Morgunblaðið - 13.05.1995, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 13. MAÍ 1995 C 3
ljósritaðar með sérstakri tækni,
sem síar burt allt annað af seðlun-
um en skrift, því margir seðlarnir
eru slitnir og illa læsilegir og skil-
ar ljósritum, sem eru í mörgum
tilfellum mun læsilegri en seðlarn-
ir sjálfir.
Ljósritunum var síðan skipt nið-
ur á sjötíu manns, sem sitja heima
við tölvurnar sínar og slá seðlana
inn. Þessir sjötíu eru allir útskrif-
aðir úr bókasafnsskóla Vatíkans-
ins, sem hefur gott orð á sér. Með
reglulegu millibili eru upplýsingar
sóttar á tölvur þeirra og þaðan
ganga þær áfram til þrjátíu manna
hóps sérfræðinga í sjálfu Vatíkan-
inu. Sá hópur les yfir og leiðréttir
eftir þörfum. Verkið hófst í fyrra-
vor og á að ljúka að ári. Kostnaður-
inn við að koma spjaldskránni í
tölvutækt form er um 1,5 milljónir
Bandaríkjadala, eða einn dalur á
hverja bók eða handrit. Hann
skiptist á Vatíkansafnið, tölvufyr-
irtækið IBM, sem notar verkefnið
sem tilraunaverkefni og háskólann
í Rio de Janeiro í Brasilíu.
Safnið lokar á sumrin og þá er
dyttað að því sem þarf. í sumar
verður komið fyrir tölvutengingum
í lestrarsalnum, en ekki aðeins
þannig að tölvumar fái straum,
heldur verða einnig innbyggð mót-
aldstengi, svo innangengt verði úr
tölvum, sem gestirnir hafa með
sér, út á tölvunet beint frá salnum.
Þorláks saga helga kemst
líka á Internet
Með því að biðja um að sjá hve
margar af um sex hundruð þúsund
bókum safnsins væru íslenskar,
fundust nítján bækur. Ein þeirra
er Þorláks saga helga í útgáfu
Ásdísar Erlingsdóttur. Ef upplýs-
ingarnar um Þorláks sögu eru
dæmigerðar fyrir aðrar upplýs-
ingar skrárinnar þá er ekki mikið
um villur, því stafsetning íslenskra
orða var hárrétt og þ, ð og komm-
ur á réttum stöðum. Weston sagði
að íslensku stafirnir hefðu verið
eitt af mörgum sérhæfðum vanda-
málum, sem þurfti að glíma við í
tölvuvinnslunni. Þar með er Þorláks
saga komin á Internet, reyndar
ekki sagan sjálf, heldur aðeins upp-
lýsingar um útgáfuna hennar Ás-
dísar.
í tölvusalnum er einnig unnið
að því að gera skrána aðgengilega
bæði á ítölsku og ensku, þannig
að allar upplýsingar séu á báðum
málum. I framtíðinni verður líklega
fleiri málum bætt við og sú vinna
er að hluta vélræn, því þýðing á
einu orði á einum stað gengur sjálf-
virkt í gegnum allan gagnabank-
ann.
En í gagnabanka Vatíkansafns-
ins eru ekki aðeins upplýsingar um
bækur og handrit, heldur einnig
safn lýsinga úr handritum, en svo
nefnast myndskreytingar í handrit-
um. Fyrir nokkru vann hópur und-
ir stjórn fransks fræðimanns að því
að renna inn á tölvu lýsingum úr
þremur handritasöfnum Vatíkan-
safnsins. Þeir sem hafa áhuga á
að skoða handritalýsingar þurfa því
ekki annað en að hringja inn á
Internet og geta þá bæði skoðað
og sótt sér lýsingar að vild.
Vatíkanbókasafnið er firna
skemmtilegt dæmi um hvernig ný
tækni gjörbreytir ekki aðeins að-
stöðu þeirra sem vinna við safnið
og nota það, heldur rýfur einangrun
þess og opnar það umheiminum.
Skömmu eftir að ég hafði heimsótt
safnið hitti ég finnskan lækni. Er
hann heyrði að ég hefði nýlega
heimsótt Vatíkanbókasafnið brosti
hánn út að eyrum og sagðist hafa
rekist þangað inn nýlega, þegar
hann var að leita að upplýsingum
á Internetinu. Honum fannst for-
síða safnsins forvitnileg og leit þar
við. Er hann sá handritalýsingarnar
fletti hann þeim og fannst þær svo
fallegar að hann sótti sér nokkrar
heim. Nú liggja þær í tölvunni hans
og liann ætlar að huga að þeim
nánar síðar. Aðrir sem áhuga hafa
geta fetað í fótspor hans og leitað
upp bókasafnið á netinu ...
