Morgunblaðið - 07.05.1995, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 7. MAÍ 1995 11
voru gefnar töluverðar yfirlýsingar um að
mennta- og menningarmálin hefðu forgang.
Menn verða að sníða sér stakk eftir vexti. Það
er ekki stórmannlegt að eyða um efni fram í
menntamálum og velta skuldabagganum yfir
á þá sem eru að mennta sig. Hlutur mennta-
málaráðuneytisins er mikill í fjármálum ríkis-
ins. Ef vel á að vera og menn vilja láta óskir
sínar rætast þá verður hann að verða meiri.
Hvað tekst í því efni vil ég ekkert fullyrða
um. Forveri minn fylgdi mjög aðhaldssamri
stefnu og ég tel að það hafí verið sparað eins
og frekast er kostur, það verður því erfitt að
skera meira niður.“
Það á semsagt að auka hlut menntamála í
ríkisú tgjöldum ?
„Það er í samræmi við stefnu míns flokks
fyrir kosningar og þær áherslur sem lagðar
voru í kosningabaráttunni, að standa vel að
mennta- og menningarmálum. Ég hef fyrst
og fremst látið að mér kveða í alþjóðamálum
á undanförnum árum og ég hef haldið því
fram að við nýtum ekki þau tækifæri sem þar
skapast, sem eru miklu fleiri en nokkru sinni
fyrr, nema við stöndum vel að menntamálum,
vísindum og rannsóknum. Það gerist ekki
nema mönnum séu sköpuð tækifæri til að
nýta þessa nýju kosti sem við blasa. Það á
að líta á framlög í þessu skyni sem fjárfest-
ingu. Við þurfum að huga sérstaklega að sjáv-
arútvegsfræðum, skipstjómarmálum og mat-
vælaiðnaðinum. Við erum matvælaútflytjend-
ur, kröfurnar eru að aukast sem við getum
ekki uppfyllt nema við stöndum vel að mennta-
málum okkar á þessu sviði,“ segir Björn.
Engir oórir sem gælo aó íslenskri menningu
„Við megum ekki gleyma því að það eru
engir aðrir en íslendingar sem gæta að ís-
lenskri menningu, íslenskri tungu og íslenskri
sögu. Við felum engum öðrum þessi verkefni.
Um leið og við styrkjum okkur til þátttöku í
alþjóðlegu samstarfí í gegnum menntun verð-
um við að minnast ákveðinna grunnþátta eins
og þessara sem við ein í heiminum getum sinnt.
Sjálfur hef ég oft lýgt þeirri skoðun minni
að Islandssagan hafi farið halloka í skólakerf-
inu. Ég hlustaði á breskan fræðimann flytja
erindi um daginn um alþjóðamál. Hann var
meðal annars að tala um stöðu Bandaríkjanna
og sagði að Bandaríkjamenn væru að breyta
um afstöðu í heimsmálum meðal annars út
af því að sögukennsla hefði orðið að víkja
fyrir fræðslu um umhverfismál. Hann sagði
áð þetta leiddi jafnvel til þess að Bandaríkja-
menn vissu ekkert um sína stöðu, þeir yrðu
rötlausir af því að þá skorti þær forsendur
sem þeir hefðu ef þeir áttuðu sig á sinni sögu.
Ég held að þetta eigi við um allar þjóðir og
við sjáum það þegar kerfín eru að hrynja í
Austur-Evrópu núna. Hvað er það sem gefur
þjóðunum styrk? Tilvísunin til eigin sögu, trú-
arbragða og menningar. Þetta eru sterkustu
forsendurnar í tilfinningalífi hverrar þjóðar.
Við verðum að leggja rækt við þetta því það
er enginn annar sem gerir það fyrir okkur.
Annars getum við heldur ekki látið verulega
að okkur kveða í aiþjóðlegu samhengi."
Jákvæó umræóa
Þú hefur talað um að umræða um mennta-
mál þurfi að vera jákvæð.
„Já, mér fínnst hún hafa verið á of neikvæð-
um brautum. í kosningabaráttunni fórum við
þingmenn víða og heyrðum hljóðið í kennurum
og nemendum. Að vísu var verkfall og aðstæð-
ur kannski sérstakar. En það þarf að laða
fram jákvæða þætti og sameina sem flesta í
jákvæðri umræðu um þessi mikilvægu mál.
