Morgunblaðið - 04.05.1995, Blaðsíða 6

6 B FIMMTUDAGUR 4. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
VIÐSKIPTI
Gjaldeyris-
öflun og
rannsóknir
Sjónarhorn
Rekstur rannsóknastarfsem-
innar á Islandi aflar þjóðar-
búinu gjaldeyris með beinum
hætti, skrifar Jakob K.
Krístjánsson, en margir gera
sér ekki grein fyrir þessu né
í hve miklum mæli þetta er.
JakobK.
Kristjánsson
AÐ er almennt viðurkennt
að vísindarannsóknir eru
óijúfanlegur hluti af
menningu og menntun
þróaðra þjóða auk þess sem þær
leiða oft til beinna hagnýtra niður-
staðna. Á sama hátt eru hagnýtar
rannsóknir og þróunarstarf hverri
þjóð nauðsyn og forsenda tækni-
framfara og nýsköpunar, sem leiðir
til aukinna þjóðartekna. Um þetta
þarf ekki að ræða frekar enda mý-
mörg dæmi sem það sanna. En í
þessari grein langar mig til að fjalla
um hvernig rekstur rannsóknastarf-
seminnar sjálfrar á íslandi aflar
þjóðarbúinu gjaldeyris með beinum
hætti, en margir gera sér eflaust
ekki grein fyrir þessu né í hve mikl-
um mæli þetta er.
Alþjóðlegt samstarf
Flestir vísindamenn á íslandi taka
þátt í margvíslegu erlendu sam-
starfi. Þar eru væntanlega um-
fangsmest sameiginleg rannsókna-
verkefni, sem eru þá oft ijármögnuð
að verulegum hluta með styrkjum
úr erlendum sjóðum (mest norræn-
um og evrópskum). Slíku samstarfí
tengjast margvísleg fundarhöld, þar
er um að ræða verkefnafundi,
stjórnarfundi, námskeið og jafnvel
stórar alþjóðlegar ráðstefnur. Einn-
ig eru inni í þessu stúdentaskipti
og mjög oft framlög erlendra fyrir-
tækja inn í verkefnin. Ferðakostnað-
ur íslenskra vísindamanna á fundi
'erlendis er líka mjög oft greiddur
af erlendum aðilum eða sjóðum í
tengslum við slík verkefni auk þess
sem margir fá beinlínis boð um að
halda erindi erlendis, sem þá jafnan
er greitt fyrir. í tengslum við slíkt
alþjóðlegt samstarf fá íslenskir
stúdentar mjög oft ferða- og náms-
styrki erlendis, auk þess sem þessi
alþjóðlegu sambönd hafa mikið með
það að gera að koma íslenskum
nemum fyrir við bestu háskóla
heims. Jafnframt koma erlendir
nemendur hingað til náms eða vinna
hér að verkefnum og þá að jafnaði
á styrkjum erlendis frá. Á sumum
sviðum er auk þess um að ræða
sérstaka rannsóknar- og námsleið-
angra hingað til lands. Allt saman
skapar þetta þjóðarbúinu töluverðar
tekjur sem ég held að séu almennt
mun meiri en menn gera sér grein
fyrir og er þá væntanlega ekki fylli-
lega metið sem framlag rannsókna-
starfseminnar til þjóðarbúsins.
Flestir íslenskir vísindamenn eru
auk þess meðlimir í einu eða fleirum
alþjóðlegum fagfélögum eða sam-
tökum en slík félög standa mjög oft
fyrir námskeiðum og ráðstefnum.
Gegnum slíka þátttöku geta því
þessir íslensku vísindamenn oft séð
til þess að þessi félög haldi fundi
sína og ráðstefnur hérlendis og er
þá oft um að ræða mörg hundruð
þátttakendur. Á það hefur ítrekað
verið bent að venjulegir ferðamenn
skapa þjóðarbúinu miklar tekjur og
er þar stundum talað um að afrakst-
urinn sé álíka mikill og af einu tonni
af þorski fyrir hvem ferðamann.
Jafnframt er bent á að ráðstefnu-
gestir gefí venjulega talsvert meira
af sér þar sem að þeir nota yfírleitt
dýrari þjónustu en almennir ferða-
menn. Það má því auðveldlega leiða
að því líkur að hér geti verið um
verulegt fjárhagslegt framlag að
ræða, sem tengist þessari starfsemi.