Tónlistarverðlaun Ríkisútvarpsins 1995
Flutningur
verka aðalatriði
VERÐLAUNAHAFARTónvakans 1994, Guðrún María
Finnbogadóttir og Þorkell Sigurbjörnsson ásamt Heimi
Steinssyni útvarpsstjóra.
TÓNVAKINN, tónlistarverð-
laun Ríkisútvarpsins, eru
tviskipt verðlaun sem er
ætlað að styðja við íslenska tón-
menningu og vekja athygli á inn-
lendum tónlistarmönnum og tón-
bókmenntum.
Verðlaunahafar
Þorkell Sigurbjörnsson tónskáld
og Guðrún María Finnbogadóttir
söngkona hlutu verðlaun Tónvak-
ans í fyrra. Þorkell sagði að heiðurs-
verðlaunin hefðu verið skemmtileg
og óvænt fyrir sig. Aðalatriðið væri
að verk tónskálda væru tekin upp
af útvarpinu og flutt. Þótt tónskáld
hefðu fengið heiðursverðlaunin
væru þau þó ekki bundin við tón-
skáld. Þorkell hefur nýlega tekið
sæti í dómnefndinni.
Þorsteinn Gauti Sigurðsson
píanóleikari hlaut verðlaun 1993.
Hann sagði að í ár yrðu þær breyt-
ingar að sá sem vinnur yrði þátttak-
andi í Norræna bíenalnum. Hann
sagði að það hefði einkum haft gildi
fyrir sig að fá að taka upp fyrir
Ríkisútvarpið og það hefði verið
flutt. í framhaldi af því nefndi hann
að hann hefði komið fram með Sin-
fóníuhljómsveitinni og fyrir útvarp-
ið hefði hann verið að ljúka við að
leika píanókonsert nr. 2 eftir Rac-
maninof. Áður hefði hann m. a.
leikið píanókonsert eftir Jón Nordal.
Heiðursfé 1995
Heiðursfé 1995 verður veitt
starfandi tónlistarmanni á miðjum
aldri sem þykir eiga þann heiður
skilinn vegna starfa í þágu íslenskr-
ar tónmenningar. Tilnefningar
vegna heiðursfjár Tónvakans skulu
berast tónlistarráðunaut útvarps
eigi síðar en 1. ágúst.
Utvarpsstjóri afhendir heiðursféð
á sérstökum hátíðartónleikum Rík-
isútvarpsins og Sinfóníuhljómsveit-
ar íslands í Háskólabíói, væntan-
lega 26. október. Þá verður einnig
veitt keppnisfé Tónvakans, 250
þúsund krónur.
Keppni Tónvakans
Keppni Tónvakans er í þremur
hlutum. Keppnin er jafnt fyrir
söngvara og hljóðfæraleikara. Þátt-
takendur skila hljóðritun á snældu
með hljóðritun sem skal vera að
minnsta kosti 15 mínútur að lengd
og berast dómnefnd eigi síðar en
mánudaginn 15. maí. Mánudaginn
22. maí verður tilkynnt hveijir taka
þátt í öðrum hluta keppninnar sem
fer fram viku síðar. I öðrum hluta
flytja keppendur allt að 20 mínútna
efnisskrá hver.
Allt að sex keppendur verða vald-
ir til þátttöku í þriðja hluta keppn-
innar mánudaginn 31. júlí. Hann
felst í því að flytja amk. 40 mín-
útna efnisskrá fyrir dómnefnd í sal
líkt og um tónleika væri að ræða.
Sigurvegari keppninnar kemur
fram á lokatónleikum í beinni út-
varpssendingu á Rás 1 sunnudaginn
17. september. Nafn sigurvegara
verður fyrst gert heyrinkunnugt
þann dag.
Þriggja manna dómnefnd
ákvarðar sigurvegara hvers áfanga
keppninnar. Dómarar mynda síðan
allsheijardómnefnd sjö manna sem
ákvarðar hver skuli hljóta heiðursfé
Tónvakans.
Hínn kosmíski Beethoven
__________TÓNLIST_____________
Sígildir diskar
MISSA SOLEMNIS
Ludwig van Beethoven: Missa Solemnis f. ein-
söngvara, kór, hljómsveit og orgel í D-dúr, Op.