Ef ég get stuðlað að því finnst mér nokkuð
hafa áunnist."
En stafar þessi „neikvæða umræða “ ekki
til dæmis af því að laun kennara eru of lág
og nemendur of margir í bekkjum? Verður
ekki að taka á þessu svo umræðan geti orðið
jákvæð?
Umræðurnar um menntamálin koma oft
fram í slíkum atriðum en það á að líta á fleiri
þætti. Stefnumörkun í menntamálum er stór-
mál sem þarf að ræða meira fyrir opnum tjöld-
um. Það hafa verið skoðanir uppi um það,
meðal annars meðal kennara, að skólamál og
kennslumál væru svo sérhæfð að foreldrar
ættu ekki að skipta sér af þeim og ekki aðrir
en þeir sem hefðu sérþekkingu. Ég er ekki á
þeirri skoðun. Ég tel að þetta sé efni sem
eigi að ræða almennt. Allir eigi að geta tjáð
sig um það. Allir hafi sama rétt til þess og
allir hafi í raun eitthvað til málanna að leggja
ef þeir hafa lagt sig fram um að kynna sér
hlutina. Þetta er ekkert einkamál kennarar-
stéttarinnar heldur mál allrar þjóðarinnar sem
þarf að ræða á þeim forsendum. Þetta snertir
hvert einasta heimili í Iandinu. Foreldrasamtök
hafa verið að eflast og aukast og mér finnst
að það eigi að taka fullt tillit til sjónarmiða
þeirra í þessum umræðum. En málaflokkarnir
hér eru þannig að það þýðir lítið að vera með
einhliða yfirlýsingar. Það verður að laða marga
fram til samstarfs til að komast að niðurstöðu
sem sæmilegur friður er um.“
Hvað er það sem gef-
ur þjóðunum styrk?
Tilvísunin til eigin
sögu, trúarbragða og
menningar. Þetta
eru sterkustu for-
sendurnar í tilfinn-
ingalífi hverrar þjóð-
ar. Við verðum að
leggja rækt við þetta
því það er enginn
annar sem gerir það
fyrir okkur.
til . menntunar hafa bitnað á
ákveðnum starfsgreinum og
starfsnámi ýmiss konar. Ef við
horfum út fyrir landsteinana er
alls staðar unnið að því að auka
hlut starfsnámsins. Nefna má
hina nýju Leonardo-áætlun Evr-
ópusambandsins sem mennta-
málaráðuneytið kynnti í vikunni.
Það eru ýmsar hugmyndir hér um
breytingar á iðnnámi sem menn
hljóta að skoða.“
Samtímagreióslur kosta
hundruó milljóna
Munt þú reyna að hafa samráð við þá sem
ákvarðanir snerta beint?
„Eins og frekast er kostur. Stjórnkerfi okk-
ar er þannig að samráðskröfumar eru mjög
ríkar. Ég hef sagt á fundum að það sé sjálf-
sagt að hafa samráð, en samráð þýðir ekki
að menn séu sammála. Menn þurfa ekki að
komast að þeirri niðurstöðu sem viðmælandinn
vill en menn geta heyrt ólík sjónarmið og eiga
að gera það. Mér fínnst oft alið á tortryggni
á þeirri forsendu að það sé ekki talað við
menn og mér finnst að allt slíkt sé þess eðlis
að það eigi að vera hægt að koma í veg fyrir
það. Hins vegar felast engin fyrirheit um að
menn verði endilega sammála í því að hafa
samráð við aðra.“
Sögukennslan farió halloka
Þú nefndir að sögukennslan hefði orðið út-
undan að þínu mati. Finnst þér að það þurfi
að endurskoða námsskrá í grunnskólum?
„Þessi mál þurfa sífellt að vera í endurskoð-
un. Ég er samt ekki með þessum orðum að
gefa yfirlýsingu um að það skuli hrundið í
framkvæmd einhverri allsheijarendurskoðun á
námsskrá. Það má taka einstaka þætti. Það
hefur margt breyst bæði í okkar sögu og
heimssögunni. Við þurfum að líta á hvernig
því öllu verður komið til skila. Við þurfum
líka að huga að áherslunum. Ég tel að það
sé eitt af frumverkefnum okkar íslendinga í
heimsmenningunni að rækta okkar eigin
menningu og ýta undir þá sem eru að rækta
íslenskan menningararf erlendis. Það er ekki
við því að búast að aðrir geri það.“
Þurfum við nýja menntastefnu?
