Morgunblaðið - 20.04.1995, Blaðsíða 4

4 C FIMMTUDAGUR 20. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
____________VIÐSKIPTl________
Hægfara batí tekur við
af langvarandi lægð
Fjármál á fimmtudegi
Efnahagsbatinn sem hófst árið 1993 er hægur
en gæti varað enn í nokkur ár, jafnvel til alda-r
móta. Sigurður B. Stefánsson segir mikilvæg-
asta verkefnið við hagstjóm vera að nýta tekjuauk-
ann á næstu misserum til að draga úr útgjöldum
ríkissjóðs og sveitarfélaga umfram tekjur
Hagvöxtur og viðskiptajöfnuður 1980-1998
Fjárfesting sem hlutfall
af landsframleiðslu
30%
10 *..*..*
’80
'85
'90
..♦..f—H..4"
'95
Raungengi krónunnar
Vísitala, 1980 = 100
120
110
100
90
Áætlun

•t t 4 i 4 t t t t 1 1 t t t ■»•*■• f-—t f
Áætlaðir raunvextir á innlendum markaði
c u Áætlun

u'80 '90 95
-ll) ■■■■■■
-cv
Opinberar skuldir í hlutfalli af VLF
Áætlun %
Efnahagsmál eru að jafnaði meðal torveldustu við-
fangsefna stjórnvalda á hverjum tíma. Markmið ríkis-
stjórna í flestum löndum er að auka velferð þegna
sinna innan þeirra skilyrða sem jafnvægi og stöðugleiki
í Þjóðarbúskapnum setja. Á næstu árum eru horfur á
efnahagsbata (sjá efstu myndina) og þess vegna
verður hagstjómarvandinn með öðrum formerkjum
en á því kjörtímabili sem var að líða. í upphafi
þess kjörtímabils varð ríkisstjórn Davíðs Oddssonar að
takast á við erfið úrlausnarefni - að hemja verðbólgu
og viðskiptahalla en viðhalda samt nægri atvinnu - á
tímum minnkandi framleiðslu, nærri 25% verðlækkunar
á sjávarvöruútflutningi og nærri helmíngs niðurskurðar
á þorskveiðiheimildum. Allt þetta gekk upp en það þarf
einnig sterk bein til að þola góða daga. Samkvæmt ofan-
nefndri spá reynir á þau bein á nýbyrjuðu kjörtímabili.
STAÐA efnahagsmála er
með allt öðru sniði við upp-
haf kjörtímabilsins 1995
til 1999 en hún var vorið
1991. Þá var mikilvægast að sigr-
ast á verðbólgu og festa stöðugleika
í sessi en grunnur að minnkandi
verðbólgu hafði verið lagður með
skynsamlegum kjarasamningum í
febrúar 1990. Ríkisstjóm Davíðs
Oddssonar settist að völdum í sama
mund og verðlag á sjávarafurðum
tók að lækka á alþjóðlegum mark-
aði og alls nam lækkunin 20-25%
í erlendri mynt árin 1991 og 1992.
Á kjörtímabilinu þurfti jafnframt
að grípa til skerðingar á þorskveiði-
heimildum í vemdarskyni. Við þess-
ar aðstæður tókst engu að síður
að stöðva skuldaaukningu þjóðar-
innar í útlöndum og viðhalda at-
vinnu eftir atvikum.
Árið 1995 er „þriðja ár í
uppsveiflu“
Efnahagsbati tók við af langvar-
andi lægð árið 1993 (sjá efstu
myndina) en það ár mældist hag-
vöxtur (framleiðsluaukning) 1_,1%
eftir 3,3% samdrátt árið áður. Árið
1995 er því „þriðja ár í uppsveiflu“
eins og það væri nefnt í útlöndum.
Árið 1994 var hagvöxtur 2,8% og
í ár er búist við 3% aukningu á
landsframleiðslu. Það er þessi
breyting úr samdrætti í framleiðslu-
aukningu sem gerir að verkum að
viðfangsefni hagstjómar eru með
allt öðra sniði næstu misserin en á
síðasta kjörtímabili.
