Morgunblaðið - 02.04.1995, Síða 10

10 B SUNNUDAGUR 2. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MANIMLÍFSSTRAUMAR
Undir fjallinu
IÞÁ veiðistöð
kem ég aldregi
á gamals aldri,
sagði Ketill flat-
nefur um Island í
Laxdælu. Eftir þennan vonda
vetur hugsa kannski einhveijir
svipað og hrylla sig. En var
þetta nokkuð verri vetur en ís-
lendingar hafa löngum mátt
þreyja, nema rétt hlýviðristím-
ann á þessari öld. Kannski er
það fyrir þetta góðviðrisskeið
fram undir 1970 að við virtumst
svona illa búin undir hörkuvet-
ur, þrátt fyrir allan nútíma út-
búnaðinn og tæknina. Ef til vill
er þetta aðvörun um nauðsyn-
lega viðhorfsbreytingu og end-
urskoðun. Eftir veturinn eru
auðvitað efst í huga snjóflóðin,
mannskæð eða að fólk slapp
vel. Fólkið í landinu hrekkur upp
af værum blundi. Hvernig stóð
á því að við áttuðum okkur ekki
á því að hætta býr undir háum
fjöllum með bröttum hlíðum?
Hvernig gátum við gleymt því?
Öll í hóp, þeir sem þar kusu sér
bólstað og þrýstu kannski á að
byggja einmitt þar og við öll
hin, sem ekkert hugsuðum.
Þessi hætta hefur læðst að
okkur smám saman. Byggð
myndaðist ofur eðlilega inni í
fjörðum. Bátamir fóru að leita
vars innan við eyrina út í fjörð-
inn. Byggð með útgerð og fisk-
verkun myndaðist á eyrinni.
Þegar byggðarlagið blómstraði
og færði út kvíar var eyrin full-
setin og ekki annað byggingar-
land en með ströndinni undir
fjallinu. í fjörðum er víðast svo
mjó ræma milli fjalls og fjöru
að byggðin hlýtur að riðlast upp
í hlíðina - þar sem yfir gnæfa
hengjur og brött hlíð eða gil
getur orðið að rennibraut við
ákveðnar aðstæður. Lítið annað
rými til stækkunar. Nú voru
þessar ákveðnu aðstæður og við
hrökkvum við. Vorum orðin
værukær af því hve sjaldan þær
hafa orðið eftir að byggð þand-
ist út í fjörðunum, á góðviðris-
tímanum. Hvað skal gera? Taka
bara áhættuna? Þeir sem taka
hana, byggðarlög og/eða ein-
staklingar vilja víst ráða því
hvar og hvernig þeir búa? Að
sjálfsögðu. En þegar menn hafa
áttað sig og frá líður hlýtur
þetta smám saman að koma
fram í tryggingum. Þeir sem
kjósa að taka meiri áhættu
þurfa að tryggja sig betur. En
á meðan verður að hjálpa þeim
sem vilja minni áhættu til að
flytja sig á hættuminni staði.
Getur það ekki fallið inn í
stækkun byggðakjarna og sam-
einingu byggða?
Einkum ættum við kannski
að hafa lært hvemig byggja
skal eða ekki byggja við slíkar
aðstæður, í hlíðinni undir fjall-
inu sem hlaðist getur í. Ekki
svo þétt að snjór eigi ekki greiða
leið milli húsa og ekki ferköntuð
hús með hliðinni með stórum
gluggum þvert með hlíðinni,
eins og Ólafur Þórðarson arki-
tekt benti á í grein í Mbl. Þá
fer flóðið með öllum sínum
þunga inn um gluggana og
sprengir út húsið. Fyrst heyrði
ég þetta hjá sviss-
neskum flóðasér-
fræðingi í útvarp-
inu. Hann sagði að
þar væri aðeins
leyft með skilyrðum að byggja
á slíkum stöðum. Eitt að ekki
má hafa glugga á húshliðinni
sem snýr að fjallinu. Fyrir þessu
höfilm við verið alveg granda-
laus og fávís. E.t.v. kjósa ein-
hveijir að byija með að breyta
gluggaskipan í húsi sínu og
setja í garðinn hól til að kljúfa
snjóinn. Það hefur semsagt sett
að þjóðinni hroll. Ekki verða
látnir kallaðir til lífs eða tilfinn-
ingalegur skaði einstaklinga af
máður, en hljótum við nú ekki
að gera okkur grein fyrir því
að kalsamt er á þessari eyju
norður undir Norðurpól?
