjist. í fyrstu náði
sú tilraun aðeins til Sovétríkjanna,
en eftir síðari heimsstyijöld var kom-
ið á' sósíalisma að sovéskri fyrimynd
í nokkrum grannríkjum þeirra, sem
voru viðurkennd áhrifasvæði þeirra
að styijöldinni lokinni.
Hér verður saga „tilraunarinnar
miklu“ ekki rakin nánar, enda mun
endir þeirrar sögu kunnur flestum
þeim, er þennan greinarstúf lesa.
Þeim, sem kynnu að hafa áhuga á
því að kynna sér hin hagfræðilegu
rök fyrir yfirburðum markaðsþú-
skapar yfir miðstýrt sósíalískt hag-
kerfi, leyfi ég mér að behda á ágæt-
ar greinar og erindi um það efni
eftir frænda minn, dr. Þorvald Gylfa-
son prófessor, auk bókar hans og
tveggja erlendra hagfræðinga er
kom út í íslenskri þýðingu fyrir síð-
ustu jól. Hefír sú bók hlotið alþjóð-
lega viðurkenningu sem heimildarrit
um það efni, er þar er um fjallað.
En hver hafa viðbrögðin orðið við
þessu skyndilega hruni hins mið-
stýrða sósíalisma í Sovetríkjunum
og leppríkjum þeirra? Þessi þróun
kom raunar ekki eingöngxi formæ-
lendum slíks hagkerfis á óvart, held-
ur líka andstæðingum þess.
Sú kenning, að skynsamleg nýtíng
framleiðsluaflanna væri óhugsandi í
miðstýrðu sósíölsku hagkerfi er síður
en svo ný af nálinni. Hún hafði ver-
ið sett fram laust eftir 1920 af hin-
um kunna austurríska hagfræðingi,
prófessor Ludwig v. Mises. Sumir
þeirra hagfræðinga, er töldu sig
aðhyllast sósíalisma, viðurkenndu
það sjónarmið Mises, að markaður
væri nauðsynleg for-
senda samræmingar
framleiðslu og þarfa.
Einhver kunnasti hag-
fræðingur sem slíku
hefur haldið fram er
Oscar Lange hagfræði-
prófessor, sem á 4. og
5. tug aldarinnar var í
hópi þekktustu vísinda-
manna í sinni grein í
Bandaríkjunum. En til
mótvægis við kenningar
Mises setti hann fram
kenningu um markaðs-
sósíalisma, þar sem
samkeppni milli opin-
berra fyrirtækja gæti
komið í stað hins
einkavædda markaðar og gæti slíkur
markaður jafnvel að áliti Langes
orðið fullkomnari markaður en sá
einkavæddi. Lange var af pólskum
ættum og eftir stríð hvarf hann heim
til föðurlands síns og gerðist efna-
hagsmálaráðherra í ríkisstjórn
kommúnistaleiðtogans Gomulka.
Ekki mun Lange þó hafa tekist að
sannfæra pólsku kommúnistana um
ágæti markaðssósíalismans.
Sú skoðun mun og almennt ríkj-
andi nú meðal hagfræðinga, að
markaðssósíalisminn sé ófram-
kvæmanlegur, þótt hann géti frá
fræðilegu sjónarmiði haft ýmsa
kosti. Þeim, sem kynnu að óska eft-
ir því að kynna sér þetta efni nán-
ar, má benda á ágæta alþýðlega
skrifaða grein um markaðssósíal-
isma eftir Jónas H. Haralz, en sú
grein var birt í Klemenzarbók, safni
hagfræðiritgerða, sem út kom fyrir
10 árum í heiðursskyni við Klemenz
Tryggvason, fyrrverandi hagstofu-
stjóra, sem þá átti sjötugsafmæli.
En þó að kenningarnar um mark-
aðssósíalisma hafi aldrei átt al-
mennu fylgi að fagna meðal hag-
fræðinga, hefði mátt telja það ekki
óeðlilegt, að deilan um það, hvort
markaðssósíalismi sé framkvæman-
legur, hefði aftur komið á dagskrá,
þegar staðreyndirnar austan jám-
tjalds höfðu sýnt fram á það að
miðstýrður sósíalismi væri ekki
æskilegt hagkerfi. En slíks hefír iítt
orðið vart þannig að hin almennu
viðbrögð við hruni sovétkerfisins
hafa verið þau, af hálfu þeirra er á
slíkt hagkerfi trúðu, að einkavæddur
fijáls markaður væri eina hagkerfið
sem samræmt gæti framleiðslu og
þarfir. Ágreiningur gat svo verið um
það, hve stór hluti efnahagslífsins
þyrfti að vera einkavæddur til þess
að skapa forsendur fyrir fijálsum
markaði, og í öðru lagi um það
hvernig að framkvæmd einkavæð-
ingar skyldi standa, ef nauðsynleg
væri talin. Einkavæðing og fijáls
markaður er vissulega ekki það
sama. Það má tvímælalaust finna
þess mög dæmi, ekki síst fyrr á tím-
um og sumstaðar enn þann dag í
dag, að öll mikiivæg framleiðslutæki
séu rekin af einkaaðilum, en vegna
vemdarstefnu og slæmra samgögu-
skilyrða er einokun og fákeppni ríkj-
andi í þeim mæli að frjáls sam-
keppni er e.t.v. fremur undantekning
en regla. Þetta breytir þó engu um
það að víðtæk einkavæðing er for-
senda þess, að um ftjálsan markað
geti verið að ræða, þótt álitamál
geti verið hve stór einkageirinn þurfi
að vera til þess að samkeppni geti
talist virk.
