Morgunblaðið - 14.05.1995, Blaðsíða 10

10 B SUNNUDAGUR 14. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MAIMNLÍFSSTRAUMAR
Jarðveg
fyrir tré!
ÁTIÐ þúsund
blóm vaxa,
sagði Maó
formaður eða eitt-
hvað svoleiðis. Og
var trúfastlega gert að stóra-
sannleik af milljónum átrúnað-
argoða vítt um heim. Ekki get
ég flett upp öruggu orðalagi,
því á sínum tíma gaf ég af rausn
minni meira þurfandi maóískum
vini Rauðakverið, sem ég keypti
í kínverska kaupfélaginu í Hong
Kong á árinu 1970. Þá lágu þau
þar í haugum á mest áberandi
stað við kassann, eins og.sæl-
gætið í íslenskum búðum til að
freista krakkanna meðan
mamma er að borga. Síðan hafa
kverin gufað upp, enda fjarað
undan Maó hér sem annars
staðar.
Að láta blóm spretta - eða
tré, sem er meira í stfl við ís-
lenskan veruleika,
eykur álíka kápp í
kinn, svo sem
dæmin sanna. Hef-
ur á undanfömum
árum verið stungið
allt upp í 5 milljón-
um tijáplantna _ á
ári í jarðveg á ís-
landi. En til tijá-
ræktar þarf a.m.k.
tvennt, peninga og
jarðveg. Þá getur
farið í verra. Á þessum miklu
uppgangstímum skógræktar
hefur af mikilli elju og útsjónar-
semi verið unnið að því að afla
§ár. Farið í hveija smugu með
frábærum árangri. Hlýtur þá
að þurfa óvenjulegt hugvit til
að fínna upp á einhveiju alveg
nýju, sem ekki hefur verið nýtt
fyrr. Um slíkt snjallræði mátti
lesa í blöðum í vikunni. Selja
jarðveginn - og það áður en
hann er orðinn að brúklegum
jarðvegi! Skógrækt ríkisins
gerir samning um sölu á einni
milljón rúmmetra af yfirborðs-
hrauni til malarnáms í Kapellu-
hrauni í Hafnarfirði. Fylgir
fréttinni að þarna geti fyrir-
tækið Borgartak fengið að
skafa ofan af hrauninu fram
yfir aldamót.
í okkar svala og græðsluhæga
landi er auðvitað þolinmæðis-
verk að bíða eftir að jarðvegur
á byijunarstigi verði að jarð-
vegi sem hægt er að pota í
plöntum. Og nokkuð langt á
milli skófa, flétta og mosa ann-
ars vegar og tijáplantna, sem
teygja sig upp í himininn. Þess
vegna mætti skiljanlegt vera
að hagsmunaárekstrar verða
milli fjáröflunar og þessarar
hægu jarðvegsmyndunar! Yfir-
borð eyjarinnar ísland, sem
byggðist og er að byggjast upp
úr hafínu með eldgosum, eins
og Surtsey, byijar á storknandi
hrauni, sem lægsti gróður fer
að setjast á, myndar svolítinn
jarðveg fyrir plöntur að fóta
sig á og fær að lokum, ef það
er látið í friði, jarðveg og gróið
land. Stórhuga fólki, sem hefur
að markmiði að land verði aftur
gróið milli íjalls og fjöru, brest-
ur autvitað þolinmæði til að
bíða eftir svona hægagangi.
Enda yfirlýst markmið „að nota
fjármunina af því að skafa mo-
sagróið hraunið ofan í grjót til
skógræktar á góðum stöðum".
Útleggst væntanlega þar sem
vel gróið land er fyrir og nægur
jarðvegur. Þar sem hægt er að
breyta einu vel grónu landi í
annað, eða hvað?
Endur fyrir löngu varð til
gegnsætt máltæki:
Að sjá ekki skóginn
fyrir tijánum! Lík-
lega sjaldan hitt
naglann betur á
höfuðið. Hér að ofan var talað
um nýtt, snjallt framtak til fjár-
öflunar í skógrækt. Ekkert er
þó nýtt undir sólinni. Ekki langt
frá Kapelluhrauni eru nálægt
Krísuvíkurveginum uppi undir
Vatnsskarðinu gamlar ljótar
námur, þar sem Skógrækt ríkis-
ins hafði fyrir nokkrum áratug-
um góðar tekjur af leigu á efni-
stöku í hrauninu. Þar var þó
takmarkað umfangið á yfír-
borðinu, en grafið eins langt
niður og mögulegt var, þótt láð-
ist að gera ráð fyrir frágangi.