Það er víst kalsamt víðar.
„Frægð færir alltaf einmana-
leika - velgengni er jafn ísköld
og einmanaleg og Norðurpóll-
inn,“ skrifaði rithöfundurinn
frægi Vicki Baum. Hafði
reynslu af því að vera á toppn-
um, eftir að hafa klifið upp
metorðastigann. Þessa dagana
eru margir á Islandi á klifri í
þeim stiga, komnir mislangt, en
allir sennilega jafn ákveðnir í
að komast a.m.k. eitthvað áleið-
is.
Nú á síðasta spretti kosn-
ingabaráttu eru kjósendur að
hamast við að átta sig á hvem-
ig hver frambjóðandi kemur
fyrir og hlusta eftir því sem
hann hefur að bjóða. Kynning-
arnar svo tíðar að varla geta
áhugasamir farið út að kvöldi.
Verða' að standa vaktina við
útvarp og sjónvarp og lesa
blaðaskrif frambjóðenda. Það
getur reynst býsna strembið,
flokkaflóran svo stór. Fulltrúar
stjórnarflokkanna tveir og
a.m.k. 5 á móti frá stjórnarand-
stöðuflokkum. Svo þarf að fylgj-
ast býsna vel með til að vita
hver er hvað og hvur er hvurs.
Þegar málefnaþátturinn um
skóla og menningarmál var í
sjónvarpssal kom ég að yngri
kjósendum sem sátu við og
spurðu fyrir hvern þessi eða
hinn væri. Maður þurfti að
hugsa sig um. Svavar Gestsson
auðvitað fyrrverandi formaður
Alþýðubandalagsins. Svanfríð-
ur Jónasdóttir, líka fyrrverandi
formaður Alþýðubandalagsins,
nú líklega fulltrúi Jóhönnu-
flokksins. Hjálmar Árnason
fyrrum formaður Alþýðubanda-
lagsfélagsins í Sandgerði, lík-
lega nú fulltrúi Framsóknar-
flokksins. Þá Guðný Guðbjöms-
dóttir, í gamla daga hélt maður
að hún væri í Alþýðubandalag-
inu, en hún er Kvennalistakona.
Þá hló liðið unga og sagði: „En
stjórnarliðamir, eru þeir þá ekki
líka fyrrum allaballar?" Jú,
raunar. Jón Baldvin fyrrverandi
formaður Félags Alþýðubanda-
lagsins í Reykjavík. Varla verð-
ur Ólafur G. Einarsson þó sak-
aður um vinstri tilhneigingar.
Héðinn stóð einn. Er það furða
þótt flækist fyrir ungu fólki að
átta sig á grundvallarskoðun-
um, bakgmnni og núverandi
stöðu frambjóðenda.
Gárur
eftir Elínu Pálmadóttur
TÆKNI/Fór Einstein eftir Michelson f
Misskilningur í
visindasögunni
SPURNINGIN að ofan segir venjulegum lesanda lítið. Hver var Mich-
elson? (Hver var Einstein?) Þegar Einstein var eitt sinn snemma á tíman-
um á milli stríða á nokkurra mánaða fyrirlestrarferð um Bandaríkin, var
hann ekki þekktari en eftirfarandi saga ber vitni: Þegar að síðasta fyrir-
lestrinum kom, sagði Einstein við bílstjórann: „Nú hefurðu setið þijátíu
sinnum sama fyrirlesturinn minn og kannt hann utan að. Nú heldur þú
fyrirlesturinn og ég sit á þínum stað með bílstjórahúfuna." Ekki þarf
að taka fram að mönnum fannst mikið til um lærdóm fyrirlesarans. Á
eftir var spurt spurninga utan úr sal. Við hverri spurningu sagði fyrir-
' lesarinn: „Þetta er svo létt spurning að ég held að ég láti bílstjórann
minn um að svara þessu.“ Svör bílstjórans þóttu afar lærð einnig, og
mönnum fannst enn meir en áður til um fyrirlesarann sem hafði svo
lærðan einkabílstjóra.