Nú þarf ekki að beita ríkisút-
gjöldum og opinberam framkvæmd-
um til að halda atvinnulífínu gang-
andi heldur er hægt að snúa sér
að því að vinna gegn hallarekstri
ríkissjóðs og sveitarfélaga og
skuldaaukningu þeirra sem hefur
verið ærin á síðustu áram (sjá
neðstu myndina til hægri). Áð
vemda kaupmátt krónunnar og
halda verðbólgu í núlli verður æ
mikilvægara með hveiju árinu sem
líður þegar litið er á íslenskan þjóð-
arbúskap og erlendar samkeppnis-
þjóðir. Þess vegna er brýnt að
hægja veralega á_ eða stöðva
skuldaaukningu á íslandi, hvort
sem hún er á vegum ríkissjóðs,
sveitarfélaga eða heimila.
Útlit er fyrir áframhaldandi
hagvöxt fram til aldamótanna
Af daglegum fréttum um efna-
hagsmál kann að vera erfitt að
greina aðalatriði í framvindunni frá
ýmsum smærri breytingum sem
litlu máii skipta. Verðbólga mælist
ýmist aðeins meiri en reiknað var
með eða aðeins minni, viðskipta-
halli er mikill eða lítill án þess að
sú niðurstaða sé sett í samhengi
við aðrar stærðir, vextir hækka eða
lækka og jafnvel gætu skammtíma-
vextir hækkað en langtímavextir
lækkað og þannig mætti lengi telja.
Samhengi á milli allra þessara þátta
er aðeins hægt að greina þegar lit-
ið er yfír nægilega langt tímabil til
að skammtímasveiflur (sem oftast
skiþta litlu máli) hverfi. Starf-
semi í þjóðarbúskapnum mótast af
tiltölulega hægri aukningu eða
minnkun framleiðslu frá einu ári til
þess næsta. Einn slíkur hringur,
hagsveiflan, tekur að jafnaði um
sjö til tíu ár. Á efstu myndinni sést
greinilega að hagvöxtur náði há-
marki árið 1987 og þá tók að hægja
á framleiðsluaukningu, fyrst með
hörðu bakslagi en síðan hægar og
með töluverðum sveiflum milli ára.
Loks var botninum náð árið 1992.
Framleiðsla þjóðarbúsins hætti þá
að minnka og við tók aukning um
1,1% árið 1993. Enginn veit ennþá
hve lengi núverandi uppsveifla end-
ist. í iðnríkjunum þar sem áratuga
reynsla af hagstjóm er fýrir hendi
reyna stjómvöld m.a. að beita
hækkun vaxta á skammtímamark-
aði ef aukning sýnist ætla að verða
of ör til að kerfið ofhitni ekki og
verðbólga taki að blása upp og síð-
an lækkun vaxta til að leitast við
að örva framleiðslu þegar þess sýn-
ist þörf.
Hægfara bati vekur ekki ugg
um þenslu ennþá
Á fyrstu áram í uppsveiflu batn-
ar yfirleitt hagur fyrirtækja. Hagn-
aður eykst og þau byija að fíár-
festa í nýjum vélum og tækjum til
að auka framleiðslugetu. Loks kem-
ur að því að verðbólga eykst vegna
þess að góður hagur fyrirtækja
gerir þeim kleift að bjóða hærra
verð fyrir hrávörar, vinnuafl og
annað sem þarf til aukinnar fram-
leiðslu. Þá taka vextir að hækka
vegna meiri verðbólgu og meiri eft-
irspurnar eftir lánsfé og vegna
hærri vaxta verður dýrara að fjár-
festa. Hagnaður fyriitækja minnk-
ar þá aftur eða snýst í tap. Þau
byija að draga úr framleiðslu og
jafnvel að segja upp fólki og þá er
samdráttarskeiðið að jafnaði ekki
langt undan.
I samdrætti leitar fjármagn inn
á fjármálamarkað vegna þess að
fjárfesting í atvinnulífínu er lítil og
oft minni en nýr spamaður. Vextir
geta þá farið lækkandi á ný. Lækk-
andi vextir hafa oftast örvandi áhrif
á hlutabréfaverð auk þess sem verð
á fastvaxtaskuldabréfum hækkar.
Eftir að vextir hafa lækkað nægi-
lega mikið eða verið lágir nógu lengi
tekur eftirspum að glæðast á ný,
hagnaður fyrirtækja að aukast
o.s.frv. Þessi hringur tekur oft um
sjö til tíu ár eins og fyrr segir. Oft
er torvelt að túlka tölur úr efna-
hagslífínu en það getur hjálpað
mikið til að setja þær í samhengi
við stöðu þjóðarbúsins í hagsveifl-
unni hveiju sinni.
