Morgunblaðið - 06.04.1995, Blaðsíða 10

10 B FIMMTUDAGUR 6. APRÍL 1995
VIÐSKIPTI
MORGUNBLAÐIÐ
Er slæmt að
safna
skuldum ?
Hagsjá
Þótt stjómvöld vestan'hafs og austan vinni
að því að draga úr fjárlagahalla halda marg-
ir hagfræðingar að skuldasöfnun ríkissjóðs
hafí lítil áhrif á spamað og vexti. Hefðbundn-
ir mælikvarðar á afkomu ríkissjóðs gefa
heldur ekki rétta mynd af stöðu mála. Bene-
dikt Stefánsson flallar einnig um nýja reikn-
ingsaðferð sem sýnir betur áhrif skatta og
ríkisútgjalda á afkomu fólks í bráð og lengd.
SKULDIR ríkisins hafa tvö-
faldast á kjörtímabilinu
sem er að líða, og eru nú
um þriðjungur af vergri
landsframleiðslu. Astæðan fyrir
þessari öru skuldasöfnun er að
sjálfsögðu viðvarandi halli á ríkis-
sjóði, sem hefur numið um 8-10%
af tekjum undanfarin ár. Vaxta-
byrði hefur þyngst svo um munar
og ver ríkið nú tíunda hluti tekna
sinna til að greiða af skuldum. Hér
á landi, eins og víðar á vesturlönd-
um hafa menn vaxandi áhyggjur
af þrotlausri skuldasöfnun hins
opinbera og áhrifum hennar á
sparnað, vexti og fjárfestingu.
Margir hagfræðingar eru þó á
öndveðri skoðun. Ef þeir hafa rétt
fyrir sér breytir halli ríkissjóðs litlu
um sparnað þjóðarinnar og leiðir
ekki til vaxtahækkana.
Staðreyndin er að ríkishalli og
skuldir eins þessar stærðir eru
mældar í hagtölum gefa heldur
brenglaða mynd af stöðu ríkissjóðs
að mati flestra hagfræðinga.
Rökin fyrir þeirri fullyrðingu eru
af tvennum toga. Annarsvegar
hafa hagfræðingar margt að við
það að athuga hvernig ríkisbók-
hald er fært hér á landi og erlend-
is. Hinsvegar er í reynd lítill mun-
ur á því hvort ríkið greiðir reikn-
ingana með því að heimta skatta
eða safna skuldum.
Bókun ríkisútgjalda
Víkjum fyrst að því hvemig út-
gjöld ríkisins eru færð til bókar.
Þær tölur em blanda af ólíkum
þáttum sem í reynd eiga ekki heima
í sömu summu: Þegar greint er frá
halla ríkissjóðs er til að mynda
ekki gerður skýr greinarmunur á
því hvort fénu var varið til að kaupa
vöm og þjónustu, sem fymist á
skömmum tíma eða byggja brýr
og skóla, sem endast í mörg ár.
Ríkið birtir ekki efnahagsreikninga,
þar sem eignir em taldar fram
gegn skuldum. Skuldbindingar og
greiðslur trygginga- og lífeyriskerf-
isins valda einnig vanda í ríkisbók-
haldi um allan heim.
Hvað tekjuhlið ríkisreiknings
varðar benda hagfræðingar á að
þingmenn geta á hveiju ári valið
milli tveggja leiða, að mæta út-
gjöldum með sköttum eða skjóta
skattlagningu að hluta til á frest
og brúa hallann með útgáfu ríkis-
skuldabréfa. Eins og áður sagði
ver ríkið nú um tíunda hluta tekna
til að greiða af skuldum fyrri ára.
En þegar ríkið eyðir um efni fram,
hafa skattgreiðendur jafnframt
meiri tekjur milli handanna en ella.
Þessar krónur eru verðmæti sem
bera ávöxt.
