Morgunblaðið - 13.04.1995, Blaðsíða 12

12 C FIMMTUDAGUR 13. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
FJÖGUR andlit Orsons Welles; í útvarpinu 1938, sem Kane 1941, í „The Long Hot Summer" 1957 og þremur árum fyrir lát sitt.
ÞEGAR kvikmyndagagn-
rýnendur hafa undan-
farna áratugi valið bestu
myndir sem gerðar hafa
verið á kvikmyndaöldinni lendir
sama myndin iðulega í fyrsta sæti
og það er „Citizen Kane“, sem
undrabarnið Orson Welles gerði í
Hollywood þegar hann var aðeins
25 ára. Ástæðan er sú að hún
markaði tímamót I gerð bíómynda
og margt af því sem þar var gert
í fyrsta skipti hefur fyrir löngu síð-
an orðið að stöðluðum vinnubrögð-
um við kvikmyndagerð. Þótt Welles
hefði aldrei gert aðra mynd væri
hann samt einn af mestu kvik-
myndagerðarmönnum draumaverk-
smiðjunnar. Ríkissjónvarpið sýnir
hina sögufrægu mynd hans á
páskadagskvöld undir heitinu Kane
blaðakóngur.
Nokkur vakning hefur orðið í
kringum myndir Welles hin síðari
ár en leikstjórinn lést saddur lífs-
daga árið 1985. Kane blaðakóngur
varð fimmtug árið 1991 og vakti
miklar umræður um líf og verk
Welles og mynd hans um Óþelló
hlaut mikið lof gagnrýnenda þegar
nýtt eintak hennar var sett í dreif-
ingu fyrir nokkru. Einn angi af
þessum endumýjaða áhuga á Well-
es birtist okkur hér heima í frá-
bærri kvikmyndahátíð Hreyfi-
myndafélagsins í fyrra á verkum
Welles í Háskólabíói þar sem sýnd-
ar voru nefndar myndir ásamt „The
Magnificent Ambersons" og fleir-
um.
Undrabarnið Welles
Það var svosem ekki að ástæðu-
lausu sem Orson Welles var kallað-
ur undrabam og hann mundi ekki
eftir sér öðruvísi. Faðir hans var
uppfinningamaður og drykkjusjúk-
lingur. Móðir hans var misheppnað-
ur píanisti sem lést þegar hann var
níu ára og eldri bróðir hans var
geðklofi. Þegar Welles var 18 mán-
aða var hann „uppgötvaður" af fjöl-
skylduvininum dr. Maurice Bem-
stein, sem tilkynnti að drengurinn
væri snillingur og sá honum fyrir
fiðlu, litum og brúðuleikhúsi á með-
an hann gerði hosur sínar grænar
fyrir móðurinni.
Welles byijaði 16 ára að leika
og tvítugur vakti hann hressilega
athygli I New York með því að setja
Macbeth á svið með svertingjum
eingöngu; 22 ára lék hann vinsæl-
ustu útvarpshetju Bandaríkjanna,
Lamont Cránston eða Skugga; 23
ára gerði hann svo raunverulegan
útvarpsþátt úr sögu H. G. Wells,
Innrásin frá Mars, að fólk taldi í
raun og veru að heimurinn hefði
orðið fyrir árás marsbúa. Honum
var boðið að koma til Hollywood
og gera nánast það sem hann vildi
og hóf kvikmyndaferilinn á því að
búa til eitt af meistaraverkum ald-
arinnar ekki orðinn 26 ára gamall.
Það sem síðar gerðist er hulin
ráðgáta. Undrabarnið virtist hafa
brunnið út og sagt var m.a. þegar
hann varð sjötugur, skömmu áður
en hann lést, að saga hans væri ein
raunalegasta saga af velgengni og
mistökum sem kunn væri í Banda-
ríkjunum. í huga almennings lá allt
niður á við eftir Kane þar til Welles
á gamals aldri var farinn að leika
í vínauglýsingum í sjónvarpi. Ein
tilgátan var sú að hann væri hrein-
lega hræddur við að klára myndir
Blaðakóngur-
inn Kane og
Orson Welles
Ríkissjónvarpið sýnir sögufræga mynd Or-
sons Welles um blaðakónginn Kane á páska-
dagskvöld. Amaldur Indríðason fjallar um
myndina sem iðulega er í efsta sæti þegar
kosið er um bestu myndir sem gerðar hafa
TÍMAMÓTAMYND; veggspjaldið af „Citizen Kane“.
verið enda tímamótamynd sem boðaði bylt-
ingu í kvikmyndagerð á sínum tíma.
AÐEINS 25 ára; Welles með
mótleikara sínum og vini, Jos-
eph Cotten, í „Citizen Kane.“
mikla ábyrgð á því og Welles að
menn gerðust kvikmyndaleikstjór-
ar. Ef veröandi leikstjórar vilja taka
einhvern til fyrirmyndar er það
hann því engum hefur hvorki fyrr
né síðar tekist eins vel upp í fyrsta
skipti og honum. Hann skrifaði,
framleiddi, leikstýrði og lék aðal-
hlutverkið í Kane og hafði lítið sem
ekkert komið nálægt bíómyndum
áður. Reyndar hefur gagnrýnand-
inn Pauline Kael haldið því fram í
bókinni „The Citizen Kane Book“
frá 1971 að maðurinn sem skrifaði
handritið með Welles, Herman J.