Sú uppsveifla sem hófst á íslandi
árið 1993 er fremur hægfara a.m.k.
ennþá þrátt fyrir að útflutnings-
aukning hafí verið 6,4% árið 1993
og 10,2% árið 1994. Meðaltalshag-
vöxtur áranna 1980 til 1995 er 2,4%
(sjá mynd) og aukning áranna 1994
og 1995 er aðeins 2,8% og 3% eða
lítillega yfir meðaltali síðustu
fimmtán ára. Af þeim ástæðum
ætti ekki að vera ástæða til að beita
hagstjórnartækjum til aðhalds að
sinni, t.d. vaxtahækkun til að halda
aftur af eftirspurn eða skattahækk-
un til að minnka kaupgetu almenn-
ings.
Efnahagsbati á Vesturlöndum
afar mikilvægoir íslendingum
Framleiðsluaukningu síðustu
missera er auk þess að langmestu
leyti að rekja til aukningar í útflutn-
ingi, þ.e. til aukinnar kaupgetu út-
lendinga, en eftirspum hér innan-
lands hefur aðeins aukist lítillega.
Velta í smásöluverslun var 4,5%
hærri í desember 1994 en í sama
mánuði 1993 en sú aukning kom á
eftir tveggja ára samdrætti í smá-
söluverslun frá miðju ári 1992 til
miðs árs 1994. Þá hefur orðið nokk-
ur aukning í innflutningi bifreiða
svo litið sé á annan mælikvarða á
eftirspum. Aukningin er þó svo lít-
il, a.m.k. ennþá, að naumast er til-
efni til að hafa áhyggjur af. Miklu
fremur er ástæða til að fagna hæg-
fara bata eftir langvarandi lægð.
Aukin velmegun íslendinga á
tuttugustu öldinni er að veralegu
leyti byggð á sívaxandi útflutnings-
verðmæti sjávarafurða allt fram á
síðustu ár. Breytingar á útflutn-
ingsverðmæti frá einu ári til annars
hafa oftast haft meiri áhrif á fram-
vindu þjóðarbúskaparins en flest
annað. Utflutningsverðmæti ræðst
af sjávaraflanum sjálfum og af
verðlagi fiskafurða á alþjóðlegum
markaði, þ.e. af tveimur óskyldum
þáttum. Þess vegna er oft erfiðara
að greina hagsveiflustöðuna á ís-
landi en í nálægum ríkjum þar sem
stór hluti framleiðslunnar er ekki
háður hitastigi sjávar, nýliðun eða
öðrum náttúrulegum skilyrðum.
Með sívaxandi samskiptum milli
þjóða, stórauknu upplýsingaflæði
og fijálsu flæði fjármagns leikur
ekki vafí á því að áhrif hagsveiflu
í viðskiptalöndum okkar gætir hér
í ríkara mæli nú en nokkru sinni
fyrr. Það var ekki síst minni eftir-
spum vegna samdráttar í iðnríkjun-
um sem dró máttinn úr framleiðslu
á íslandi árin 1991 og 1992. Það
var ekki síður uppsveifla í iðnríkjun-
um og aukin sala til útlendinga
heldur en smugufiskirí og loðnu-
frysting sem leiddi til 10,2% aukn-
ingar á útflutningi á árinu 1994.
Miklu máli skiptir því fyrir Islend-
inga hve lengi efnahagsbati helst í
viðskiptalöndunum.
Bandaríkin og Bretland eru
komin lengst í hagsveiflunni
í Bandaríkjunum hófst upp-
sveifla árið 1992 - en aðeins of
seint að því er fréttaskýrendur
hermdu til að George Bush næði
endurkjöri í forsetakosningum þá
um haustið. í febrúar árið 1994 var
hagvöxtur orðinn það mikill (vextir
náðu lágmarki haustið 1993) að
bandaríski seðlabankinn greip til
vaxtahækkunar til að halda aftur
af þenslu og til að reyna að lengja
aukningarskeiðið sem mest. Bylgja
vaxtahækkunar breiddi skjótt úr sér
til Evrópulanda og náði að lokum
til flestra ríkja heimsins en til ís-
lands barst hún síðla sumars 1994.
Engu að síður var árið 1994 afar
hagstætt í flestum ríkjum og hag-
vöxtur vel yfir meðallagi víðast
hvar.
Það er einkum í Bandaríkjunum
og Bretlandi þar sem lengst er liðið
á bataskeiðið síðan 1991/92 sem
menn velta vöngum yfir því hve
lengi hagvöxtur muni endast ennþá
áður en tekur að hægja á fram-
leiðslu aftur. Stóraukin milliríkja-
viðskipti, vaxandi samkeppni frá