Ég kynntist þessu sem formað-
ur Reykjanesfólkvangs er við
vorum að reyna með samkomu-
lagi við landbúnaðarráðuneytið
að hemja óhefta efnistöku og
koma einhveiju skipulagi þar
á. Var þá barist við að í samn-
ingum væru að minnsta kosti
skýr ákvæði um frágang I lokin.
Nú má lesa í fréttinni um efnis-
tökuna af yfirborði Kapellu-
hrauns að skýrt sé kveðið á um
umgengni og frágang i hraun-
inu og eftirlit með því. Liggur
þó ekki í augum uppi hvernig
menn hugsa sér að ganga eigi
frá mosabreiðunum ofan á.
Nema þeir hugsi sér að beita
því sem á ensku er kallað
„stripmining", þar sem jarðveg-
inum, hér mosabreiðunum, er
flett ofan af og geymt til hliðar
þar til verki lýkur og jarðvegur-
inn þá breiddur eins og teppi
yfír aftur. Hver veit hvað bjart-
sýnir og hugvitssamir landar
ráðgera?
Skipulag, vel á minnst. í ný-
legu sérblaði Morgunblaðsins,
tileinkuðu Náttúruverndarári
Evrópu, mátti í grein lesa að
skipulag Skógræktar hefði á
síðustu árum verið tekið föstum
tökum. Fjórir sérfræðingar
hefðu það nú að aðalstarfi að
skipuleggja núverandi og verð-
andi skóga landsins og hefði
markvisst verið unnið að því frá
1986. Á sýnikorti um vinnu-
brögð, þar sem sett var inn
núverandi ástand lands, var
merktur grænn blettur, þar sem
stóð mosaþemba. í greininni var
ekki sérstaklega tekið fram
hvað gera ætti í mati við þessa
mosaþembu. Vonandi að veija
hana, svo hún megi einhvem
tíma verða stór - gróðurvænn
jarðvegur, sem hægt er að
planta í tijám? Að vísu fylgir
sögunni að til þessa skipulags-
verks skorti sárlega peninga.
Væntanlega verður þó ekki fall-
ið í þá freistni að reyna að gera
mosaþembuna á kortinu að
ræktunarlandi fyrir peninga-
gras.
í hugsjónastarfi er auðvitað
sársaukafullt að láta fjáröflun
fram hjá sér fara, og Skógrækt-
in reyndar ekki ein um að etja
kappi við slíkar freistingar og
falla.
eftirElínu Pálmadóttur
TÆKNI//V misrœmi ordið á milli tækni og samfélagsþróunar?
Tækni ogþjóðfélagsþróun
SAGNIR fyrri alda geyma mörg minni sem má heimfæra upp á það
sem síðar varð til að snúast beint um stöðu tækniþjóðfélags nútím-
ans. Mannkynið hefur einhveija töfrandi dulargáfu til að orða dýpsta
meginvanda sinn í stefjum þjóðsögunnar eða skáldskaparins, jafnvel
þó að sá vandi komi ekki upp skýrt fyrr en öldum síðar. Minna má á
sögnina um Gróttakvömina frá Danmörku hinni fornu, um nornirnar
sem möluðu mönnum gæði, uns þær möluðu mönnum ógæfu er geng-
ið var of nærri þeim. Enn má minna á sögnina um lyngorminn, sem
jók við það gull er hann var lagður á, með þeim ókosti að hann óx
sjálfur og varð hættan sjálf klædd dýrsholdi. Fást seldi skrattanum
sál sína fyrir þekkingu. Sá síðarnefndi gaf ekkert eftir í þeim viðskipt-
um. Öll þessi sagnaminni lýsa þeirri stöðu sem við stöndum miklu
greinilegar í nú á þessari öld en nokkru sinni áður. Við höfum fengið
mikið fyrir tæknina, m.a. það að geta brauðfætt miklu fleiri en án
hennar væri gerlegt, en stöndum miklu alvarlegar og nær því alvar-
lega vandamáli að hún verði okkur í reynd að bana.