MICHELSON eyddi verulegum
hluta ævi sinnar í að mæla
hreyfingu jarðar út frá ákveðnu
sjónarmiði: Menn vissu að ljósið var
öldur. Löngu áður höfðu legið fyrir
ótal sannanir þess.
Lítum á dæmi um
tvo báta. Ef öldur
vatnsins fara með
t.a.m. 4 m/s, og
bátarnir með 1
m/s í stefnu með
og móti öldunum,
fara þær hjá bát-
unum tveimur
með 5 m/s og með 3 m/s. Nú erum
við öll á einum báti, sem er jörðin,
og við vitum hvernig hreyfist á
hringferð um sólina. Sé ljósið öldur
vanalegrar gerðar, ætti það að fara
hraðar hjá okkur móti hreyfistefnu
jarðar en með henni, sbr. bátana.
Michelson mistókst að mæla þenn-
an hraðamun, en það er flókin saga.
Mælitölur hans voru ekki fjarri því
að vera ómarktækar, og deila stóð
um hvort svo væri. Alllengi hölluð-
ust menn að því að hann hefði
mælt mismunandi ljóshraða með
og á móti hreyfistefnu jarðar. Það
er ekki fyrr en áratugum seinna
að tölfræðigreining mæligagna
sýnir að hann hefði engan hraða-
mun mælt. Þetta er í samræmi við
afstæðiskenningu Einsteins.
Túlkun sögunnar
Þessi merku fræði Ijalla um upp-
hafið að afstæðiskenningunni. Al-
geng er rangtúlkun á þá veru
manna á meðal, að Einstein hafi
byggt kenningu sína á tilraun
Michelson. Það er íjarri lagi. Af-
stæðiskenningin fjallar m.a. um
það sama og tilraunin, og byggist
á því, að ljósið fari framhjá okkur
með ákveðnum hraða, 300.000
km/s, hvernig sem við hreyfum
okkur. Sbr. hið gagnstæða um
mismunandi ölduhraða framhjá
bátunum.
Einstein var vel að sér, og mun
hafa vitað af tilraun Michelsons.
Hins vegar var hugsanagangur
ALBERT EINSTEIN
hans óháður þessu og risti miklu
dýpra. Segja má að hugsun hans
hafi verið (þáverandi) endahnútur
riðinn á þróunarþráð mannkyns í
átt frá sjálflægri hugsun. Hann
krefst þess að útbreiðsla Ijóss sé
ekki flóknara fyrirbrigði séð frá
einum himinhnetti en öðrum. Jörð-
in, sólkerfið eða eitthvað annað er
jafngott viðmið þegar lýsa á lög-
málum efnisheimsins. Eitt þess er
kom Einstein á slóðina var hið vel
þekkta fyrirbrigði span í leiðara.
Það fer einungis eftir breytingu
segulsviðs, en ekki því hvort sú
breyting stafar af hreyfíngu leiðar-
ans eða öðru. Þetta verður svo til
að hin byltingarkennda ritgerð
hans í Zeitschrift fúr Physik frá
1905, sem setur fram sértæku af-
stæðiskenninguna, heitir hinum
hógværa titli: „Um rafkrafta hluta
á hreyfíngu."
Michelson-tilraunin réð semsé
engum úrslitum, eins og oft heyrist
sett fram. Jafnvel hafa afar lærðir
menn hér á íslandi heyrst halda
þeirri skoðun fram opinberlega, og
því ekki að furða þótt þessi skoðun
vaði uppi í skólakerfinu.
eftir Egil
Egilsson
SAGNFRÆDI //Vilja karlar ekki taka ábyrgd á kynlífi sínuf
Pétur, steramirog
krækiheijaeistu
PÉTUR Pétursson læknir er búinn að mala andstæðingana í steramálinu.
Landlæknir hefur hamast með honum og við óbreyttir erum sannfærðir
um að sterar séu hið versta eitur, enda man ég ekki betur en að Mara-
dona fengi tveggja ára bann (eða var það bara til eins árs) fyrir að hressa
sig á kókaíni en Ben Johnson var hins vegar gerður burtrækur úr heimi
íþróttanna fyrir að nota stera. Þegar mesti móðurinn var runninn af
íþróttaaforustunni sá hún sig um hönd og náðaði Johnson en hann átti
sér ekki viðreisnar von eftir þetta.