Rannsóknir á hveralíffræði
Til þess að rökstyðja þetta frekar
hef ég tekið saman ákveðið dæmi
þar sem ég hef metið lauslega
hversu mikils gjaldeyris hefur verið
aflað í tengslum við rannsóknir á
hitakærum örveram, sem era mitt
megin rannsóknarsvið eins og mörg-
um er e.t.v. kunnugt. Hér er einung-
is um lauslegt mat að ræða, en
þetta er þó allt alfarið mál sem að
ég hef sjálfur haft bein afskipti»af,
en til viðbótar þessu er vafalaust
ýmislegt af svipuðum toga, sem
aðrir vísindamenn hérlendis hafa
staðið að og einnig getur með einum
eða öðram hætti tengst rannsóknum
á lífríki hvera hér á landi. Rannsókn-
ir þessar á hitakæram örverum og
lífríki hvera og lauga hafa verið
stundaðar hér af töluvert miklum
krafti allt frá árinu 1982 en voru
einna umfangsmestar á fimm ára
tímabili frá 1990 til 1994 og hef
ég tekið þetta tímabil til að telja
saman gjaldeyrisöflunina.
Meðfylgjandi tafla sýnir helstu
þætti sem að þarna koma við sögu.
Það má að sjálfsögðu eitthvað tog-
ast á um hvort rétt mat sé lagt til
grandvallar í öllum liðum en þó
held ég að sé alveg ljóst að hér er
um veralega fjármuni að ræða og
sem að liggur ekki fjarri 100 millj.
kr. á þessu fímm ára tímabili.
Gjaldeyristekjur islenska þjóðar-
búsins tengdar rannsóknum á hita-
kærum örverum á áranum 1990-
1994 (5 ár):
Þús. kr.
Styrkir frá Nordisk Industrifond 35.000
Styrkir frá Nordisk Ministerrád 5.000
Alþjóðleg ráðstefna með 230 manns 30.000
Stjómarfundir í verkefnum, 14 manns 2.100
Ýmsir nefndarfundir, lðmanns 2.500
Vinnufundir, 30 manns 4.500
NorFa námskeið, 20 manns 5.000
Heimsóknir 10 vísindamanna 1.500
Erlendir nemendur, 10 manns
í 4-6 mánuði hver 1.500
Erlendir leiðangrar, 5 stk.,
2-5 manns í 1-3 vikur 2.500
Sérstakt samstarf við Frakka 0.750
Genis hf. ýmsar tekjur (sölutekjur) 15.000
Aðrar heimsóknir, 5 manns 0.750 -
Framlög, erlend fyrirtæki (seld verkefni) 5.000
Ferðir Isl. erlendis greiddar af
erl. aðilum 10 (kostn.) 0.750
Styrkir til ísL námsmanna erlendis, 3 nem. 1.200
Samtals 113.050
Með í þessu mati eru að sjálf-
sögðu ekki fjölmargir huglægir
þættir sem eru gagnlegir eða já-
kvæðir fyrir land og þjóð. Þar má
nefna það framlag sem öflugar
rannsóknir af þessu tagi leggja til
álits íslands erlendis á vísindasvið-
inu. Auk þess eru þetta mikilvægar
rannsóknir til öflunar þekkingar um
íslenska náttúru og séríslensk fyrir-
bæri eins og hveri og laugar, auk
þess að vera almennt framlag til
menningar og menntunar þjóðarinn-
ar.
Ég er þess fullviss að það séu
ýmiss önnur svið og rannsóknaverk-
efni hér á landi sem era einnig í
miklum alþjóðlegum samskiptum og
sem afla með svipuðum hætti um-
talsverðra gjaldeyristekna. Því má
bæta við að á þessu sama fímm ára
tímabili, sem hér um ræðir fengust
líklega 40 - 45 millj. kr frá íslensk-
um rannsókna- og vísindasjóðum til
þessara verkefna. Auk framlaga frá
rannsóknastofnunum og Háskóla
íslands má áætla að heildarkostnað-
ur við rannsóknir á hitakærum ör-
veram á þessu fimm ára tímabili
hafi verið nálægt 130 millj. kr. Því
sést að þessi starfsemi, sem hér er
tilgreind hefur með beinum og
óbeinum hætti skilað umtalsverðum
hluta þess kostnaðar aftur til ríkis-
ins og þjóðarbúsins.