Dæmisaga
Skýmm þessa fullyrðingu með
einföldu dæmi. Segjum sem svo
að þrír bræður fari út í verslun til
að kaupa í matinn. Hver þeirra
velur vömr fyrir 1.000 krónur en
við búðarkassan greiðir hver með
sínum hætti. Sá fyrsti vill stað-
greiða vömrnar. Annar bróðirinn
biður um greiðslufrest og lofar að
borga um næstu mánaðamót. Þriðji
bróðirinn biður verslunina um að
veita sér varanlegt lán að upphæð
1.000 krónur, en lofar að greiða
af þvi vexti um hver mánaðamót.
Segjum sem svo að vextir séu
1% á mánuði. Bræðurnir eiga allir
10.000 krónur inni á reikningi. Ef
innistæðan stendur óhreyfð ætti
hver þeirra 10.100 krónur að mán-
uði liðnum. Fyrsti bróðirinn stað-
greiddi vörurnar í búðinni og fór
því heim með 9.000 krónur, og á
9.090 krónur að mánuði liðnum.
Annar bróðirinn ávaxtaði innistæð-
una, en þarf að borga búðareig-
anda úttektina með áföllnum vöxt-
um um næstu mánaðamót. Inni-
stæðan vex í 10.100 krónur, en
skuldin í 1.010 krónur, svo inneign
hans eftir mánaðamót er 9.090
krónur.
Þriðji bróðirinn skuldbatt sig til
að borga 1% vexti af 1.000 króna
láni á mánuði til frambúðar. Til
þess að geta staðið við þennan
samning leggur hann til hliðar fjár-
hæð sem gefur af sér 10 krónur
á mánuði, eða 1.000 krónur. Hann
situr því eirlnig uppi með 9.000
krónur á reikningi og 9.090 krónur
um næstu mánaðamót eins og
bræður hans.
Inntak þessarar dæmisögu er
að það skiptir bræðuma mestu
máli hvað þeir tíndu í
innkaupakörfumar, en
ekki hvernig þeir greiddu
fyrir vöramar við búðar-
kassann. Þingmenn
ákveða ríkisútgjöld og
skatta fyrir hönd þjóðar-
innar. Akvarðanir þeirra um út-
gjöld til einstakra málaflokka
skipta almenning meira máli en
halli ríkissjóðs eða skuldir þjóðar-
innar.
Þrjár leiðir
Eftir að þingmenn ákveða verk-
efni næsta árs, geta þeir valið milli
þriggja leiða til þess að mæta kostn-
aði. Þeir geta skattlagt heimilin í
landinu, gefíð út skuldabréf sem
falla í gjalddaga eftir ákveðinn tíma
eða velt skuldunum áfram, og greitt
skuldimar með skatttekjum kom-
andi ára. Að gefnum ákveðnum
skilyrðum ættu þessar ákvarðanir
að leiða tii sömu niðurstöðu.
Til þess að dæmisagan hér að
framan gangi upp þurfa vissar
forsendur að vera fyrir hendi. Við
gerðum ráð fyrir því að þriðji
bróðirinn liti til framtíðar og legði
peninga til hliðar vegna vaxta-
greiðslna í framtíðinni. Ef skatt-
greiðendur era skammsýnir, eða
komnir á efri ár og huga lítt að
skattbyrði komandi kynslóða,
skiptir það máli hvort ríkisútgjöld
era greidd með lánum eða sköttum.
Þegar þingmenn fresta skatt-
heimtu að sinni getur því verið að
almenningur auki ekki spamað,
heldur neyslu.
Þótt skattgreiðendur geti verið
skammsýnir, er einnig ljóst að
komandi kynslóðir erfa ekki aðeins
skuldir ríkissjóðs heldur
einnig sparifé og eignir
foreldra Sinna. Ef ríkis-
valdið ákveður að hækka
skatta til að greiða af
skuldum þurfa skatt-
greiðendur að draga úr
sparnaði, sem skerðir þann arf sem
fellur afkomendum þeirra í skaut.
Þannig er halli ríkissjóðs ekki að-
eins lán til þeirra sem greiða skatta
í ár, heldur einnig þeirra sem erfa
landið.
