Morgunblaðið - 14.05.1995, Blaðsíða 12

12 B SUNNUDAGUR 14. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MYNDIR UM MEISTARA
BEETHOVEN
BEETHOVENá
fimmtugs-
aldri. Mynd-
in er talin
líkjast
honum
öðrum
mynd-
um
frem-
MOZART
Áheyrendur geta upplifaö hugarástand
tónskáldsins, en veröa aó tengja þaó
eigin reynslu, sem er mismunandi og
einstaklingsbundin, svo að tilganginum
verói náó, segir Örlygur Sigurjónsson
í hugleiðingu sinni um kvikmyndirnar
Amadeus og Immortal Beloved
MOZART, teikning eftir Doris
Stock, gerð tveimur árum fyrir
dauða hans.
LIÐLEGA áratugur er síðan
bandaríska óskarsverðlauna-
myndin Amadeus eftir Milos
Forman var sýnd hér á landi. Kvik-
myndin byggði á samnefndu leikriti
eftir Peter Schaffer sem sýnt var í
Þjóðleikhúsinu árið 1982.
A Amadeus ber ekki eingöngu að
líta sem ævisögu Mozarts, heldur er
kjarni hennar samskipti hans við
Salieri, sem var öfundarmaður Moz-
arts. Salieri, sem tákn hins stífa og
yfirborðskennda lífs sem var í háveg-
um haft á Versalatímabilinu og barst
til Vínarborgar, gremst ósegjanlega
hin að því er virðist fyrirhafnalausa
fæmi Mozarts í öllum tónlistarform-
um. Sjálfur er Salieri látinn hafa
töluvert fyrir því að koma saman
lagi. Barnaskapur og einfeldni Moz-
arts fínnst honum óþolandi samfara
slíkri snilli en þrátt fyrir það telur
Salieri víst að rödd Guðs heyrist í
tónverkum hans. Hin óskiljanlegu
afköst Mozarts og snilli voru í raun
réttri afleiðing mikillar vinnusemi,
fádæma hæfíleika og bestu hugsan-
legrar menntunar frá bamsaldri þar
sem ekki eingöngu er litið á hefð-
bundna kennslu föður hans heima í
stofu heldur geysimikil ferðalög um
alla Evrópu fram yfír fermingarald-
ur. Auðvelt er að ímynda sér hversu
sjóndeildarhringur Mozarts hefur
víkkað á þeim áratug sem hann ferð-
aðist um með föður sínum, bæði
hvað snertir kynni af nýjustu straum-
um í tónlist og þá mikilvægu tón-
leikareynslu sem hann öðlaðist.
Hvort mönnum fínnst þeir heyra
rödd Guðs í tónlist Mozarts er svo
vitaskuld einstaklingsbundið. Þrátt
fyrir flæmsku Salieris og baktjald-
amakk gegn Mozart í Amadeusi er
hann samt sá eini sem raunverulega
skilur tónlist Mozarts, hrífst af henni
og skelfíst í senn. Salieri er trúaður
mjög og tileinkar Guði sínum líf sitt
og list. Hann trúir því einnig að með
ástundun, hreinlífi og dýpstu auð-
mýkt muni hann njóta velþóknunar
Guðs og öðlast frægð og virðingu
meðal dauðlegra manna. Þessi
heimsmynd hans hrynur til grunna
þegar hann kynnist hinum rudda-
fengna Mozart og er þess fullviss
að Guð hafí ekki lengur velþóknun
BEETHOVEN í vinahópi að leika sónötu á píanóið.
á sér heldur á krakkaskömminni.
Salieri reiðist Guði sínum fyrir þetta
og snýst gegn honum og hold-
gervingi hans. Allt er þetta þó ýkt
að meira eða minna leyti þó margt
megi til sanns vegar færa. Amadeus '
sýnir líka hræsnina sem viðkemur
tónlistarsmekk og fegurðargildi.
Þama kemur keisarinn sjálfur og
gagnrýnir verk Mozarts án þess að
hafa hundsvit á þeim og fær hina
lærðu menn til að taka undir viðhorf
sín í krafti valds síns. Allir halda þó
með uppáhaldinu sínu Mozart í viður-
eigninni við hinn vonda Salieri og
harma dapurleg endalok hans. Lýkur
þar með Amadeusi.
ANTONIO Salieri var sex árum
eldri en Mozart, fæddur árið
1750 á Ítalíu. Hann fluttist
til Vínarborgar á fullorðinsaldri og
komst til metorða við hirð Franz
Jósefs II. Austurríkiskeisara. Vín
sogaði að sér listamenn víðsvegar
að úr álfunni og er þess sérstaklega
minnst í tónlistarsögunni. Salieri
fékk hina eftirsóknarverðu stöðu
hirðtónskálds og hefur vafalítið varið
hana með tiltækum ráðum fyrir að-
gangshörku ábyrgðarlausra ungl-
inga.
