Morgunblaðið - 30.04.1995, Page 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 30. APRÍL 1995 7 B
legginn á honum og tekið af honum
orðið, er lýst á dramatískan hátt:
„Halldór Kiljan Laxness gekk burt.
Honum fylgdu margir út úr húsinu,
íjöldi manna skipaði sér um hann
og vildi fá að þrýsta hönd hans. Jón
Axel Pétursson stóð eftir á ræðu-
pallinum og þeytti fúkyrðum út í
salinn. Nokkrir vel skólaðir liðsmenn
hans klöppuðu."
Halldór fékk samt að lesa sögu
sína til enda, á öðrum vettvangi.
Sunnudaginn 5. maí gekkst Félag
róttækra háskólastúdenta fyrir op-
inberri samkomu í Nýja Bíó. Eftir
því sem segir í Verklýðsblaðinu dag-
inn eftir hélt Kristinn Andrésson
erindi um gildi atburðarins 1. maí
og ufti „baráttu verkalýðs og
menntamanna fyrir samfylkingu
gegn fasisma". Svo las Halldór hina
„snjöllu smásögu" sína fyrir troð-
fullu húsi. Verklýðsblaðið fer ekki
í neinar grafgötur um það, að öllum
hlaut að skiljast ástæðumar fyrir
því, að broddarnir tóku orðið af
höfundinum 1. maí. Astæðan er sú,
að hann vegsamar „stéttabaráttu
verkalýðsins" og talar „máli sam-
fylkingarinnar". Ogþað er „broddur
til þeirra manna, sem vilja feiga
alla raunverulega baráttu verka-
lýðsins gegn auðvaldinu".
Daginn eftir þennan fund birtist
Þórður gamli halti í tímaritinu Rétti
og kom einnig út sérprentaður. Þeg-
ar Halldór hinn 7. maí sendir heftið
vini sínum Jóni Helgasyni í Kaup-
mannahöfn, fylgir því svofelld skýr-
ing:
„Nokkuð hefur verið róstusamt í
héraði um skeið, hef ég aðallega
grætt á því fé, en aðrir menn sorg-
lega reynslu. Sendi ég þér nú litla
bók þar sem aðalatriðin eru sögð í
smáleturs- og neðanmálsgreinum,
hefur þessi bók gert mesta Iukku
af öllum mínum bókum, ég skrifaði
hana á nákvæmlega tveim klukku-
tímum, og sama kvöldið sem hún
var skrifuð var hún orðin lands-
fræg, og hafði þó einginn heyrt
hana til enda. Ég er nú búinn að
hafa upp úr henni helmíngi meira
en öllu Fótataki manna, sem er
margra ára vinna. Markaðurinn er
dutlúngafullur."
Sagan af Þórðigamla halta verður
þó að teljast á mörkum þess að vera
beinlínis innlegg í stjórnmálabarátt-
una. En í henni koma fram í listræn-
um búningi svipuð sjónarmið og í
ummælum í Verklýðsblaðinu 29.
apríl 1935 í sambandi við hátíðahöld-
in 1. maí. Þar telur Halldór ótilhlýði-
legt, að verkamenn skuli standa
sundraðir í baráttu sinni við sameig-
inlegan óvin. (Peter Hallberg)
Halldór Laxness hafði verið beðinn
þess af fulltrúa 1. maí nefndar verka-
lýðsfélaganna, Sigurbirni Björnssyni
verkamanni í vinnuflokki Þorláks
Ottesens, að hann læsi söguna Lótus-
blómið angar, serh þá hafði birst í
safninu „Fótatak manna“. Hafði
Halldór lofað því, að sögn Sigur-
björns. Svo líður að 1. maí.vHalldór
sendir þá nefndinni orð um það, að
hann afturkalli Ioforð sitt, nema að
gefnum þeim kosti að alþýðuflokks-
menn gangi með kommúnistum í
samfylkingar- göngu 1. m'aí. Oddur
Ólafsson boðar Halldór á sinn fund
og fer þess eindregið á leit við Hall-
dór að hann gangi ekki á gefið lof-
orð. Alþýðublaðið greinir frá samtali
þeirra og leggur Oddur þann skilning
í orð Halldórs að hann hyggist efna
fyrra loforð sitt og lesa söguna um
lótusblómið.