Hagsmunir neytenda eða sér-
hagsmunir stjórnmálaflokka?
Fyrir upplausn hinna miðstýrðu,
ríkisreknu hagkerfa Sovétríkjanna
og leppríkja þeirra var
sá málflutningur al-
gengur af hálfu þeirra,
er aðhylltust þjóðnýt-
ingu og sósíalisma, að
valið stæði milli
tveggja þjóðfélags-
gerða. Annars vegar
kapítalismans eða
markaðsbúskaparins,
þar sem ákvarðanir um
framleiðslu og rekstur
fyrirtækja væra teknar
af eigendum þeirra,
þar sem drifíjöðrin
væri eiginhagsmunir
þeirra og keppt væri
að því að öðlast sem
mestan hagnað. Hins
vegar væri sósíalisminn eða þjóðnýt-
ingarstefnan, þar sem ákvarðanir
væru teknar á grundvelli mats á því
hvað væri þjóðarheildinni eða al-
menningi fyrir bestu.
Sá sannleikskjarni er í þessum
málflutningi sósíalista, að einkafyr-
irtæki, sem framleiða fyrir markað,
era ekki góðgerðarfyrirtæki. Ef svo
væri, myndi það sjálfsagt eiga við
enn í dag, sem haft var eftir Karli
Marx fyrir meira en hundrað árum,
að slík fyrirtæki mundu tæpast eiga
sér langa lífdaga á markaðinum.
Hitt er hinsvegar rangt, að þeir
sem stjórna opinberum fyrirtækjum,
séu algerlega óháðir öllum sérhags-
munum og taki ákvarðanir sínar ein-
vörðungu á grundvelli þess, sem
þeir telja þjóðarhagsmuni. í því sam-
bandi ber í fyrsta lagi að gera sér
það ljóst, að þó að þeir sem hér eiga
hlut að máli, kunni að vera allir af
vilja gerðir til þess að þjóna í störfum
sínum svokölluðum þjóðarhagsmun-
um, er það engan veginn auðvelt að
finna nothæfan mælikvarða, sem
hægt sé að fara eftir í því efni. Fá
orð eru meira notuð í stjórnmálabar-
áttunni en orðið þjóðarhagsmunir
og allir vilja reyna að telja fólki trú
um að þeir og þeirra flokksmenn séu
þeir einu sem dómbærir séu á það
hvað séu þjóðarhagsmunir. Enda
reynist það gjarnan svo að ef
skyggnst er undir yfirborðið er því
ekki að heilsa, að þessir stjórnmála-
garpar þekki neina töfraformúlu,
sem hægt sé að nota sem mæli-
kvarða á það, hvað séu þjóðarhags-
munir, heldur era það einhveijir
miklu þrengri sérhagsmunir, sem
fyrir bijósti eru bornir.
Þá verður í öðru lagi að gera sér
það ljóst að þeir sem opinberam fyr-
irtækjum stjórna era ekki kosnir af
almenningi til slíkra starfa, heldur
skipaðir í þau af leiðtogum þeirra
stjórnmálaflokka sem með völdin
fara. Það er því eðlilegt, að þeir
sérhagsmunir, sem þessir forstjórar
opinberra fyrirtækja bera einkum
fyrir brjósti, séu hagsmunir flokks-
ins sem þeir eiga að þakka að þeir
gegna sínu trúnaðarstarfi. í þessu
felst ekki, að því sé haldið fram að
íslensku stjórnmálaflokkarnir séu
allir sem einn einskonar mafíur sem
einblíni á sérhagsmuni flokksins og
forystu hans, þó að slíkt heiti kunni
að eiga við um einræðisflokka, bæði
þá sem kenndir eru við hægri og
vinstri stefnu, svo sem fasista og
kommúnista. Það væri t.d. fráleitt
að halda því fram, að bankastjórar
ríkisbankanna, þótt ráðnir séu að
vísu af pólitískum bankaráðum, vilji
aldrei lána öðrum fyrirtækjum og
einstaklingum en þeim sem styðja
þeirra flokk. Ég hefi unnið með
mörgum þessara bankastjóra og
öðram, sem annast hafa ýmiskonar
fyrirgreiðslur á vegum hins opinbera
Ólafur Björnsson
og man ég ekki undantekningu frá
því, að þar hafi verið um mikla heið-
ursmenn að ræða og á þetta við
óháð því í umboði hvaða stjórnmála-
flokka þessir menn störfuðu.