123. Charlotte Margiono S, Catherine Robbin MS,
William Kendall T, Alastair Miles B. Monteverdi
kórinn og Orchestre Révolutionnaire et Roman-
tique u. stj. Johns Eliots Gardiners. Upptaka:
DDD, London 11/1989. Archiv 429 779-2. Lengd:
71:39. Verð: 1899 kr.
„VIRT fremur en elskuð“. Þannig skrifar
Joseph Kerman í diskbæklinginn um þá tón-
smíð sem þykir ásamt H-rnoll messu Bachs
standa hæst meðal kirkjuverka allra tíma:
Hátíðarmessu Beethovens í D-dúr Op. 123, og
bætir við, að hún sé að jafnaði sjaldan flutt.
Til sanns vegar má færa, að H-moll messan -
sem er m.a.s. þriðjungi lengri - er mun vin-
sælli á hljómleikapalli. En meðan messa Bachs
er klofin niður í 24 tiltölulega auðmelt „núm-
er“ líkt og kantata í þætti, nemur Missa Sol-
emnis hvergi staðar milli höfuðþátta messu-
formsins Kyrie, Gloria, Credo, Sanctus og
Agnus Dei. Hún lýtur lögmálum rómantískrar
sinfóníu.
Hún er að vísu ekki ein um það. Margar
sinfónískar messur hafa verið samdar eftir að
Beethoven leið. En Missa Solemnis hefur frá
fyrstu tíð þótt einstaklega njörvuð og tormelt
tónsmíð, og á það sammerkt með ýmsum öðr-
um risaverkum frá efri árum tónskáldsins eins
og Hammerklavier-sónötunni og síðustu
strengjakvartettunum, burtséð auðvitað frá
því, að umfang verksins í tíma og raddafjölda
slær ekki einasta flestu öðru við, heldur er
rithátturinn einnig slunginn eins og gripdýra-
skreytingarlist víkingaaldar í þrivídd. Enda
virðist flestum túlkendum messunnar meira
eða minna hafa svelgzt á fítonsflækjum verks-
ins og útkoman í eyrum margra orðið að jötun-
vöxnum óskapnaði.
Sá er þetta ritar verður að játa að hafa til
skamms tíma gengið í stóran boga fram hjá
Missa Solemnis, enda fannst honum þar æði
margt minna fremur á stjórnlausan gufuvalt-
ara en tónlist. Maður skynjaði að vísu, að tón-
skáldið væri að seilast út fyrir aðdráttarsvið
jarðar að almættinu, en hefði jafnframt ofrisið
á hleðslu og iburði.
Sú afstaða hefur breytzt. Nærtækast væri
að hrópa hin fleygu orð „Loksins, lnksins!“
Upprunahyggjustjórnandinn John Eliot Gard-
iner hefur færzt ólíklegustu hluti í fang (mér
var t.d. nýlega hermt, að nýjast hefði hann
tekið Kátu ekkjuna fyrir), og ekki hefur undir-
ritaður svo sem verið jafnhrifinn af öllu, t.a.m.
af meðfei'ðinni á Oðum Purcells. En hér frem-
ur karl ósvikið meistaraverk. Hnausþykk skel-
in er hrokkin utan af Missa Solemnis, og innri
kjarni hinnar kosmísku hollustujátningar Beet-
hovens til föður andanna blasir óspjallaður við
hlustandanum í kannski fyrsta skipti.
Spilamennskan er svo tær, að flétturnar í
hljómsveitinni drukkna ekki lengur í massa-
graut - svipað og gerðist, þegar Pierre Boulez
stjórnaði Niflungahring Wagners í uppfærslu
Cherauds á 8. áratug og menn fóru loks að
geta heyrt í víólu og 2. fiðlu - og Monte-
verdi- kórinn hefur úthald og sprækleika til
að hljóma líkt og upplifun fremur en kvöl.
Hinn upphafni skírleiki sem til þarf í sam-
söng einsöngvara, svo að berskjaldaður söngv-
arakvartettinn njóti sín í hinni gríðarlegu um-
gjörð fjöldans, þrátt fyrir vægðarlausar kröfur
til styrks, hæðar og stundum hraða, kemur
vel fram. Hvílíkir sólistar! Hvergi örlar á þreytu
né doða. Andstæður heljarátakanna í Gloriu
og Credo birtast hvað sterkast einmitt hjá
þeim í Sanctus og Agnus Dei, um leið og risa-
hljómsveitin skreppur saman í litla grúppu
undir forystu einleiksfiðlu. Og ákallið um „ytri
og innri frið“, að ekki sé talað um hin mögn-
uðu angistaraugnablik, þegar hernaðarbrölt
mannsskepnunnar bærir á sér í hljómsveitar-
leiknum í Sanctus, ætti ef nokkuð að höfða
til Homo sapiens í dag.