Vegna samdráttar og áherslu-
breytinga í norrænu rannsóknar-
samstarfí hafa tekjur þaðan nú
minnkað mikið. Styrkir til rann-
sókna á hveralíffræði úr innlendum
sjóðum hafa einnig lækkað nokkuð
og ennþá eru tekjur vegna þátttöku
í Evrópusamstarfi ekki farnar að
skila sér. Rannsóknarumfangið hef-
ur því verið að dragast saman s.l.
1 ár og verður svo út þetta ár eða
þar til við náum að bæta það upp
með rannsóknastyrkjum frá Evr-
ópusambandinu. Þar sem staða okk-
ar á þessu sviði er enn mjög sterk
er ekki ástæða til að ætla annað
en það muni takast.
Rannsóknir þessar hafa alla tíð
haft að hluta til það markmið að
af þeim hlytist bein hagnýting. í
þeim tilgangi var m.a. stofnað fyrir-
tækið Genís hf. á árinu 1989 og
hefur starfsemi þessi vaxið hægt
og bítandi síðan. Útflutningur á
vegum Genis hf. nam alls 6 millj.
kr á s.l. ári.
Atvinnumöguleikar
vísindamanna
Því er ekki að neita að atvinnu-
möguleikar vísindamanna og
margra annarra háskólamenntaðra
manna eru mjög takmarkaðir hér á
landi og eru því margir af færustu
vísindamönnum þjóðarinnar starf-
andi erlendis vegna þess að þeir
hafa ekki fengið starf við hæfi eða
aðstöðu í sama mæli hér á landi.
Þetta hefur reyndar ágerst mjög hin
síðari ár og er svo komið að fjöl-
margir efnilegustu nemendum okk-
ar, sem nú fara til framhaldsnáms
erlendis gera ekki lengur ráð fyrir
því að þeir komist heim aftur. Það
er því afar mikilvægt að reynt sé
eftir mætti, að halda uppi eins mik-
illi og öflugri rannsókna- og vísinda-
starfsemi hér á landi og kostur er
til að spyrna gegn slíkum hæfileika-
flótta.
Margir telja eflaust að megin-
hluti hinnar opinbera rannsóknar-
starfsemi hérlendis sé að mestu út-
gjöld fyrir ríkið og skili ekki miklum
beinum tekjum til baka. Menn gera
sér oft ekki grein fyrir margvísleg-
um hliðarverkunum og að slík starf-
semi afli í raun og veru, með beinum
og óbeinum hætti, umtalsverðra
beinna tekna í þjóðarbúið. Ég er
þess fullviss að t.d. með einhverjum
beinum stuðningi við skipulagningu
og undirbúning alþjóðlegra vísindar-
áðstefna mætti stórauka tekjur af
þessu tagi af rannsóknarstarfsem-
inni í landinu.
Höfundur er deildarstjóri
líftæknideildar
Iðntæknistofnunar og dósent í
örverufræði við Háskóla íslands.
Verðhækkanir á dagblaðapappír sagðar stafa af hækkun hráefnis og aukinni eftirspurn
Rannsaka ólög*-
legt samráð
í pappírsiðnaði
FRAMKVÆMDASTJÓRN Evr-
ópusambandsins, ESB, hóf í síð-
ustu viku rannsókn á því hvort
pappírsframleiðendur hefðu haft
með sér ólöglegt samráð um að
hækka verð á blaðapappír og nær
hún til um 40 fyrirtækja í átta
löndum. Kemur hún í kjölfar mik-
illa kvartana frá útgefendum en
pappírskostnaður er yfírleitt um
fjórðungur af heildarkostnaði við
útgáfu dagblaða, samkvæmt Re-
uters-frétt. í pappírsiðnaðinum
sjálfum segjast menn ekkert hissa
á rannsókninni en halda því fram,
að verðhækkunin stafi fyrst og
fremst af hækkun á hráefninu,
tijákvoðunni, og af aukinni eftir-
spurn.
