Morgunblaðið - 07.05.1995, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 7. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MANNLIFSSTRAUMAR
Tísku-
straumar
Yorkomunni
fylgja ekki
aðeins að
sunnan fuglar og eftir Elínu Pálmadóttur
hlýir vindar með
fjólublá skyrta, bindi
rautt.
gróðri og grænum grundum. Að
sunnan blása líka ferskir tísku-
straumar. Búðirnar fyllast af
sumarfatnaði, sem lífgar upp á
sálina eftir drunga vetrarins.
Þegar gengið er niður Laugaveg-
inn taka að birtast í búðarglugg-
um flíkur, sem bera ákveðið svip-
mót. Þar er komin tískan, hús-
bóndinn sem lætur hlýða sér.
Og konumar segja: Ég á ekki
flík að fara í, allt orðið lúið og
gamaldags! Verður að bæta það
upp með a.m.k. einni tískuflík.
Ný flík til að spóka sig í á björt-
um dögum getur líka gert undur
fyrir sálina. Eykur sjálfstraustið
og hlýjar um hjartarætur. Þá
tilfinningu þekkja flestar konur.
Pilsin upp! Pilsin
niður! voru gjaman
tilskipanir tísku-
kónganna. Þótt
breytingarnar gerð-
ust ekki jafn tíðar
sem nú á okkar
hraðfleygu öld gátu
þær valdið írafári
miklu. Síðu pilsin
mátti að vísu stytta,
en verra að síkka
stuttu pilsin. Mesta
klúður að bæta bekk
ofan á þau undir
dragtaij akkanum
eða af hugvitssemi
að selja plíseringa-
kant neðan á.
Reyndi á útsjónarsemina.
Skömmu eftir að stuttu pilsin
urðu tíska sat hið sposka skáld
Káinn fyrir framan unga og lag-
lega stúlku, sem ekkert gerði til
að hylja leggja-fegurð sína,
nema síður væri. Loksins stóðst
hann ekki mátið og segir við
hana:
Ekkert kalla ég á þér ljótt,
yndis-snjalla mærin;
mér hafa alla ævi þótt
á þér falleg lærin.
Ekki eru þó allar svo heppnar
að hafa sýningarhæf hné, hvað
þá læri. En nú leikur við okkur
lánið, því allt er í tísku, síð pils
og stutt óg allt þar á milli. Hví-
líkt lán! Káinn hafði skoðun á
því hver pilssíddin ætti að vera.
Orðaði það svona:
Kæru löndur! Hvað veit ég,
karl, um pilsin yðar;
en mér finnst lengdin mátuleg
milli hnés og kviðar.
Og þar getur hún sem best
verið á því herrans vori 1995,
meira að segja líka milli hnés
og ökkla, samkvæmt fréttum af
vortískusýningum suður í París.
Það sýndist henni Marcellu vin-
konu minni á Huvudstadsbladet
í Finnlandi að minnsta kosti þeg-
ar tískustraumamir bámst norð-
ur til hennar fyrr á þessu vori.
Auðunn Bragi snaraði góðfús-
lega viðbrögðum hennar:
Fáum við nú flest í pósti
frep um það, sem koma skai:
Móðinn fyrir meyjaval,
meður eigi neinum þjósti.
Kjólasíddin leggjalöng
líka stutt - og ærið þrðng
Mittið nett svo nefna vil;
Breáur eigi birtu og glit,
- blíða meyju skarpan lit.
Fyrir makann finnst ótrautt
Hér mun ekki hik né
stans,
hratt skal stiginn tískudans.
Fínt, að mátinn finnst um síð,
flest þó sé um nokkurt stríð!
Oftar hefur verið krafist netts
mittis en víðra mussufata, þó
enn sé allur gangur á. Þetta
fylgir auðvitað núgildandi
mjónutísku, sem er svo almenn
orðin að bresk heilbrigðisyfir-
völd sendu nýlega frá sér aðvör-
un vegna heilsuskaða hjá ung-
um telpum. Fyrir áhrif frá
mömmunum, auk sjónvarps-
mynda sem þær hafa fyrir aug-
unum, eru telpurnar komnar í
varhugaverða megrun allt niður
í 9 ára aldur. Þrífast ekki og
þroskast, því auðvitað sækja
þær fyrirmyndir til mömmunn-
ar, vilja gera eins og hún. En
það er önnur saga.