Um aldamótin 1800, tíu árum eft-
ir dauða Mozarts, nýtur leiðsagnar
hans þrítugur píanóleikari, ákafa-
maður og óumdeilanlegur meistari
slaghörpunnar. Sá heitir Ludwig van
Beethoven. Staða Beethovens í tón-
listarsögunni lýtur að samtengingu
tveggja stefna sem mætast um alda-
mótin þegar rómantíkin leysir af
hólmi það sem kennt er við Vínar-
klassismann.
Beethoven hefur tvo um tvítugt
þegar hann flyst frá heimabæ sínum
Bonn til Vínar og svífur andi Moz-
arts yfír vötnum á fyrstu starfsárum
hans þar. Ekki eingöngu er Beethov-
en undir sterkum áhrifum frá Moz-
art eins og heyra má á fyrstu píanó-
sónötunum, heldur er Beethoven af
flestum talinn arftaki Mozarts. Eftir
ótímabæran dauða Mozarts er ekki
laust við að aðallinn blygðist sín fyr-
ir að hafa ekki borið hann á höndum
sér. Það var sjaldgæft að tónlist-
armenn reyndu fyrir sér óháðir og
reyndar furða að Mozart skyldi hafa
þraukað þó svona lengi. Starfandi
tónlistarmenn á dögum Mozarts voru
undantekningalítið í þjónustu greifa,
fursta eða annarra höfðingja og
þreifst tónlistin aðallega undir vernd
þeirra eða annarra sem efni höfðu á
skemmtun af þessu tagi. Um það
leyti sem Beethoven kemur til Vínar
1792, þremur árum eftir byltinguna
í Frakklandi, og hefur feril sinn er
listin að laga sig að kröfum borgara-
stéttarinnar svo að góður tónlistar-
maður getur starfað án þess að vera
nokkrum háður um afkomu sína.
Segja má að Mozart hafí brúað bilið
milli þessara vinnuskilyrða og í ljósi
þess má gera sér grein fyrir vel-
, gengni Beethovens strax fyrstu
árin.
Fundum Mozarts og Beetho-
vens bar saman aðeins einu
sinni, en þá var Beethoven
sautján ára og Mozart þijá-
tíu og eins árs. Mözart
hafði þá slegið- í gegn með
óperu sinni Brúðkaupi
Fígarós og Beethoven tók
sér ferð á hendur til að
hitta meistarann og njóta
leiðsagnar hans. Af því
varð þó ekki vegna veik-
inda móður Beethovens og
■ hvarf hann heim til Bonn
:: aftur. Beethoven fluttist svo
: alfarinn til Vínar fimm árum
f síðar og tók aðallinn og hin
: vaxandi borgarastétt „nýja
Mozart“ fegins hendi því þarna
var kærkomið tækifæri til þess
að bæta fyrir vanrækslusyndimar
gegn Wolfgang Amadeus Mozart.
EETHOVEN naut sín til fulls,
var vinsæll og eftirsótturí
nýju borginni. Hann eignað-
ist fljótt Qölda vina sem styrktu hann
og voru áskrifendur að verkum hans.
Þá sinnti hann kennslu af miklu
kappi sem gaf öruggar tekjur, nokk-
uð sem Mozart tregðaðist við að
sinna. það er hér sem vert er að
staldra við. Meðal nemenda hins
unga Beethovens voru nokkrar ungar
stúlkur sem hrifust af honum. Iðu-
lega var um að ræða dætur efnafólks
sem íþyngdu foreldrum sínum með
því að verða skotnar í píanókennar-
anum sínum. Þrátt fyrir vinsældir
sínar var Beethoven án titils og án
fastrar atvinnu. Heiðursfólkið í Vín
hreifst af Beethoven og sóttist eftir
tónlist hans, en datt ekki í hug að
gefa honum dætumar.
Frægasta ástarbréf sögunnar „Til
hinnar eilíft elskuðu“ (Unsterbliche
Geliebte) fannst meðal eftirlátinna
muna Beethovens. Bréf þetta hefur
valdið mönnum miklum heilabrotum
fram á okkar daga og spumingin
hefur brunnið á vörum manna. Hver
var hin eilíft elskaða? Enn hefur
mönnum ekki tekist að færa sönnur
á nafn viðtakandans en nefnd hafa
verið nöfn nokkurra kvenna: Giuli-
etta Giucciardi sem sónata nr. 14
(Tunglskinssónatan) er tileinkuð,
Theresa von Brunswick sem píanó-
sónata nr. 24 er tileinkuð, og systir
hennar Jósefína, og að siðustu Ther-
esa Malfatti. Leikstjóri myndarinnar
Immortal Beloved veltir þessari
spumingu fyrir sér af eldmóði og
hættir ekki fyrr en hann telur sig
hafa fundið svarið. Reyndar minnist
hann ekki orði á þrjár síðastnefndu
konumar, og þaðan af síður á aðrar
ástkonur Beethovens eins og Bettinu
von Brentano, Amalíu Sebald, Rakel
Levin og fleiri.
