Morgunblaðið - 20.04.1995, Blaðsíða 16

16 F FIMMTUDAGUR 20. APRÍL 1995
MORGUNBLAÐIÐ
NÁTTÚRUVERIUDARÁR EVRÓPU
UNDUR Jökulsárgljúfra eru ótalmörg. Dettifoss er talinn voldugasti foss Evrópu
og steypist ofaní Jökulsárgljúfur á þjóðgarðsmörkum í suðri.
í HÓLMATUNGUM fer áin i gegn um sprungubelti og frá því streyma vatnsmiklar
bergvatnslindir sem hoppa tærar og glitrandi út í kolmórautt jökulvatnið. Hér sem
víða annars staðar í Gljúfrum eru það andstæðurnar sem heilla.
Verndar-
áætlanir
AÁRINU 1994 fékk Náttúru-
vemdarráð sérstaka fjár-
veitingu til að vinna vemd-
aráætlun um þjóðgarðinn í Jökuls-
árgljúfram. En hvað er vemdará-
ætlun? Hver era markmið slíkra
áætlana og hvert er mikilvægi
þeirra?
Náttúruverndarár Evrópu
Evrópuráðið tilnefndi árið 1995
náttúravemdarár Evrópu. Ráðið
bendir á að ekki sé nægjanlegt að
vemda náttúruna á friðuðum svæð-
um ef utan þeirra fái náttúran ekki
að þróast á eðlilegan máta og legg-
ur sérstaka áherslu á land utan
friðlýstra svæða og í nágrenni þétt-
býlis. Forsögn Evrópuráðsins má
túlka svo að ýmis viðhorf til lands
og náttúra og vinnuaðferðir sem
hingað til hafa tíðkast innan frið-
lýstra svæða þurfi einnig að gilda
utan þeirra. Fók þarf alls staðar
að temja sér virðingu fyrir náttúra
hvers staðar og varkárni í um-
gengni við hana, jafnvel líka inni í
borgum.
í náttúruvemd felst að nýta
skjmsamlega þegar til langs tíma
er litið, taka aðeins höfuðstólinn en
láta vextina óhreyfða.. Þar sem illá
hefur verið farið með“náttúra felst
vemd í því að hlúa að henni, græða
og annast. Maðurinn ræktar, bygg-
>r og mótar landið og gerir það um
leið fábreyttara, lagar það að smekk
og löngun hverrar kynslóðar.
Mannshugurinn, þótt víðsýnn sé og
hugmyndaríkur, getur ekki látið sér
detta í hug öll þau tilbrigði um-
hverfisins sem náttúran hefur skap-
að í milljónir ára. Náttúravemd á
friðlýstu svæði er að láta það í friði,
viðurkenna að svæðið gefí mest af
sér ef það fær sjálft að ráða breyt-
ingum, bæði á landi og Kfi. Friðlýst
svæði era af ýmsum gerðum og
með margvísleg markmið en eitt
hið mikilvægasta er að viðhalda
fjölbreytileika. Leita hans, finna
hann, fræða um hann svo að fólk
skilji mikilvægi hans og virði hann.
Það getum við líka gert í nágrenni
þéttbýlis.
Friðlýst svæði
Fólkvangar era fyrst og fremst
í nágrenni þéttbýlis. Á íslandi er
þeim stjómað af sveitarfélögum í
samráði við Náttúravemdarráð.
Meginhlutverk fólkvanga er að
veita fólki greiðan aðgang að nátt-
úra. Gott dæmi um fólkvang er
Bláfjallafólkvangur. Sambærilegt
landsvæði fjarri þéttbýli væri vart
friðlýst enda skæri það sig líklega
ðkki úr umhverfinu. Nálægðin við
mesta þéttbýli landsins gerir það
mikilvægt að tryggja aðgang al-
mennings að svæðinu og að opin-
berir aðilar setji reglur um um-
gengni og breytingar á landi þar
og fylgi þeim eftir. Þó svo leitast
sé við að vernda náttúra fólkvanga
þá er oft horft í gegnum fíngur sér
með framkvæmdir sem þjóna fólki
sem þangað sækir. Meginmarkmið
fólkvanga er jú að auðvelda fólki
aðgang að náttúru.