Önnur forsenda sem skiptir
máli í dæmisögunni að ofan er að
einstaklingar geti tekið fé að láni
til að jafna útgjöld milli mánaða
og ára. Augljóslega gera bankar
kröfur um veð og tryggingar. Þeir
sem eiga ekki greiðan aðgang að
lánsfé, eru að öllum líkindum fús-
ari til þess að eyða fé sem fellur
til vegna lægri skatta. Segja má
að ríkissjóður veiti þessum skatt-
greiðendum lán sem þeir áttu ekki
kost á með öðru móti.
Á síðasta áratug skapaðist lífleg
umræða meðal hagfræðinga um
áhrif ríkishalla á sparnað og vaxta-
stig. Fylgismenn þeirra skoðana
sem hér hefur verið lýst segja að
ríkishalli hafi engin áhrif á sparnað
þjóðarbúsins í heild. Flestar athug-
anir á hagtölum síðastliðin ár sem
leita svara við þessum spurningum
styðja þessa fullyrðingu, eða hafna
þeirri tilgátu að ríkishalli hafi
umtalsverð áhrif á spamaði og leiði
til vaxtahækkana.
Árgangabókhald
Vegna þess að sú ríkisbókhald í
núverandi mynd er gallað að mörgu
leyti, hafa nokkrir hagfræðingar
reynt að finna betri leið til að meta
áhrif ríkisfjármála á afkomu fólks.
Hópur bandarískra hagfræðinga
hefíir stungið upp á því að tekin
verði upp ný reikningsaðferð sem
nefnd hefur verið árgangabókhald.
Tilgangur hennar er að meta ævi-
tekjur skattgreiðenda með tilliti til
skatta og ríkisútgjalda.
Hugmyndin að baki árganga-
bókhaldi er fremur einföld. Þegar
litið er til framtíðar þarf ríkissjóður
að eiga fyrir skuldum, sem þýðir
að samanlagðar skatttekjur sem
falla til á þessu ári og á hveiju
ári til frambúðar, verða að nægja
fyrir útgjöldum á sama tímabili og
eldri skuldum. Þegar þessar upp-
hæðir era metnar þarf að sjálf-
sögðu að taka tillit til vaxta: Tekj-
ur og gjöld sem falla til að ári eða
á næstu öld era ekki jafn verðmæt
og skattar eða greiðslur sem reiða
þarf af hendi í dag.
Árgangabókhald er ætlað að
sýna áhrif breytinga á sköttum og
útgjöldum á afkomu dæmigerðs
einstaklings úr hveijum árgangi.
Fyrst er þjóðinni skipt í hópa eftir
aldri og kyni. Síðan er spám um
fólksfjölgun, dánartíðni, launa-
þróun, skattkerfi og ríkisútgjöld
beitt til þess að reikna ævitekjur
karla og kvenna í hveijum ár-
gangi. Hefðbundnar upplýsingar
um fjármál ríkissjóðs eru eins og
kyrrmynd, en líkja má árganga-
reikningi við kvikmynd af áhrifum
ríkisbúskaparins á afkomu al-
mennings.
Þessi reikningsaðferð sýnir ekki
aðeins kjör fólks á mismunandi
aldri, heldur einnig hvernig konum
reiðir af í samanburði við karla.
Árgangabókhald veitir ekki aðeins
upplýsingar um skattbyrði eldra
og yngra fólks, heldur einnig
hvernig beinir skattar, sem skerða
laun og óbeinir skattar, sem leggj-
ast á vöraverð hafa mismunandi
áhrif á ungar konur og eldri karla,
eða miðaldra karlmenn og rosknar
konur svo dæmi séu nefnd.
Hálf sagan sögð
Stjómarstofnanir í Bandaríkjun-
um sem færa ríkisreikninga hafa
undanfarin ár gert tilraunir með
þessa nýju reikningsaðferð og þeim
hefur meðal annars verið beitt við
fjárlagagerð undanfarin ár. Upp-
hafsmenn aðferðarinnar hafa
raunar lagt til að ríkisreikningum
í núverandi mynd verði varpað fyr-
ir róða og árgangabókhald tekið
upp í staðinn.
En þótt árgangabókhald hafi
marga kosti umfram hefðbundar
aðferðir í ríkisbókhaldi getur það
líklega aldrei komið í þeirra stað.