Dona nobis pacem. Hlustið! Þetta er upplif-
un.
SINFÓNÍUR NR. 1-9
Ludwig van Beethoven: Sinfóníur nr. 1-9. Orc-
hestre Révolutionnaire et Romantique u. stj.
Johns Eliots Gardiners. Einsöngvarar í nr. 9:
Luba Orgonasova (S), Anne Sofie von Otter (A),
Anthony Rolfe Johnson (T) & Gilles Cachemaille
(B). Upptaka: DDD, London/Snape/Barelona
11/1991- 3/1994. Arcliiv 439 900-2. Lengd (5
diskar) alls 3.59:33. Aukadiskur m. viðtal við
stjórnandann. Vérð: 7.399 kr.
SINFÓNÍUR Beethovens eru mest hljóðrit-
uðu hljómkviður tónbókmenntanna. Fáanlegar
heildarútgáfur á geisladiskum skipta tugum,
sé gamli vínýllinn reiknaður með, hugsanlega
hundruðum.
En er þá ekki þegar vel fyrir löngu búið að
segja það sem segja má í túlkun á þessum
alþekktu öndvegisverkum? Svarið er nei. Hver
kynslóð hlýtur að sjá sína hlið á sígildu verki.
Hér er þessutan farnar tvær leiðir í senn: „his-
tórisminn“ er kominn að Beethoven - og sagn-
réttu útgáfur Gardiners á sinfóníunum níu
gætu sem hægast orðið meginframlag kynslóð-
ar n.k. aldamóta.
Áherzlan sem Gardiner leggur á skýrleika,
hin fremur litla hljómsveit (53-60, þar af 40
strengir), upprunalegt tempóval og dýnamík
og ekki sízt notkun upphaflegra hljóðfæra og
spilaaðferða gera að verkum, að í fyrsta sinn
í kannski 150-70 ár heyrast verkin aftur í sem
næst upphaflegri mynd.
Nú virðist að vísu ekki svo langt um liðið
að ætti að skipta vefulegu máli, miðað við það
að hljóðfæri okkar tíma voru flest komin til
skjalanna’ þegar upp úr 1840 (stálstrengir,
nútímaventlar o.s.frv.) En hinn veikari og mjó-
slegnari hljómsveitartónn fyrri tíma gerir engu
að síður útslagið, þegar talið berst að tempó-
kröfum tónskáldsins. Þær fóru í raun aldrei á
milli mála (voru áætlaðar af höfundi sjálfum
með hinum þá nýuppfundna taktmæli Málz-
els), en þóttu snemma fáránlega hraðar og
hafa því undantekningarlítið verið hunzaðar á
hljóðritum. Og engin furða; því í 100 manna
sinfóníuhljómsveitum með þykkum tóni nútím-
ans mundi margt drukkna í graut ef farið
væri eftir tempófyrirmælum tónskáldsins.
Hin áleitna spurning er því: hefði Beethoven
valið minni hraða, hefði hann getað heyrt nú-
tímahljómsveit fyrir heyrnarmissinn? Ein af
mörgum mótsögnunum við þessa erkitýpu allra
rómantískra tónsnillinga er nefnilega sú, að
meðan hann á síðasta tónsköpunarskeiði hugs-
aði 50-100 ár fram, sat hljóðfærahljómur 18.
aldar (eðlilega) eftir í innra eyranu - enda
þótt kröfur hans til hljóðfæraleikara sam-
tímans þóttu taka út yfir allan þjófabálk.
Með tilkomu Gardiner-settsins nýja virðist
vera kominn einhver merkasti viðmiðunar-
punktur fyrir Beethoventúlkun í manna minn-
um. Þó að erfitt sé að venjast einstökum stöð-
um eins og dósaþunnum fiðlutóninum í upp-
hafí Adagioþáttarins í Níunni og Allegrettóinu
í Sjöunni, er enn erfiðara að veijast illmótstæði-
legu fjörinu sem gegnumsýrir alla spila-
mennsku og söng kórs og einsöngvara í Óðnum
til gleðinnar. Það sem kynni að þykja áfátt í
þunga og breidd, meira en jafnast af eldmóði
og kristalstærri nákvæmni.
Ríkarður Ö. Pálsson