HVERFUM ögn aftar í tímann
og rijum upp Ólympíuleikana
1912. Þá var fræknasti íþróttamað-
ur leikanna, indíáninn Jim Thorpe,
sviptur verðlaunum sínum þegar
uppvíst varð að
hann hafði þegið
nokkra dollara
fyrir að spila
hornabolta. Nú
þykir ekkert til-
tökumál þótt að
ólympíustjörnur
þiggi milljónir fyr-
ir að vera til.
Þetta er ekki sambærilegt, munu
Péturssinnar æpa að mér (og hugsa;
aulinn þinn). Því ætla ég að mót-
mæla (ég á við fyrri staðhæfing-
una) og reyna að rökstyðja hér á
eftir.
Sagnfræðingar gera sér oft tíð-
rætt um tíðaranda og hversu erfitt
er að skynja hann áratugum eða
öidum síðar. Eitt einkenna þessa
tíðaranda er að upp rísi sannfæring
í samfélaginu sem er ekki nokkur
leið að útskýra með rökum, jafnvel
ekki á meðan hún er að verða til,
hvað þá árum og áratugum síðar.
Leyfið mér að taka dæmi úr sam-
tímanum. Það er nokkuð sama við
hvern er rætt hér á Akureyri, allir
eru sammála um að Halldór Blön-
dal hafi staðið sig vel sem ráðherra
landbúnaðar. Ég hef þessa sann-
færingu líka en get ekki með
nokkru móti rökstutt hana frekar
en aðrir sem ég hef spurt út í þetta.
Svona er tíðarandinn.
Það skyldi þó aldrei gegna sama
máli um sterafárið. Nei, það er frá-
leitt, segja Pétur og landlæknir, og
benda á ótímabær dauðsföll íþrótta-
manna, er má rekja til steraneyslu
og lítil eistu undir vaxtarræktar-
mönnum. Nú vita þeir það betur
en ég læknarnir að það er margt
sem getur orðið okkur mönnum að
aldurtila. Það er jafnvel hægt að
drepa sig á vítamínáti. Mergurinn
málsins er sá að ofneysla er alltaf
óholl, það liggur í orðunum.
Vörpum öðru ljósi yfir vandann.
í síðasta febrúar-tölublaði Scientifíc
American gat að lesa grein um sögu
stera og steranotkunar eftir tvo
prófessora við viðurkennda háskóla
í Þýskalandi og Bandaríkjunum.
Þeir félagar fullyrða meðal annars
að Ben Johnson — og takið nú eft-
ir — hafi tekið minna magn af ana-
bolicsterum en Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunin átti síðar eftir að
segja að óhætt væri fyrir karlmenn
að gleypa vildu þeir forðast að gera
konur ófrískar er þeir komu nærri.
BEN JOHNSON varð gerður
brottrækur úr íþróttaheimin-
um vegna steranotkunar.
Þessi niðurstaða var gerð heyrin-
kunn árið 1990.
Hvað skyldu nú kvennaskóla-
stúlkur segja þegar rennur upp fyr-
ir þeim að p-pillan á sér tvíbura er
hæfir karlmönnum?
Þeir vita það líka, Pétur og land-
læknir, að sterar eru og hafa verið
mikið notaðir til lækninga. Og hvað
skyldu þeir segja um þær framtíðar-
horfur er áðurnefndir prófessorar
velta upp, að ef til vill muni það
ferli að eldast verða meðhöndlað í
náinni framtíð sem hörgulsjúkdóm-
ur? Og þá verði sterar og steranotk-
un álitin álíka sjálfsögð og vítamín-
át er í dag. Hvað munu þá íþrótta-
fræðingar segja, hvernig mun þeim
ganga að skilja sterafár ofanverðr-
ar 20. aldar?
Getur það hugsast að afkomend-
ur okkar muni horfa til baka og
hrista höfuðið yfir því ofstæki okk-
ar að ráðast að Ben Johnson, á
sama hátt og við blöskruðumst yfir
meðferðinni á Jim Thorpe forðum?
Hjoltason