„Ný menntastefna liggur nú fyrir, meðal
annars með lögum um grunnskóla og frum-
varpi um framhaldsskóla, sem flutt verður á
haustþingi og vonandi afgreitt sem fyrst.
Áherslurnar geta vissulega breyst með nýjum
ráðherra en þær geta rúmast innan þeirrar
stefnu sem mótuð hefur verið."
Þannig að það verður ekki skipuð enn ein
nefndin til að móta menntastefnu?
„Nei. Það er ástæðulaust að hver ráðherra
skipi sérstaka nefnd til að móta einkamennta-
stefnu. Svo er mjög umdeilt hvað felst í hug-
takinu menntastefnu. Þessi stefnumörkun laut
sérstaklega að grunnskólanum og framhalds-
skólanum."
Talandi um framhaldsskólafrumvarpið. Há-
skólakennarar kvarta undan því að nemendur
sem þangað koma séu ekki nógu vel undirbún-
ir. Þarf að endurreisa stúdentsprófið?
„Ég hef nú ekki myndað mér skoðun á
því. Það eru gerðar ákveðnar kröfur til fram-
haldsskólanna og ég vona að þeir uppfylli þær
því annars erum við illa sett. Það er spurning
hve miklu verði áorkað með stjórnvaldsaðgerð-
um. Varðandi framhaldsskólann má nefna að
sums staðar erlendis eru menn að ræða það
að gera hann að skyldu. Allir eigi að fá meiri
menntun en grunnskólamenntun. Mín stefna
er sú að mikil menntun geti aldrei skaðað og
sé frekar til góðs en ills. Allar leiðir til að
gera menn betur menntaða séu af hinu góða.“
Þannig að þú myndir ekki taka undir með
þeim sem segðu hættu á að verið væri að
mennta fólk til atvinnuleysis?
„Ég vona að við höfum þjóðfélag sem veit-
ir öllu vel menntuðu fólki störf. Að sjálfsögðu
hafa möguleikarnir hér verið mjög takmarkað-
ir í ýmsum störfum, en það má auka mjög
veg annarra starfsgreina. Hefðbundin viðhorf
Ef ég má vikja að Lánasjóði
íslenskra nárnsmanna, hvaða
ástæða er til að hrófia við honum
núna?
„Það var samið um það milli
stjómarflokkanna að endurskoða
lög og reglur lánasjóðsins. Það er
of snemmt að segja til um hvað
komi út úr því. Það hefur ekki
verið ákveðið hvemig verði staðið
að þessari endurskoðun. Hvorki
formlega né hver markmiðin
verða. Það er ljóst frá mínum
bæjardyrum séð að það má ekki
gera neitt í málefnum lánasjóðsins
sem kemur honum í sömu kreppu
og hann var í árið 1991 þegar
hann var að komast í greiðslu-
þrot. Ólafur G. Einarsson tók
mjög rösklega á því máli. Sjóður-
inn er núna í viðunandi horfí. Mér
finnst fráleitt að raska því, en auðvitað má
lengi endurskoða. Menn em með hugmyndir
um samtímagreiðslur svokallaðar þannig að
námsmenn fái. lánin ekki eftir á eins og nú
er. Það er ákkflega dýrt að hrinda þessu í
framkvæmd, svo skiptir hundruðum milljóna
króna. Menn hljóta að velta því fyrir sér hvort
það sé skynsamlegt að veija takmörkuðum
fjármunum til menntamála í það.“
Verða námsmenn hafðir með í ráðum?
„Fulltrúar stúdentaráðs hafa nú þegar kom-
ið til mín og það er alveg ljóst að þeir verða
hafðir með í ráðum með einum eða öðrum
hætti. Annað félli ekki að þeirri skoðun minni
að það sé sjálfsagt að hafa samráð.“
Sótt um menningarmólin
Menningarmálin heyra líka undir þitt ráðu-
neyti. Fær menning þrifist án ríkisstyrkja?
„Ég held það sé góð sátt um það á íslandi
að það beri að standa að menningarmálum
með framlögum af skattfé almennings. Ég
hef ekki áhuga á því að sú sátt verði rofin.