MEÐ nokkurri einföldun má
segja að hættan sem fylgir
tækninni sé tvenns eðlis. Annars
vegar er það, að við verðum okkur
sjálf að bana í tæknilegum stríðsá-
tökum. Það er mikil einföldun að
■■■■■■■■■■■ halda fram að sú
hætta sé minni eft-
ir fall austurblokk-
arinnar. Aðeins er
hún annars eðlis
og á eftir að koma
skýrar í ljós á
.. .. næstu árum. Á
®tt!r E9" kalda stríðs árun-
E9||SS0" um voru megin-
drættir greinilegir, austrið stóð gegn
vestrinu. Þrátt fyrir vissa hættu,
sbr. Kúbudeiluna, var ástandið stöð-
ugt. Nú sem stendur sjáum við fram
á að leifar sumra hruninna þjóðfé-
iaga kommúnismans eru að um-
myndast í óskapnað með þeirri við-
bót, að um er að ræða fyrrverandi
kjarnorkuveldi. Óskapnaðurinn orð-
inn að samskonar æxli og Þýskaland
milli stríða, með þeim mikilvæga
mun að sá óskapnaður réð ekki yfir
kjarnorkuvopnum. Hins vegar er
þegar hafin dreifing kjarnakleyfra
efna út _um allar jarðir, til ríkja eins
og t.d. írans, sem eru ekkert nema
risastór hryðjuverkasamtök. Alsír
hættir til að fara sömu leið og jafn-
vel fleiri arabaríki. Enn hættulegra
er það sem við vitum ei gerla enn
hvort gerst hefur, að sterk hryðju-
verkasamtök hafi komist yfir
eitthvað af hinum kjamkleyfu
efnum. „Þróun“ tveggja til
þriggja undanfarinna ára, þar
sem efnin hafa verið seld fyrir
slikk af austurevrópskum rusla-
haugum, heldur áfram.
Hin meginhættan sem fylgir
tækninni er sú að við erum að
raska þeim efnislega grundvelli sem
við sjálf og allt annað líf hefur
byggst á, með því móti sem við vit-
um ekki enn hvað hefur í för með
sér. Orsök þessarar öfugþróunar er
að finna í þeirri skoðun sem hefur
orðið til í Vestur-Evrópu undanfar-
inna alda, að maðurinn greinir á
milli sjálfs sín og umhverfisins og
telur sig þar með geta ráðskast með
það. Þessa afstöðu er ekki að fínna
í lífsafstöðu forngermana. Indíánar
Norður-Ameríku eru annað dæmi
um menningu sem bar djúpa virð-
ingu fyrir náttúrunni og skildi að
viðgangur hennar var viðgangur
þeirra sjálfra. Meðal þeirra var eign-
arhald lands ekki til, heldur höfðu
þeir afnot þess að láni frá hinum
mikla anda. Fróðlegt væri að vita
hvort afstaða Vestur-Evrópumanna
— sem er afstaða heimsins nú sem
stendur — á sér rætur allt aftur til
tíma Rómveija, hvort hennar er að
leita að einhveiju leyti í kristinni
menningu eða hvort hún hefur fest
í sessi með iðnbyltingu Evrópu. Al-
tént hefur þessi afstaða nokkuð sömu
SYÐRA-MÓGIL á Flateyjardals-
heiði, S-Þing. Það er eitt land-
svæða íslands sem er líkt því sem
verið hefði án tilkomu mannsins.
útbreiðslu og kristnin, og einhveijar
trúarstefnur innan hennar, svo sem
kalvínisminn halda henni á loft.
Það ræður úrslitum um viðbrögð
okkar við þessum vanda hvort sam-
félagsgerðin er nógu þróuð til að
taka réttar ákvarðanir. Við erum vís-
indatrúar flest, því að trú okkar á
vísindin hefur að verulegu leyti rutt
til hliðar kristninni eins og hún var
í samfélögum vors heimshluta und-
anfamar aldir. Þetta er vegna þeirra
efnalegu gæða og sýndaröryggis sem
vísindi og tækni hafa fært oss. Vís-
indalega trúandi mönnum er best að
fá útlistanir með skýrskotun til
ástands vísindanna og áhrifa þeirra
á samfélag vorra tíma. Þekking á
efnisheimi okkar, lifandi og dauðs,
er orðin miklu yfírtaksmeiri en þekk-
ing á sjálfum okkur; á sálvísindum
og samfélagsvísindum. Þetta mis-
ræmi er svo sterkt að jafnvel hefur
verið fyrir hendi almenn vantrú á að
sál- og félagsvísindin eigi rétt á sér.
Þess má sjá merki í fjölmiðlum. Við
erum óvitar með margs konar fár-
vopn í höndum.
ÞJÓÐLÉ FSÞANKAR/Em spádómar hœttulegir?
Spádónmrgeta tekið völdin
Við teljum okkur búa í upplýstu
þjóðfélagi þar sem allir sem geta
njóta skólagöngu og á boðstólum
eru bækur um allt milli himins og
jarðar sem gerst hefur. Ekki dugar
þetta þó öllum, til eru þeir sem vilja
líka vita hvað framtíðin ber í skauti
sér. Til þess að reyna að fá upplýs-
ingar um hið óorðna snýr fólk sér
til spákvenna, gerist daumspakt eða
les stjömuspár. Auðvitað gera
margir sér þetta til gamans en
furðu margir trúa spádómunum og
einstaka fara jafnvel að miða líf
sitt við þá.