Við hér á íslandi erum svo
heppnar að þurfa að vera full-
klæddar, jafnvel á sumardög-
um, og höfum því næg tækifæri
til að sýna okkur og sjá aðra í
sumartískunni. Þar sem ég var
um páskana, í sumarleyfis-
staðnum Benidorm, gengu flest-
ir bara um á stuttbuxum og
bómullarskyrtum og í hæsta
lagi með jakka eða peysu yfir
sér á kvöldin. Það veitir að sjálf-
sögðu fátæklegra tækifæri til
að sýna nýju sumarfötin. En æ
hvað það er nú samt þægilegt!
Svona látum við, eins og konur
um alian heim, tískuna teyma
okkur. Erum bara léttar í taumi
þótt skynsemin segi að þetta sé
óttalegt húmbúkk og aðeins vel
skipulagt og þróað viðskiptat-
rikk, til að fá fólk til að úrelda
gömlu flíkumar og kaupa nýjar.
Jafnvel þær sem harðneita því
að þær fylgi tískunni, smáfljóta
með tískustraumnum. Þetta
kemur vel fram í hinni bráð-
fyndnu kvikmynd Roberts Alt-
manns Pret-a-porter eða París-
artískan, sem verið er að sýna
í Regnboganum. Þar er gert
stólpagrín að heimi tískunnar í
París - ekki hátískusýningunum
eins og segir í auglýsingum
heldur „pret-a-porter, fjölda-
framleiðslusýningum stóru
tískuhúsanna. Gífurlega mikið
er lagt í myndina með frægustu
og dýrustu stjömum af ýmsu
þjóðerni, svo sem Sophiu Loren,
Marcello Mastroianni Anouk
Aimee, Laureen Bacall, Kim
Basinger o.fl. Myndin vakti
mikta athygli og deilur, eins og
geta má nærri þar sem gert er
gys að iðnaði sem veltir svo
miklum Qárfúlgum. Hvað um
það, þótt við sjáum myndina og
hlæjum dátt, þá setjumst við
að þessum tískubrunni og gleðj-
um oss.
VERALDARVAFSTURÆ/v/ raunveruleikamirfleiri en einn?
Skammta- veruleikinn
ENDA þótt skammta-eðlisfræðin
sé hvað næst þeim virka skilningi
sem menningu okkar hefur tekist
að krafla sig fram að, í því skyni
að komast til botns í tilveru efnis-
heimsins, er hún þó svo flókin
og órökvís, að við látum okkur
enn nægja að skilja fyrirbærin
umhverfis okkur með nítjándu
aldar eðlisfræði.
Með öðrum orðum: Efnistilvera
okkar öll byggist ekki á
„raunveruleikanum“ með stórum staf,
sem við eru alltaf að vitna í (það er
raunveruleiki nítj-
ándu aldarinnar)
heldur á nýjum
grunnraunveru-
leika, sem aðeins
örfáum hefur tekist
að setja sig inní og
verða eftir það að
sætta sig við tilvist
tvenns konar raun-
veruleika.
Útkoma úr tilraun mælir sambandið milli þykktar glerplötu og endur-
kasts ljóss sýnir fyrirbærið „interference". Þegar glerplatan þykknar
fer endurkast ljóssins gegnum endurtekna hringrás Ijósmagns frá
núll til 16% og sýnir engin merki þess að sú hringrás hætti.
eftir Einar
Þorstein
í gagnlegu kveri „QED undarlega
kenningin um ljós og efni“ gerir
eðlisfræðingurinn sálugi Richard P.
Feynman tilraun til þess að skýra
fyrir okkur hvað er á bak við það,
sem virðist eiga sér stað fyrir fram-
an augun á okkur og við teljum til
„staðreynda". Hann tekur dæmi af
ljósinu og samspili þess við efni
þannig að þetta megi verð okkur
ljósara. Vinnuaðferð Feynmans var
að taka engu sem stóra sannleika,
en hugsa alla hluti sjálfur uppá nýtt.
Aðeins þannig tókst honum að koma
auga á nýjan grundvallarskilning
um eðli tilverunnar. Umrætt kver
er ætlað almenningi til skilnings en
hér er ekki, eins og í mörgum öðrum
slíkum bókum, gripið til einföldunar
og þar með brenglunar á efninu.
Allt sem skýrt er í kverinu á sviði
þessara flóknu vísinda er í samræmi
við ýtrustu kröfur kenninganna.