jEETHOVEN hefur verið
jnefndur „ástfanginn drau-
móramaður“ sem aldrei
giftist. Að mínum dómi er sífelldur
eltingarleikur við einstakar konur
sem hugsanlega koma til greina sem
„hin eilíft elskaða“ ályktun um auka-
atriði. Ég efast stórlega um að skiln-
ingur á verkum hans aukist þótt
ungfrúin fínnist vegna þess að
ástríðufyllstu verk Beethovens
sprengja af sér alla ramma sem sam-
band karls og konu er sniðið að. Hér
er eitthvað annað og meira á ferð-
inni. Tökum dæmi af hinni frægu
Tunglskinssónötu. Þrátt fyrir að
Beethoven hafi tileinkað Giuliettu
Giucciardi hana er fráleitt að telja
þá persónu þann meginkraft sem
hefur sónötuna upp í veldi sitt. Því
verður ekki neitað að Beethoven var
ástfanginn af Giuliettu en sónatan
lifír sjálfstæðu lífí og endurspeglar
ófullnægða þrá í ómstríðum brotnum
hljómum í fyrsta kafla hennar. Það
var ekki eingöngu ófullnægð löngun
til Giuliettu sem endurspeglast í só-
nötunni, heldur löngun til allrar ástar
og fegurðar sem ekki er bundin ein-
stakri konu. Sennilegast þykir mér
að Giulietta hafí einungis minnt
Beethoven á að til er fegurð sem
slík, rétt eins og náttúran sannfærði
hann um tilvist fegurðarinnar eins
og heyra má í sjöttu sinfóníu hans.
Beethoven er ástfanginn af ástinni
'sem slíkri og það er sú sem er hin
eilíft elskaða.
Ilmmortal Beloved er leikin Kre-
utzer sónata fyrir fiðlu og píanó.
Á hana hlýðir sögumaðurinn
Schindler, en Beethoven sjálfur les
honum fyrir um hvað vaki fyrir
manni sem semur svona verk, og
segir ennfremur að tónlistin hafí
vald sem lýtur að því að setja áheyr-
andann í sama hugarástand og tón-
skáldið. Því viðhorfi get ég verið
sammála. Hinsvegar styð ég ekki
úrvinnslu þessa viðhorfs í Immortal
Beloved sem er þannig að maður
nokkur (Beethoven) er að verða of
seinn á stefnumót vegna þess að
hann festi hestvagninn í for. Tón-
verkið á að lýsa þeirri örvæntingu
og óþreyju sem hann er haldinn þeg-
ar hann sér fram á að hann komist
ekki á stefnumótið. Reiði, gleði, eft-
irvænting, skelfíng, vonbrigði, ást
og hatur eru hughrif sem tónskáld
getur flutt áheyrendum, en þeim
kemur hreinlega ekki við og hafa
ekkert með að gera hvers vegna tón-
skáldinu leið þannig. Áheyrendur
geta upplifað hugarástand tón-
skáldsins, en verða að tengja það
eigin reynslu, sem er mismunandi
og einstaklingsbundin, svo að til-
ganginum verði náð. Reiður Beethov-
en t.a.m. er reiðari en áheyrandi ef
báðir eiga að hugsa um upptök reiði
Beethovens eins. Hins vegar geta
þeir orðið jafnöskureiðir ef Beethov-
en hugsar um vagnhjólið sitt (eða
hvað sem er) og áheyrandi um upp-
tök sinnar eigin reiði. í Immortal
Beloved örlar ekki á því viðhorfí að
áheyrandinn upplifí persónubundin
hughrif með sjálfum sér og staðfesti
þar með sjálfstæða tilvist tónverks-
ins. Sígilt verður tónverk ekki af því
að varpa fram fyrirframdómum um
túlkun og allra síst þegar um jafn-
stórbrotin tónverk ræðir.
Þetta má einnig hafa í huga þegar
ástarbréfíð fræga er til umræðu.
Beethoven ætlaði okkur ekki að finna
sína ást, heldur okkar eigin ást.
Hann náði tilgangi sínum með bréf-
inu með því að nefna enga konu, því
hann vildi að við yrðum jafnástfang-
in og hann; komast í sama hugará-
stand. Það er hins vegar ógerlegt
ef við ættum öll að einblína á mark-
skífu ástarörva hans. Beethoven get-.
ur þá og því aðeins sett mig í hugará-
stand sitt ef hann virðir við mig ást-
ina á mínum forsendum. Og það
gerir hann.
Sú ákafa leit sem gerð er í Immor-
tal Beloved að konu Beethovens er
því herfilegur misskilningur og greið-
ir síst fyrir því að boðskapur hans
berist óbrenglaður til fólks.
Höfundur er BA ííslensku
og heimspeki.