Mankiewicz, hafi átt stóran þátt í
lokaútgáfu myndarinnar. Lengi
hefur verið rifist um þátt Mankie-
wicz. Welles sagðist hafa gert hand-
ritið einn og Mankiewicz þurfti að
leita til félags handritshöfunda í
Hollywood til að fá viðurkennt að
hann væri meðhöfundur. Einnig
má nefna að kvikmyndatökumaður-
inn, Gregg Toland, á ekki svo lítið
í heildarútkomunni en hann hafði
lengi unnið að nýjum leiðum til að
þróa kvikmyndatökuna og sagði
eitt sinn: „Mig langar að vinna með
manni sem hefur aldrei gert bíó-
mynd. Það er eina leiðin til að læra
eitthvað — af einhverjum sem veit
ekki neitt.“
Hvað gerði myndina sérstaka?
Upprunalega hét myndin „Amer-
ican“ en síðar var nafninu breytt í
„Citizen Kane“. Hún segir frá
mörgum ólíkum sjónarhornum upp-
gangs- og spillingarsögu banda-
rísks kaupsýslumanns, Charles
Fosters Kanes, og byggði Welles
hana á ævi dagblaðakóngsins Will-
iams Randolphs Hearsts. Ein mesta
nýlundan var sú að frásögnin var
rakin að hætti fréttamynda tima-
bilsins en önnur atriði sem ein-
kenna hina byltingarkenndu frá-
sagnartækni voru eftirfarandi
m.a.: djúpfókus tengir saman
ólík atriði á sama myndfletinum;
flókin uppsetning þar sem
margt gerist samtímis innan
myndrammans; myndataka
næstum úr gólfhæð sem sýnir
m.a. loftin á leikmyndunum og
gerir Kane bæði ógnandi og sem
króaðan af; langar tökur; hreyfanleg
kvikmyndataka; frumleg notkun
hljóðsins (Welles kom úr útvarpinu)
sem m.a. er notað til að tengja atr-
iði í tíma („Gleðileg jól“ er sagt við
Kane ungan en seinni hluta setning-
arinnar lýkur þegar hann er kominn
á fullorðinsár, „og farsælt komandi
ár“).
Hearst illur
Gagnrýnendur tóku myndinni
fagnandi þegar hún var frumsýnd
en hún lenti í vandræðum þegar
hún var sett í dreifingu vegna þess
að blaðakónginum Hearst líkaði illa
að vera hafður að myndefni og
Kane vegnaði illa í miðasölunni.
Hearst reyndi að komast yfír nega-
tífuna og eyðileggja hana en án
árangurs og bannaði að minnst
væri á hana í blöðum sínum, sem
hafði talsverða þýðingu. Seinna var
banninu aflétt og Hearstpressan hóf
skipulega árás á myndina.
„Rosebud" er frægasta tilvitnunin
í Kane en það er hið dularfulla loka-
orð hans á dánarbeðinu. í myndinni
hét sleði Kanes hins unga Rosebud
og átti að tákna glataða æsku og
sakleysi. En orðið mun hafa aðra
merkingu því lengi hefur það verið
mál manna vestra að það hafi verið
gæluyrði blaðakóngsins Hearst á
kynfærum hjákonu sinnar, kvik-
myndastjörnunnar Marion Davis.
Myndin var útnefnd til sex óskars-
verðlauna en hreppti aðeins ein fyr-
ir besta frumsamda handritið.
Árið 1970 var Welles veittur
heiðursóskar fyrir störf sín í þágu
kvikmyndanna. „Nú er ég orðinn
eins og gamalt jólatré með dauðar
rætur," sagði hann Hollywoodsam-
félaginu sem þótti hann ekki nógu
áreiðanlegur til að veita honum fjár-
magn. „Þegar nálarnar falla fyllið
í skörðin með medalíum."
KANE verður gamall; sjaldgæf mynd af því hvernig
förðunarmeistarar beyttu Welles i hinn aldna Kane.
sínar eins og „The Magnificent
Ambersons" og Macbeth eru vitni
um og fjölmörg dæmi eru um hvern-
ig hann hætti við kostnaðarsöm
verkefni eins og kvikmyndun Don
Klkóta eftir að hundruð þúsunda
dollara hefðu verið sett í þau.
Þetta er reyndar ekki svona ein-
falt. Welles átti eftir að vinna margt
gott verkið eins og t.d. ein af þrem-
ur Shakespearemyndum hans,
Óþelló, og fílm-noir klassíkin
„Touch of Evil“ sýna. Hann lenti í
útistöðum vegna listræns forræðis
yfir „The Magnificent Ambersons“,
sem kvikmyndaverið klippti úr 128
mínútum í rúmlega 80, og fékk á
sig orð fyrir að vera óáreiðanlegur
vandræðagemsi. Hann fór I tíu ára
sjálfskipaða útlegð frá Hollywood
til Evrópu en lauk ekki mörgum
myndum. Síðasta verkefnið sem
hann vann að var sjálfsævisöguleg
mynd um frægan leikstjóra, sem
John Huston lék, er átti í sífelldum
vandræðum með að fjármagna
mynd sína. Hann byrjaði að kvik-
mynda hana árið 1970 en tókst
ekki að ljúka henni. Kvikmyndagerð
varð honum sífelldur barningur.
Martin Scorsese sagði að enginn
í sögu kvikmyndanna bæri eins