Árgangabókhald byggir á forsend-
um um fólksfjölgun, dánartíðni og
hagvöxt, svo nokkur atriði séu
nefnd. Ef þessar spár era rangar,
eru þær tölur sem fást úr bókhald-
inu villandi. Þeir sem nota þessar
upplýsingar verða því að kunna
góð skil á forsendum þeirra og
reikningsaðferðum.**
En af framansögðu má einnig
sjá að fréttir um hallarekstur og
skúldasöfnun ríkissjóðs segja að-
eins hálfa söguna. Umræða um
ríkishalla og skattheimtu snýst í
reynd um ráðstöfunartekjur og
spamað almennings. Skuldir og
skattheimta eru aðeins tvær hliðar
á sama peningi.
•Alan J. Auerbach, Jagadeesh Gokhale og
Laurence J. Kotlikoff (1994) “Generational
Accounting: A Meaningful Way to Evaluate
Fiscal Policy,“ Joumal of Economic Perspec-
tives, Vol. 8(1), Vetur. **Robert Haveman
(1994) “Shouid Generational Accounts
Replace Public Budgets and Deficits?",
sama rit.
Höfundur er við doktorsn&m í
hagfræði við Knliforníuháskóln í
Los Angeles.
Tony O’Reilly
O’Reilly
í hluta-
bréfa-
stríði
Dublin. Reuter.
VERÐ hlutabréfa í Fitzwilton-
fyrirtæki Tony O’Reilly, hins
kunna kaupsýslumanns og
auðugasta manns írlands,
hafa hækkað í verði og í að-
sigi er barátta um yfirráð yfír
fyrirtækinu.
Áður en verð bréfanna
hækkaði hafði dularfullur
ókunnur kaupandi sópað til sín
um 9% hlutabréfa í Fitzwilton.
Fyrirtækið sagði að um fjand-
samlega ráðstöfun væri að
ræða.
Verð hlutabréfa í Fitzwilton
hækkaði í 56 pens um helgina
úr 49 pensum í síðustu viku,
en lækkaði svo í 53 pens.
Dularfulli kaupandinn
Sérfræðingar telja að hinn
dularfulli kaupandi hafi verið
keðjuverzlanimar Dunnes
Stores. Dunnes er ein auðug-
asta fjölskylda írlands og sér-
fræðingamir segja að í upg-
siglingu kunni að vera barátta
milli hennar og O’Reillys um
yfirráð yfir smásölukeðju
Fitzwiltons á Norður-írlandi,
Wellworth.
Wellworth er „djásnið í kór-
ónu“ Fitzwiltons og sérfræð-
ingar segja að stórfyrirtæki í
Bretlandi eins og Sainsbury
og Tesco hafí fengið áhuga á
möguleikum á auknum um-
svifum beggja megin landa-
mæranna á írlandi síðan
vopnahlé á Norður-írlandi
komst á.
Dunnes Stores rekur 15
verzlanir á Norður-írlandi, en
Wellworth 36. Sérfræðingar
segja að Dunnes Stores kunni
að vera í vigahug vegna uggs
um að verzlanirnar norðan
landamæranna komist í hættu,
ef Fitzwilton selur Wellworth
brezkum stórfyrirtækjum.
Einnig getur hugsazt að
aukin umsvif Wellworths í
Irska lýðveldinu gætu ógnað
smásöluverzlunum Dunnes á
„heimavelli."
Gert er ráð fyrir að O’Reilly
afstýri hættu á yfirtöku með
því að tryggja sér meirihluta
hlutabréfa.
O’ReilIy á aðeins 15% í
Fitzwilton, en 45% ef fjöl-
skylda hans, stjórn fyrirtækis-
ins og „vinveittir hluthafar"
eru taldir með.
í vinahópnum eru John
Kluge, einn auðugasti maður
Bandaríkjanna, og kanadíski
auðjöfurinn Paul Desmarias.
Sérfræðingar segja h'kleg-
ast að aðili í Bretlandi komi
hlutabréfum í Fitzwilton í sölu,
því að brezkir aðilar eigi um
25% í fyrirtækinu.
Aðeins hálf
sagan sögð
um skulda-
söfnun