Að sjálfsögðu á að gera kröfu á því sviði eins
og öðrum um að það sé skynsamlega að ráð-
stöfun hins opinbera fjár staðið. Það er æski-
legt að það verði komið skýrari skipan á út-
hlutun styrkja til menningarmála. Menn viti
hvar þeir standa. Það tel ég í samræmi við
breytingar í stjórnsýslunni á undanförnum
misserum með stjórnsýslulögum meðal ann-
ars. Það er mjög brýnt að ráðuneyti lagi sig
að því og allar starfsreglur verði gegnsæjar
og skýrar."
Eiga þessi faglegu viðhorf Ifka við um skip-
an stjórna menningarstofnana?
„í mörgum tilvikum ber að gera það sam-
kvæmt ákveðnum tilnefningum. Ég hef verið
þeirrar skoðunar að það verði að hafa þar
ákveðið svigrúm fyrir stjómmálamenn. Hvað
eru fagleg vinnubrögð? Það er svo umdeilt.
Ég gef ekki mikið fyrir orðið „faglegur" þeg-
ar menn eru að nota það til að þrengja að
ákvörðunarvaldi stjórnmálamanna. Mér finnst
felast í því vanmetakennd, þegar stjórnmála-
menn ganga fram fyrir skjöldu tií að tak-
marka hið pólitíska vald. Þeir era þó kallaðir
til ábyrgðar á tjögurra ára fresti sem ekki
gildir um hina „faglegu" tilnefningaraðila.
Stjórnmálamenn geta verið mjög faglegir ekki
síður en aðrir.“
Næm kvikan i fjölmiðlunum
Nú ert þú gamall blaðamaður, Björn. For-
verí þinn gerði siðgæði fjölmiðla að umtals-
efni. Þú hefur starfað á vettvangi Evrópuráðs-
ins sem samþykkti umdeilda ályktun á sínum
tíma um fjölmiðlasiðferði. Hyggstu beita þér
í embætti fyrír bættum vinnubrögðum fjöl-
miðla?
„Ég býst við að ég muni gera það líkt og
ég taldi mig gera þegar ég starfaði sem blaða-
inaður. Það sem er hvað viðsjárverðast í fjöl-
miðlum núna er ofbeldi sem fer út fyrir mörk-
in, en lög voru sett um það á Alþingi í vetur.
Þetta er mjög viðkvæmt svið og erfitt að setja
almennar reglur.
Ég er þeirrar skoðunar að opinber íhlutun
á þessu sviði eigi að vera mjög takmörkuð.
Ályktunin sem samþykkt var á þingi Evrópu-
ráðsins, þar sem eru fulltrúar tuga Evrópu-
ríkja, var að mörgu leyti athyglisverð. Það
var verið að taka þar á málum sem eru mjög
viðkvæm. Stjórnmálamenn og aðrir aðilar
heldur en fjölmiðlamenn reyndu að fóta sig á
almennum reglum. Eftir að þetta var sam-
þykkt fór allt á annan endann, sérstaklega
meðal útgefenda og blaðamanna sem mót-
mæltu þessu harðlega og töldu þetta vera
inngrip í hið heilaga frelsi fjölmiðlanna. En
það sést á þessu að þarna er ákaflega mikil
togstreita. Mér finnst fjölmiðlarnir of við-
kvæmir fyrir sjálfum sér. Ef stjórnmálamenn
væru eins viðkvæmir og fjölmiðlarnir væri hér
allt í háalofti. Kvikan hjá fjölmiðlunum er
miklu næmari en hjá þeim sem starfa að
stjórnmálum. Stjórnmálamenn láta miklu fleiri
hluti ganga yfír sig án þess að æmta eða
skræmta. Þráðurinn í fjölmiðlamönnum er
miklu styttri en hjá öðrum. Það sýnir að þeir
telja sig þurfa að veija sitt sjálfstæði með
snörpum viðbrögðum en eiga erfítt með að
taka þátt í almennum umræðum um eigin
stöðu. Umræður um almennar starfsreglur á
þeirra sviði séu aðför að málfrelsinu. Þetta
eru umræður sem fara fram hér og alls stað-
ar og þeim verður haldið áfram. Löggjafar-
vald, framkvæmdarvald og dómsvald starfa í
samræmi við stjórnarskrá og lög. Fjölmiðlarn-
ir, sem kannski líta á sig sem fjórða arm
valdsins, hafa þróast út frá öðrum lögmálum
og bregðast alltaf mjög illa við þegar menn
velta fyrir sér hvort hægt sé að setja um þá
almennar reglur.