Friðlönd era annars eðlis. Þau
eru stofnuð þar sem náttúran er
sérstök, t.d. einstakar landslags-
gerðir, mikilvæg gróðurlendi eða
fuglalíf. Friðunin er gerð til þess
að koma í veg fyrir að svæðunum
verði spillt af gáleysi eða græðgi
núlifandi kynslóðar. Nærri hálfrar
aldar gömul orð Sigurðar Þórarins-
sonar jarðfræðings eru enn í fullu
gildi: „Það er stundum hægt að
bæta tjón af fjármálalegum og póli-
tískum afglöpum, en fordjarfanir á
náttúramenjum eru í flokki þeirra
afglapa, sem ekki verða bætt. Allt
gull veraldar getur ekki gefið okkur
aftur einn einasta geirfugl og engin
nýsköpunartækni getur byggt
Rauðhólana upp að nýju.“ Það er
ekki sjálfgefið að friðlönd séu ferða-
mannastaðir. Óheftar heimsóknir
fólks geta komið í veg fyrir að til-
gangi friðlýsingar sé náð t.d. þar
sem hann er sá að gefa náttúranni
grið svo að hún fái viðhaldið sér
eða til þess að maðurinn geti aflað
sér mikilvægrar þekkingar um
hana. Mjög fá svæði njóta strangr-
ar náttúrufriðunar á íslandi, Surts-
ey er þó gott dæmi um slíkt, en
mörg svæði njóta takmarkaðrar
friðunar.
Þjóðgarðar eiga samkvæmt
skilgreiningu að feta þrönga slóð
og fara bil beggja. Þeir era stofnað-
ir þar sem land er sérstakt, jafnvel
einstætt, og ber þess vegna að njóta
friðunar. En þjóðgarðar eiga líka
að vera opnir fólki svo að það geti
komið og notið náttúrannar án þess
að hún skaðist.
Friðlýst svæði - fyrirmyndir
Vísindaleg þekking manna á
umhverfinu eykst stöðugt. Jafn-
framt verður augljósara að skilning
skortir á flóknu samspili umhverfis-
þátta og þeim áhrifum sem gjörðir
mannsins geta haft á náttúra Jarð-
arinnar. Menn sjá að aldrei er of
varlega farið.
Á friðlýstum svæðum er reynt
að flana ekki að neinu. Metið er
hvort framkvæmdir sem fyrirhug-
aðar eru séu bráðnauðsynlegar og
ef svo er þá er reynt að sjá fyrir
hugsanleg áhrif þeirra áður en haf-
ist er handa. Tekið er tillit til þeirr-
ar náttúru sem fyrir er og starfsemi
mannsins löguð að henni svo að sem
minnstu sé raskað. Náttúran er
skoðuð, gerð aðgengileg, hún sýnd
og um hana kennt til að auka virð-
ingu sem flestra fyrir henni. Fylgst
er með hvort umsvif mannsins
breyti náttúranni til verri vegar og
komi það í ljós er reynt að bæta
úr. Til þess að allt þetta sé unnt
verður að rannsaka náttúruna ítar-
lega, skrá þau verðmæti sem hún
geymir og gera áætlun um á hvern
hátt þau verði best vernduð.
V er ndaráætlanir
Erlendis er löng hefð fyrir sér-
stökum áætlunum um tilhögun á
náttúruvemdarsvæðum svo að
markmið með friðun þeirra náist.
Brautryðjendur á því sviði, sem
flestum öðrum sem tengjast friðlýs-
ingu lands, eru Bandaríkjamenn.