Frá því á síðasta ári hefur verð
á blaðapappír hækkað um meira
en 30% í Evrópu og búist er við,
að það hækki um önnur 20% þegar
samningar verða endurnýjaðir í
júlí næstkomandi. Þegar Karel Van
Miert, sem fer með samkeppnismál
í framkvæmdastjórn ESB, skýrði
frá rannsókninni í Brussel í síðustu
viku, sagði hann, að vegna fyrir-
liggjandi upplýsinga hefði verið
full ástæða til að efna til hennar
en þá í vikunni eða á þriðjudags-
morgni var gerð húsleit samtímis
hjá 40 fyrirtækjum í átta löndum.
Meðal þeirra voru Norske Skog
í Noregi, SCA, Stora og MoDo í
Svíþjóð, KNP BT í liollandi,
Bridgewater Paper í Bretlandi auk
fyrirtækja í Finnlandi, Frakklandi,
Áusturríki, Ítalíu óg Þýskalandi.
Er búist við, að rannsóknin taki
allt að hálfu ári enkvartanir vegna
verðhækkananna hafa borist frá
öllum aðildarríkjum ESB en þó
mest frá Frakklandi, að sögn The
Financial Times. Van Miert sagði,
að auk þess hefðu nokkrar ríkis-
stjórnir vakið athygli fram-
kvæmdastjómarinnar á þessu
máli.
Hækkun á hráefnisverði og
aukin eftirspurn
Pappírsframleiðendur vissu vel
hvað var á seyði og enginn vafi
er á, að þeir hafi haft svörin á
reiðum höndum þegar bankað var
upp á hjá þeim. I fyrsta lagi benda
þeir á, að verð á hráefninu, tiják-
voðu og úrgangspappír, hafi meira
en tvöfaldast á einu ári og í öðru
lagi nefna þeir, að eftirspurnin
hafí aukist miklu meira, einkum í
Bandaríkjunum, en framleiðslu-
geta fyrirtækjanna ráði við.
Kevin Lyden, framkvæmdastjóri
pappírsframleiðandans Shotton í
Bretlandi, segir, að á síðustu sam-
dráttarárum hafí framleiðslugetan
ón tonna um heim allan og nu
þegar eftirspurnin hafi aukist í
Vestur-Evrópu og Norður-Amer-
íku og gífurlega í Suðaustur-Asíu
sé einfaldlega skortur á pappír.
Pappírsskorturinn tekur ekki
aðeins til Evrópu, heldur til alls
heimsins, og í Bandaríkjunum var
búist við verulegum verðhækkun-
um nú um síðustu mánaðamót. Þar
hefur verð á tijákvoðu hækkað
meira en í Evrópu.
Skammt öfganna í milli
Sérfræðingar í málefnum papp-
írsiðnaðarins telja flestir ólíklegt,
að framleiðendur hafi haft samráð
með sér um verðhækkanir enda
sé um að ræða vöru, sem lúti lög-
málum framboðs og eftirspurnar
og auðvelt að flytja hana úr einni
heimsálfu í aðra. Sumir útgefendur
eru á sama máli og segja, að í
pappírsverðinu hafi alltaf verið
skammt öfganna í milli.
Mörgum finnst það líka bjart-
sýni hjá framkvæmdastjórn ESB,
að rannsóknin muni ekki taka
nema hálft ár í mesta lagi og minna
á, að rannsókn á ólöglegu samráði
meðal sementsframleiðenda og
lauk á síðasta ári hafí tekið fimm
ár.
Sektir 10% af veltu
Framkvæmdastjórnin vérður nú
meðal annars að komast að því
hvort pappírsframleiðendur hafi
sammælst um að hækka verðið,
hvort þeir hafi búið til pappírss-
kort eða samið um að skipta á
milli sín markaðinum. Ef niður-
staðan verður sú, að um hringa-
myndun hafi verið að ræða, er
heimilt að sekta fyrirtækin um 10%
af heildarveltu en yfirleitt er í
reynd miðað við veltu þeirra á
ESB-markaðinum.
Á síðasta ári dæmdi fram-
kvæmdastjórnin framleiðendur
stálbita, pappa og sements í miklar
sektir og sérstaklega þá síðast-
nefndu. Voru 33 fyrirtæki dæmd
til að greiða um 20 milljarða ísl.
kr. vegna leynilegra samninga um
samráð.