Til að byija með er rétt að taka
fram að skammtafræðin er bæði
undirstaðan undir eðlisfræði, efna-
fræði, rafsegulfræði og fjailar þar
með um uppbyggingu minnstu einda
efnisins; atómanna. Á árunum 1900
til 1929 voru þessar kenningar að
mótast. Lokahnykkurinn var einmitt
kenningin um það hvemig ljós og
efni vinna saman. Það var svo ekki
fyrr en 1948 að góð aðferð fannst
til að reikna hegðun ljósagna (fó-
tóna) og efnisagna (rafeinda) og þar
kom Feynman við sögu.
Okkur til huggunar, sem ekki
erum vísindamenn, segir Feynman
að þótt honum takist ef til vill að
skýra fyrir okkur hvemig náttúran
vinnur innst inni, þá geti hann aldrei
skýrt hvers vegna hún vinni svona,
því að það viti enginn. Hann bendir
á það, að þótt okkur mislíki ef til
vill skýringar hans sé það aukaatr-
iði. Aðalatriðið sé að kenningin falii
saman við niðurstöður rannsókna.
Og kenningin lýsi vissulega fáran-
legu eðli náttúrunnar séð með augum
heilbrigðrar skynsemi. Því er það von
hans að við getum sætt okkur við
að náttúran sé fáránleg í grunninn!
Lítum nú á nokkrar fullyrðingar
Feynmans, sem eru í samræmi við
skammtafræðina: Lögmál Newtons
um hreyfingu hlutanna gildir ekki í
því hugsaða líkani, sem við höfum
búið til um atómið, þar sem rafeind-
ir eiga að ferðast á brautum um-
hverfis neftrónu, líkt og í sólkerfinu
okkar. Ljós hegðar sér ekki eins og
bylgjur (þó að við höfum lært það í
skóla), það hegðar sér eins og efni
(öreindir). Það virkar því svipað og
regndropar sem falia: Skært ljós er
meira ljós-regn en dauft ljós.
Þegar ljós endurvarpast af gleri fer
það eftir þykkt glersins hvort að end-
urvarpið er frá núll til 16%. En hið
undarlega er að þykkni glerið frá
núll til tíu sentimetrum fer endur-
varpshlutfallið margoft frá núlli til
16% niður í núll aftur og síðan sama
áfram.
Það sem gerist í raun og veru við
endurvarp ljóss er að fótónumar, sem
t.d. hafa komið alla leið frá sólinni,
bindast að hluta til í glerinu en losa
um leið aðrar fótónur sem voru í
atómsambandi í glerinu, sem síðar
„eru“ endurkastaða ljósið. Það er
sem sagt ekki ljósið frá sólinni sem
endurkastast heldur „ljós“ sem var
fast í glerinu!
Ljós fer ekki aðeins beina línu
heldur leita sumar fótónumar út fyr-
ir þessa „beinu línu“ á leið sinni.
Ef að reynt er að neyða ljós til
að fara ákveðna beina leið milli
tveggja punkta, þá „neitar" það að
hlýða og fer að dreifa úr sér út fyr-
ir þá línu. Hins vegar ef mælitæki
við slíkar hindranir eru fjarlægð fer
ljósið aftur stystu leið!
Að lokum: Ljóshraðinn er meðal-
talshraði fótóna (Ijósagna) ekki eini
fasti hraðinn. Þar að auki geta þær
ferðast afturábak í tíma.
Ætli þetta sé ekki nóg efni í
gmnninn að nýjum raunveruleika,
sem við getum farið að ditta að, á
milli þess sem við fáum þessa tilfínn-
ingu fyrir því að skilja ekkert í þess-
um venjulega?
SAGNFRÆDIÆr karlrembusvíniö verra en nýmóbins
kvenremban? _______
Hópkúgun Kvennolistans
ÞAð ER margt undarlegt í kýr-
hausnum. Saga mannskepnunnar
greinir frá svo furðulegu athæfi
að 20. aldar maðurinn getur ekki
með neinu móti skilið það til fulln-
ustu. Tökum sem dæmi það atferli
franskra og ítalskra ungkarla í
kringum 1500 þegar þeir rottuðu
sig saman, kannski tíu eða tuttugu,
í því skyni að nauðga saklausri
nágrannakonu.