EG VEIT um konu sem eitt sinn
sem oftar fór til spákonu. Sú
spáði miklum breytingum í lífí kon-
unnar, sem svo aftur líkaði spádóm-
urinn stórilla. „Ég verða að segja
að mér finnst þú
ekkert eiga með
að spá svona fyrir
mér, ég vil að þú
takir þennan spá-
dóm til baka,“
sagði konan við
spákonuna. Sú síð-
amefnda tók því
víðsfjarri. „Þetta
n
eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
er það sem ég sé væna mín og því
get ég ekki breytt,“ sagði hún.
Seinni hitti konan spákonuna af til-
viljun á sjúkrahúsi þegar hún fór
að vitja um sjúkling. Mjög hafði
þá dregið af spákonunni og var hún
komin í hjólastól. Konan áræddi þó
að víkja sér að spákonunni og vildi
enn fá hana til að taka spádóminn
aftur. „Blessuð mín, það er sjálf-
sagt, þú skalt hafa þetta eins og
þú vilt,“ sagði spákonan þá og kon-
an stóð eftir, komin aftur á upp-
hafsreit og orðin sinnar eigin gæfu
smiður.
Ég er ekki að leggja neinn dóm
á gildi spádóma hér en hitt er alveg
ljóst að þeir geta valdið straum-
hvörfum í lífi fólks sem trúir á þá.
Þeir geta jafnframt verið einskonar
valdaafsal, fólk sem trúir þeim hef-
ur tilhneigingu til að taka ákvarð-
anir í samræmi við þá, en ekki sam-
kvæmt bestu vitund á hveijum
tíma.
Einu sinni var mér sagt frá ung-
um manni sem fór til spákonu og
hún spáði honum dauða rétt innan
við þrítugt. Manninum varð svo um
þennan spádóm að hann sá engan
tilgang í að vera að mennta sig eða
að reyna að búa sig undir lífsbarátt-
una heldur ákvað að lifa hratt og
hátt og lagðist í mikið svall og
skemmtanalíf, jafnframt því sem
hann hýsti mikla örvæntingu í
bijósti sínu. Helvíti á jörðu upplifði
svo þessi ungi maður árið sem sam-
kvæmt spádómnum átti að vera
dánarárið hans. Þrátt fyrir illspána
lifði aumingja maðurinn af þetta
örlagaríka ár og stóð þá uppi eins
og barn á ný, allt á huldu um fram-
tíð hans. Verr en barn stóð hann
að vígi að því leyti að hann hafði
sóað bestu námsárum sínum í svall-
ið og kunni því fátt eitt til að bjarga
sér. Úr því rættist sem betur fór
seinna þegar honum varð loks ljóst
að hann var ennþá hérna megin í
tilverunni og ekki annað sýnilegt
en svo yrði um langan aldur. Vakn-
aði hann smám saman til lífsgleði
á ný og tók að afla sér menntunar
og reyna að fóta sig í lífinu og tókst
það. Arkaði hann svo sinn æviveg
upp frá því án fyrirsagnar spákonu.
Vafalaust er með fádæmum að
svona fari enda iðka held ég fáar
spákonur þann leik að spá fólki
skjótum lífslokum.
Mér fínnst hins vegar ástæða til
þess að gera sér ljóst að með því
að láta spá fyrir sér tekur fólk þá
áhættu að fá öðrum mikið vald í
hendur. Auðvitað er ábyrgðin ekki
síst þess sem lætur spá fyrir sér.
Hann tekur þá áhættu að hann
fari að trúa spádómnum og miði
svo líf sitt upp frá því við að láta
hann rætast. Margir eru að leita
að einhveiju til að styðja sig við á
lífsgöngunni og grípa ómeðvitað
fegins hendi ef þeir geta losnað við
að taka ábyrgð á sjálfum sér og
ákvörðunum sínum.
Það þarf sterk bein til að ganga
einn og óstuddur í hretviðrum lífs-
ins. Það er því áleitin freisting að
þiggja framboðið skjól eða grípa til
hækjunnar þegar klöngrast er um
illfær stig. Það er skynsamlegt að
láta spádóma eða ofurtrú ekki ná
yfírtökum í sálarlífinu heldur taka
öllu slíku með hæfilegum fyrirvara.
Það er mikilvægt að hafa full tök
á eigin ákvörðunum og hleypa þar
ekki öðrum til valda á einum eða
öðrum forsendum.