Þeir hafa allt frá upphafi Þjóð-
garðastofnunarinnar árið 1916 lagt
vinnu í að skipuleggja verndun frið-
lýstra svæða. Á síðustu áratugum
hafa þeir unnið miklar og vandaðar
vemdaráætlanir um þjóðgarða sína
og önnur friðlýst svæði. A náttúru-
vemdarsvæðum Vesturheims hefur
líka í áratugi verið stunduð öflug
umhverfisfræðsla svo að fastagestir
þjóðgarða era margir áhugasamir
um áætlanagerðina og eru mjög
hæfir til að hafa áhrif á vinnuna
bæði af fagmennsku og ábyrgð.
Aðrar þjóðir hafa fetað dyggilega
í spor brautryðjendanna. A öllum
Norðurlöndunum eru gerðar vernd-
aráætlanir um friðlýst svæði, frá
árinu 1972 hefur verið lögbundið í
Bretlandi að gera verndaráætlanir
um útivistarþjóðgarða og þannig
mætti áfram telja.
Gerð vemdaráætlunar hefst á að
safnað er upplýsingum um svæðið
og helstu auðlindum þess lýst, jarð-
myndunum, fjöllum, vötnum, foss-
um, landslagi, gróðri, dýrum, forn-
minjum, sögu, leiðum, náttúrufeg-
urð, veðri, víðáttu, kyrrð, aðstæðum
til útivistar. Mikilvægt er að þessar
grunnupplýsingar séu ítarlegar og
góðar, allt annað byggir á þeim,
og þær eru nauðsynlegar til að
hægt sé að fylgjast með breytingum
á svæðinu. Síðan er reynt að meta
verðmæti náttúralegra, menningar-
legra og félagslegra auðlinda svæð-
isins bæði í nútíð og framtíð fyrir
heimamenn, þjóðina alla og á
heimsvísu. Loks era settar „fram
rökstuddar tillögur um verndun eða
friðun hverrar auðlindar svo að gildi
hennar skerðist ekki, að svo miklu
leyti sem menn fá við það ráðið.
Tilgangurinn er að allar ákvarðanir
stjórnenda og starfsmanna svæðis-
ins verði markvissar og byggist á
þekkingu og yfírsýn svo að komandi
kynslóðir hafi ekki síðri möguleika
en núlifandi að njóta svæðisins.
Verndaráætlun um ákveðið
svæði verður ekki gerð í eitt skipti
fyrir öll heldur þarf hún að vera í
stöðugri endurskoðun í kjölfar auk-
innar þekkingar á náttúranni og
breyttra áherslna í náttúruvernd.
Núna er t.d. verið að endurskoða
mörk elsta þjóðgarðs í heimi,
Yellowstone. í ljós hefur komið að
heita vatnið sem gýs úr hveram
þjóðgarðsins á upptök sín í geymi
í jarðlögunum, mun víðáttumeiri en
hingað til hefur verið talið. Nýting
vatns úr geyminum utan þjóðgarðs-
ins gæti haft áhrif á hverina innan
hans og rýrt gildi þjóðgarðsins.
Þess vegna er leitast við að friðlýsa
miklvæg svæði utan þjóðgarðsins
og bæta þeim við þjóðgarðinn.
Verndaráætlanir á íslandi
Skortur á ýmsum grunnrann-
sóknum á náttúru landsins, og
verndaráætlunum sem byggja á
þeim, verður til þess að náttúru-
vemdargildi svæða era oft óljós
þótt metið hafi verið gildi svæðanna
til annars konar landnýtingar svo
sem landbúnaðar, orkunýtingar eða
ferðamennsku. í hefðbundnu skipu-
lagi er hætta á að hallað sé á nátt-
úruvernd vegna þess misvægis sem
ríkir á milli verndaráætlana annars
vegar og t.d. virkjanaáætlana hins
vegar. Almennt er viðurkennt að
náttúruvernd borgi sig þegar til