Iauðgunin sjálf er reyndar
ekkert sem heyrir sögunni til
en á þessum tíma voru yfirvöld
ekkert að fjargviðrast yfir slíku
illvirki. Þetta þótti nánast sjálf-
sagður hlutur í sumum héruðum
Frakklands og ít-
alíu að því gefnu
að fórnarlambið
væri þekkt að
frillulifnaði eða í
þann veginn að
ganga í hjóna-
sæng og búið að
eft'r missa meydóm-
Jón Hjoltoson inn af vöidum
væntanlegs eiginmanns (hvernig
sem menn hafa nú getað fullvissað
sig um það svona fyrirfram).
Fáum sögum fer af því að utan-
aðkomandi hafi reynt að skakka
leikinn þegar fjöldanauðgun var í
uppsiglingu. Þó er þess getið árið
1505 að þegar „heiðursmaður"
nokkur á Sikiley kom fram vilja
sínum við unga stúlku, að móður-
inni viðstaddri, sýndi hann fyrst
þá fyrirhygju að draga þungan
hlut fyrir hurð nágrannans.
Og hver urðu svo örlög fórnar-
lambanna? í stuttu máli sagt var
orðspor þeirra að engu gert. Þeirra
var glæpurinn og refsingin. Það
eina sem gat bjargað þessum kon-
um frá illum örlögum (eða eigum
við að segja enn verri) var ef ein-
hver kvalara hennar — einhver
nauðgarinn — vildi giftst henni, þá
var allt gleymt og grafíð. Ef þessu
var ekki til að dreifa mátti konan
— eða unglingsstúlkan — taka sig
upp frá heimkynnum sínum og
gerast gleðikona að atvinnu í fjar-
lægu byggðarlagi. Búferlaflutning-
urinn var nauðsynlegur því auðvit-
að vildi enginn af heimafólki stúlk-
unnar hafa hana stundinni lengur
fyrir augunum, þennan smánar-
blett á bænum. Nauðgararnir héldu
hins vegar áfram að rigsa um göt-
ur heimabæjar síns eins og ekkert
hefði í skorist og hafa sjálfsagt
þótt mætir menn og góðir þjóðfé-
lagsþegnar, að minnsta kosti var
verknaður þeirra (nauðgunin) þeim
ekki neinn fjötur um fót á leið til
hærri metorða.
Þið viljið kannski ekki trúa þessu
en ég get fullvissað ykkur um að
þetta er dagsatt — sagnfræðingur
sagði mér og varla ljúgum við frek-
ar en Morgunblaðið. Nú blöskrist
þið auðvitað yfir grimmd forfeðr-
anna og það með réttu — ég hef
nefnilega aldrei verið trúaður á
kenninguna um að aðeins sá flekk-
lausi megi varpa steinum að
syndaranum. En mig langar til að
velta upp öðrum fleti á málinu sem
snýr að okkur sem nú svitnum við
að hafa í okkur og á. í núverandi
skattakerfi er sá háttur hafður á
að sé makinn heimavinnandi getur
hinn ekki nýtt nema hluta af per-
sónuafslætti hans. Þetta kerfi kalla
ég hópnauðgun og það sem mér
finnst þó allra erfiðast að sætta
mig við er að Kvennalistinn er
þessu hlynntur og hefur jafnvel
flogið fyrir að hann vilji afnema
millifærsluna með öllu. Og hver eru
rökin? Þau eru þessi: í fyrsta lagi
nærist karlrembusvínið á milli-
færslukerfinu og notar það til að
kyrrsetja eiginkonuna á heimilinu
(sem er vont hlutskipti). í öðru lagi
— og þetta eru kannski veigamestu
rökin að dómi andstæðinga milli-
færslukerfísins — er engin von tif
að launajafnrétti verði í þessu landi
á milli kynjanna á meðan fyrirfinn-
ast heimavinnandi húsmæður.
Fleira er tínt til sem allt er til þess
fallið að ofbjóða skynsemi kjósand-
ans — og svo er þetta kvenfólk að
velta fyrir sér ástæðum fylgishruns
í seinustu alþingiskosningum. Það
er lffsspursmál fyrir kvennalista-
konur, sem til þessa hafa aðallega
hugsað um að pota sjálfum sér
áfram, að þær átti sig á því að
jafnrétti kynjanna byggir ekki á
því að kljúfa fjölskylduna niður í
tvær skýrt aðskildar einingar, þessi
stefna er einfaldlega röng og mun
leggja flokkinn í gröfina verði henni
haldið til streitu.