Hér á landi höfum við mjög öflugan ríkis-
fjölmiðil og það er af svipuðum toga að þegar
hafnar eru almennar umræður um hann rísa
starfsmennirnir upp og telja vegið að heilögum
rétti sínum. Það á það sama við um Ríkisút-
varpið og aðra fjölmiðla að kveikurinn er mjög
stuttur."
Rikisútvarpió
Er að vænta breytinga á starfsemi Ríkisút-
varpsins?
„í stjórnarsáttmálanum er mælt fyrir um
að aðstöðumunur verði jafnaður þar sem ríkið
stundar atvinnurekstur í samkeppni við einka-
aðila. Arðsemiskröfur verði gerðar til fyrir-
tækja ríkisins. Áhersla verði á að breyta
rekstrarformi ríkisviðskiptabanka og fjárfest-
ingarlánasjóða. Það sama eigi við um fyrir-
tæki og stofnanir í eigu ríkisins sem séu í
samkeppni við einkaaðila. Unnið verði að sölu
ríkisfyrirtækja í samræmi við ákvarðanir Al-
þingis. Ég á að fara eftir þessari stefnuyfirlýs-
ingu eins og aðrir sem starfa á vegum ríkis-
ins. Ég hlýt að líta á þau fyrirtæki sem undir
ráðuneytið heyra. Ég veit ekki til þess að
annað eigi að gilda um Ríkisútvarpið. Ef ég
væri starfsmaður þar myndi ég lesa þetta og
búa mig undir að mín starfsemi félli að þessu.“
Hvað þýða þessi orð stefnuyfírlýsingarínn-
ar? Á aðjafna samkeppnisstöðu Ríkisútvarps-
ins og annarra Ijósvakamiðla? Á að einkavæða
Rás 2?
„Við eigum eftir að gera verkefnaáætlun
fyrir ráðuneytið en þá hljótum við að skoða
þessi tvö mál sem þú nefndir.“
millilióalausu sambandi
Á meðan við höfum talað saman höfum við
heyrt tölvuna þína gefa merki um að tölvupóst-
ur væri kominn. Það hefur komið fram í frétt-
um að þú værir tengdur við „internetið“ og
værír kominn með svokallaða heimasíðu.
Sérðu fyrir þér að þessi nýju tölvusamskipti
eigi eftir að gegna hlutverki í menningar- og
menntamálum þjóðarinnar?
„Tvímælalaust. Möguleikarnir eru ótæm-
andi. Menntamálaráðuneytið er með heimasíðu
og þar eru ýmsar upplýsingar. Sama er með
Alþingi. Ég hef mína heimasíðu sem ég hef
haft mjög gaman af og fengið mikið út úr.
Eftir að ég varð ráðherra hef ég haldið áfram
að skrifa inn á hana um mína reynslu. Nú
get ég náð milliliðalaust til fólks og skrifað
það sem mér dettur í hug inn á netið. Fjölm-
iðlamenn hljóta að velta fyrir sér stöðu sinni
við þessar breyttu aðstæður.
í menntakerfinu er mikill áhugi á tölvumál-
um. Það varð ég meðal annars var við í kenn-
araverkfallinu. Ég hef hug á að ýta undir
þessa tækninýjung. Varðandi tölvusamskipt-
in við útlönd þá verður ríkið að auka band-
breiddina. Það er ekki viðunandi að hafa jafn-
takmarkaða bandbreidd og núna. Það á
stækka hana í að minnsta kosti tvö „mega-
bæt“ og hafa þessa þjónustu á lágu verði
þannig að sem flestir geti nýtt sér hana.
Þetta er ekki einungis leið okkar út úr land-
inu heldur einnig annarra inn í landið til að
afla upplýsinga. Ef gáttin er of þröng tekur
svo langan tíma að komast í gegn að menn
hætta að nenna því. Almennt talað á ríkið
ekki að vera með puttana í þessu heldur leyfa
sem mest frelsi.
Ég tel líka mjög mikilvægt að þróa sem
fyrst fræðslu- og menningarefni á CD-rom
diskum, þar sem menn færa sér margmiðlun-
artækni í nyt. Það þarf að gera skipulegt átak
í að nýta hana. Það þarf að koma þróunarað-
stoð frá ríkinu ef kostur er. Það kostar sitt
en ef við hugum ekki að því þá drögumst við
fljótt aftur úr.“