Þetta breytir þó engu um það að
þeir, sem skipaðir eru pólitískt til
þess að taka ákvaðanir um lánveit-
ingar og aðrar úthlutanir efnahags-
legra gæða, eru háðir þrýstingi frá
þeim stjómmálaöflum sem þá hafa
ráðið til starfa og samkværat öllu
eðli mannlegra samskipta fer ekki
hjá því að undan þeim þrýstingi er
stundum látið.
Hér er um að ræða mikilvægan
þátt skýringa á hinum stórfelldu
afskriftum ríkisbankanna íslensku á
útlánum sínum á síðustu árum. Það
er auðvitað ekki svo að skilja að
ekki geti orðið töp í einkarekstri,
bæði í bankarekstri og rekstri ann-
arra fyrirtækja. En með ólíkindum
má telja, að þau töp séu sambærileg
við töp í ríkisrekstri. Þetta leiðir
ekki af því, að þeir sem stjóma opin-
berum fyrirtækjum þurfi að vera
verri og óábyrgari menn en þeir sem
einkafyrirtækjum stjórna, heldur
hinu, að afkoma þeirra, sem einka-
fyrirtæki reka, er því háð að þau
séu rekin með hagnaði, en það á
ekki við um opinberu fyrirtækin. Þar
er öryggi þeirra sem fyrirtækjunum
stjórna komið undir því að þeir séu
í náðinni hjá þeim stjórnmálaöflum,
sem þeir þjóna. í báðum tilvikum
er vissulega um að ræða þjónustu
við sérhagsmuni. En til þess að sá
sem stundar atvinnurekstur á fijáls-
um markaði geti hagnast og tryggt
þannig afkomu sína og fjölskyldu
sinnar, þarf hann að þjóna viðskipta-
vinum sínum betur eða a.m.k. jafn
vel og keppinautar hans á markaðin-
um. Munurinn á markaðsbúskapun-
um og miðstýrðum opinberum
rekstri er því sá, að í fyrra tilvikinu
er það þjónustan við neytendur, sem
máli skiptir fyrir afkomu fyrirtækj-
anna, en í síðara tilvikinu er það
efling hins pólitíska valds sem situr
í fyrirrúmi sem markmið.
Hér er um að ræða mikilvægt
atriði skýringarinnar á þeim mikla
mun sem er á lífskjörum í þeim lönd-
um sem búa við einkavæddan mark-
aðsbúskap og miðstýrðan sósíalisma.
Svo að ég vitni aftur í prófessor
Þorvald Gylfason taldi hann að kaup-
máttur tekna í Sovétríkjunum hefði
um það leyti sem þau hrundu verið
yi6 af því, sem var í hinum kapítal-
ísku iðnvæddu ríkjum. Þetta verður
ekki nema að hluta skýrt með minni
framleiðslu í Sovétríkjunum, heldur
hinu, að þar sat það markmið, að
bæta hag neytandans, algerlega á
hakanum. Á vissum sviðum, svo sem
geimrannsóknum og framleiðslu
kjarnorkuvopna, voru þau hinsvegar
í fremstu röð iðnvæddra ríkja. Með
öðrum orðum, það var herinn og
völd og álit Kommúnistaflokksins
sem sat í algeru fyrirrúmi fyrir því
að fullnægja þörfum neytendanna.
Er deilan um markað eða
miðstýringu kosningamál?
Hér er um spurningu að ræða sem
ég tel mig aðeins að mjög takmörk-
uðu leyti hafa aðstöðu til að fjalla
um, þar sem það hvað kosið er um
verður fyrst og fremst háð ákvörð-
unum þeirra stjórnmálaflokka og
samtaka, sem bjóða fram við kosn-
ingar þær, sem nú fara í hönd. Eins
og kunnugt er hafa stórviðburðir
gerst á kjörtímabilinu á því sviði sem
hér er um að ræða, þar sem endan-
legt hrun hins sovéska stjórnkerfís
átti sér ekki stað fyrr en í árslok
1993. En þó við förum lengra aftur
í tímann, jafnvel nokkra áratugi,
hefir deilan um markaðsbúskap eða
sósíalisma haft meiri óbein en bein
áhrif á það sem stjórnmálabaráttan
snerist um. Stafar þetta af því, að
allt frá því að Kommúnistaflokkur-
inn sameinaðist, eftir 8 ára tilvist,
hluta af Alþýðuflokknum í árslok
1938, var það skoðun forystumanna
hins nýja flokks, er nú nefndist Sós-
íalistaflokkurinn, að framkvæmd
sósíalisma í merkingunni víðlæk
þjóðnýting framleiðslutækjanna
væri ekki dægurmál, heldur yrði hún
að bíða hagstæðari innri og ytri
skilyrða. Áhersla var því lögð á önn-
ur mál, svo sem baráttu gegn þátt-
töku í varnarsamstarfi Vesturlanda,
jöfnun tekjuskiptingar og aukin við-