Það varð ekki og sló nú í þá brýnu
sem fræg er í bókmenntasögu vorri.
Raunar virðist torskilið hve mikla
ást kommúnistar lögðu á Þórð
gamla halta því hann hefði trauðla
þótt kórréttur lestur í Sovét. Ég
játa það hinsvegar að sagan er í
hávegum höfð hjá mér og geymist
jafnan í minni, allt frá þeim degi
er ég hlýddi á höfundinn í Iðnó og
varð vitni að því er hann hvarf úr
húsinu vegna afskipta Jóns Axels
bróður míns. Skoðanir Þórðar gamla
halta á Sovétríkjunum voru hinsveg-
ar mjög nærri því sem „Árni
Straumur, hinn fúllyndi danski
hænsnaræktarmaður" lýsti lífinu á
þeim bæ.
Halldór, sem notaði hvert tæki-
færi til þess að fegra lífið í Sovét í
frásögnum sínum, er hann fann Þórð
að máli, upplýsir hinsvegar, í Skálda-
tíma að enginn hafí sá hlutur verið
SKÓLABRÆÐUR Dýrleifar Árnadóttur úr Menntaskólanum á póstkorti sem þeir sendu henni frá Kaupmannahöfn. Finnur Einarsson,
Hendrik J. Ottósson (Sillinn), Pálmi Hannesson, rektor en hann gekkst fyrir náðun 9. nóvembermanna, og Brynjólfur Bjarnason (Billinn).
sinn eigin barm! Og einn af foringj-
unum hafði snarræði til að leiða
Halldór ofan af sviðinu áður en
helgispjöllin voru orðin alger. Hall-
dór skundaði á dyr og rakleitt á
fund okkar kommúnista á Hótel
Skjaldbreið og þarf ekki að lýsa
móttökunum, fögnuðinum yfir að
fá hann í hópinn. Halldór settist um
stund hjá okkur, en hélt síðan upp
í Unuhús og fylgdi honum stór hóp-
ur undir byltingarsöngvum, og var
veður hið fegursta, vor í lofti, og
þegar kom að Unuhúsi var hrópað
ferfalt húrra fyrir skáldhetjunni.
Þessi atburður var útbásúnaður
af okkur sem stórhneyksli, og eins
og nærri má geta var fylgt fast
eftir, Félag róttækra stúdenta boð-
aði til fundar í Nýja-Bíó þar sem
Halldór las upp hin forboðnu sögu
sína, Þórð gamla halta er þegar
varð fræg, en mér var falið að flytja
erindi á undan og leggja út af þess-
um sögulega viðburði, því regin-
hneyksli að stöðva stórskáldið við
flutning á listaverki eftir sig.“
Ég hafði lengi haft í huga að fá
til liðs gamia góðkunningja og fé-
laga, sem ég vissi að kynnu frásagn-
ir um þessa löngu liðnu daga. Hafði
svo samband við systurnar Áslaugu
og Steinunni Árnadætur. Þær fylgd-
ust vel með öllu sem gerðist á vett-
vangi bókmennta. Góðir vinir Er-
lends í Unuhúsi og heimagangar
þar. Systur Hjalta Áynasonar, sem
var vinur og félagi Ásgeirs bróður
míns.
Svo þóttist ég vita að Guðbjörn
Ingvarsson málari hefði einhvers-
staðar verið nærri. Guðbjörn er
gamansamur maður. Hann tók þátt
í för ungra jafnaðarmanna að Laug-
arvatni þegar Héraðsskólinn var í
smíðum. Þá gaf Jónas frá Hriflu
út ritverkið „Verkin tala“. Guðbjörn
spurði ráðsmanninn á Laugarvatni
hvort gestirnir mættu skoða skóla-
húsið. Hann kvað nei við því. „En
megum við hlusta?“ spurði Guð-
björn þá.
Svo mundi ég eftir Ægi Ólafs-
syni forstjóra. Hann tók beiðni
minni vel. Síðan varð það úr að
haldið var á vettvang atburðanna
er gerðust fyrir 60 árum. Við sömd-
um við ljósmyndadeild Morgun-
blaðsins að ljósmyndari kæmi á vett-
vang. Skruppum í Ráðhúsið og sup-
um kaffisopa meðan beðið var ljós-
myndarans. Guðbjörn fór strax að
minnast á Báruböllin, sem stóðu
með fjöri í hans ungdæmi. Og við
sáum Bernburg í anda með fiðluna
SJÁ NÆSTU SÍÐU
GÚSTAF Adolf Svíakóngur afhendir Halldóri Laxness Nóbelsverðlaunin...
ara sem setið hafði í fangabúðum
nasista.
Kristinn átti líka eftir að breyta
um skoðun á upplestri Halldórs. I
bókinni „Enginn er eyland" segir
Kristinn svo frá: „Kommúnista-
flokkurinn var í harðri sókn og þá
framar öðru í samkeppni við Ál-
þýðuflokkinn. Hvor um sig safnaði
liði 1. maí. Alþýðuflokkurinn hafði
hátíð sína í Iðnó, kommúnistar á
Hótel Skjaldbreið. Á báðum stöðum
fullt hús.
Þegar liðið var á samkomuna á
Skjaldbreið gerðust heldur en ekki
tíðindi, inn kemur Halldór Kiljan
Laxness og nokkrir í fylgd með
honum, allir með miklum gusti. Ein-
hver hleypur upp á ræðupallinn með
yfirþyrmandi boðskap en vekur jafnt
undrun sem hneyksli. Undanfarinn
var, að Halldór hafði, mörgum okk-
ar til lítils fagnaðar, tekið að sér
að lesa upp sögu eftir sig á maíhá-
tíð „kratanna". En þetta lítt afsak-
anlega uppátæki hans hafði heldur
en ekki snúizt í hendi. Sagan reynd-
ist vera á þá lund að leiðtogar Al-
þýðuflokksins litu réttilega á hana
sem gagngera árás á sig og því
sárara að notaður var til slíkrar
árásar sjálfur 1. maí, fagnaðarsam-
koma þeirra þann dag. Líti hver í
... og hinn sami kóngur
í Bæjarútgerð
Reykjavíkur, þar sem
Jón Axel sýnir konungi
fisk því „Lífið er nú
einu sinni saltfiskur".
í Sovétríkjunum, sem hann gat hugs-
að sér að hafa með sér þaðan heim
til Islands. Yfirvöld kærðu sig heldur
ekki um að þýða sögu hans um Sölku
og Arnald. Kváðu þau kommúnista
á borð við Arnald ekki
þekkjast þar. Þórð gamla
halta hefðu þeir alls ekki
viljað heyra minnst á.
Hann sem sat í Fríkirkj-
unni hvern helgan dag
og geipaði óspart um
guðdóminn og geistlegrar
stéttar menn.
Verklýðsblaðið, Rauði
fáninn og fleiri rit eyddu
mörgum orðum í skríf um
brottrekstur Halldórs af
sviðinu í Iðnó. Kristinn
Andrésson kallaði Jón
Axel fasista og kvað hann
best kominn í röðum
þeiiTa. Það þótti mér mis-
sagt. Jón Axel og Oddur
baðstofufélagi Þórbergs
stofnuðu dansklúbbinn „Carioca11, öll-
um ágóða af starfsemi klúbbsins var
varið til þess að gefa út rit gegn
fasisma og nasisma. Það hét „Ár í
helvíti", endurminningar þýsks leik-