Morgunblaðið - 21.05.1995, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 21. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
„ Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
HJONIN Evelyn og Vilhjálmur Stefánsson komu í boði ríkissfjórnarinnar til Islands árið 1949.
ÞANN 25. febrúar sl. tveimur
dögum fyrir lok funda Al-
þingis var einróma samþykkt
þingsályktun um stofnun Vilhjálms
Stefánssonar á Akureyri. Með álykt-
uninni er ríkisstjórninni falið að und-
irbúa „að sett verði á fót á Akureyri
stofnun eða miðstöð um heimskauta-
málefni sem kennd verði við Vilhjálm
Stefánsson og hafí það hlutverk að
stuðla að sem öflugustum rannsókn-
um innlendra aðila á norðurslóðum
og alþjóðlegri þátttöku íslendinga í
málum er varða heimskautasvæðið.
Stofnunin eða miðstöðin sem heyr-
ir undir umhverfisráðuneytið verði
að stofni til kostuð af íslenska ríkinu
en leiti sem víðast fjárhagsstuðnings
við einstök verkefni. Hún skal m.a.
annast ráðgjöf um norðurmálefni og
eiga samstarf við innlenda og erienda
háskóla og rannsóknastofnanir."
Þingsályktunin gerir ráð fyrir að
sett verði á fót föst samvinnunefnd
um norðurmálefni skipuð fulltrúum
innlendra stofnana sem tengjast
heimskautarannsóknum. Velur hún
tvo _fu!ltrúa í stjórn^stofnunarinnar
en umhverfisráðherra skipar stjóm-
arformann.
Vaxandiáhugi á
noróurmálefnum
Norðurskautssvæðið hefur dregið
að sér margfalda athygli stjórnvalda
og vísindamanna síðasta áratug mið-
að við það sem áður var. Lyktir kalda
stríðsins gáfu möguleika á samvinnu
í áður óþekktum mæli. Vaxandi
mengun, staðbundin og aðflutt, er
áhyggjuefni en hún getur ógnað líf-
ríki í hafi og á landi verði ekki bund-
inn endi á hana með alþjóðlegu átaki.
Meðal áfanga í aukinni samvinnu
heimskautalandanna má nefna stofn-
un Alþjóðaráðs norðurvísinda (IASC)
árið 1990, Rovaniemi-samstarfið á
sviði umhverfismála 1991, samvinnu
um Barentshafið frá ársbyijun 1993
og ráðstefnu um norðurmálefni á
vegum Norðurlandaráðs í Reykjavík
í ágúst 1993. í framhaldi af henni
er að komast á þingmannasamstarf
milli heimskautalandanna og vonir
standa til að tillaga kanadískra
stjórnvalda frá 1990 um Norður-
skautsráð skipað fulltrúum ríkis-
stjóma og með aðild frumbyggja
heimskautalandanna verði brátt að
veruleika.
Frumbyggjar norðursvæðanna
láta nú að sér kveða og hafa tekið
upp samstarf umhverfis Norður-
Ishafið. Krefjast þeir mannréttinda
af stjómvöldum svo og heimastjórn-
ar. Grannar okkar á Grænlandi eru
gott dæmi um þetta. Frumbyggjar í
Norðaustur-Kanada fá víðtæka sjálf-
stjórn á Nunavatsvæðinu frá 1999
að telja en það er að meirihluta til
byggt inúítum. A svæði fyrrum Sov-
étríkja eru ekki færri en 40 þjóðir
frúmbyggja sem mæla á eigið tungu-
mál, en sumar þeirra em orðnar fá-
mennar og eiga mjög í vök að veijast.
Noróurslofnanir i mörgum
heimskautalöndum
Elsta ríkisstofnunin sem sinnir
norðurmálefnum er Norsk Polarinst-
itutt sem borið hefur núverandi nafn
ÍSLEHSH NORD-
URSTOFHUH í
Því fylgja í senn vegsemd og skyldur að
tengja nafn íslenskrar norðurstofnunar við
minningu Vilhjálms Stefánssonar, segir
Hjörleifur Guttormsson, en gert er ráð
fyrir að starfsemi þessarar miðstöðvar um
norðuraiálefni hefjist í ársbyrjun 1997.
m,

3i~
Minningarskjöldurinn
um Vilhjálm Stefánsson
landkönnuð.
frá 1948 en á rætur
frá því snemma á
öldinni. Meginverk-
efni hennar er sam-
kvæmt nýlegri
stefnumörkun að
vinna að því að
norsku heimskauta-
svæðunum sé stjórn-
að samkvæmt al-
þjóðlegum kröfum
um sjálfbæra þróun.
Starf stofnunarinnar
beinist ekki síst að
hagnýtum verkefna-
bundnum rannsókn-
um og umhverf-
isvernd. Nýlega tók
norska þingið
ákvörðun um að
flytja höfuðstöðvar
Norsk Polarinstitutt frá Ósló til
Tromsö og auka jafnframt umsvif
stofnunarinnar á Svalbarða. í Ny
Álesund á Svalbarða hefur frá 1970
vaxið upp miðstöð fyrir margháttað-
ar rannsóknir á vegum Norsk Polar-
institutt með fjölþjóðlegri þátttöku.
Átti undirritaður þess kost að kynn-
ast þeirri starfsemi i júní 1993.
Við störf í Norðurlandaráði og af
kynnum mínum af rannsóknastarfí
sem tengist norðlægum aðstæðum
hér á landi og erlendis hef ég oft
hugsað um nauðsyn þess að sam-
ræma betur en hingað til rannsóknir
innlendra aðila sem tengjast heim-
skautamálum og efla þátttöku íslend-
inga í alþjóðlegum rannsóknum sem
varða norðurslóðir. Ferðir um norðan-
verða Skandinavíu og víðar hafa orð-
ið til að styrkja þessa skoðun.
Seint á árinu 1993 hreyfði ég
þessu máli á Alþingi með tillögu um
norðurstofnun sem staðsett yrði á

Akureyri. Hlaut til-
lagan góðar viðtökur
í umræðum og þing-
nefnd. Við frekari
vinnu að málinu kom
fram hugmyndin um
að kenna stofnunina
við Vilhjálm Stef-
ánssonar heimskau-
takönnuð. Meðflutn-
ingsmenn að endur-
mótaðri þingsálykt-
unartillögu haustið
1994 komu úr öllum
þingflokkum. Það
voru þau Sturla Böð-
varsson, Kristín Ein-
arsdóttir, Halldór
Ásgrímsson og Sig-
bjöm Gunnarsson.
Tengingin við nafn
Vilhjálms Stefánssonar vakti með
jákvæðum hætti athygli í málinu og
fékk það m.a. góðar undirtektir rit-
stjórnar Morgunblaðsins. Umhverfís-
nefnd mælti síðan samhljóða með
samþykkt málsins að gerðum minni-
háttar breytingum og varð tillagan
þannig að ályktun Alþingis.
Ekkja Vilhjálms Stefánsonar i
heimsókn
Um mánaðmótin apríl-maí kom
hingað tíl lands Evelyn Stefánsson
Nef, ekkja Vilhjálms Stefánssonar,
en hann lést 1962. Evelyn var hér
gestur Vigdísar Finnbogadóttur for-
seta Islands og var henni marghátt-
aður sómi sýndur, m.a. tóku forsæt-
isráðherrahjónin á móti henni á
Þingvöllum. Margir landsmenn
þekktu þessa glæsilegu konu eftir
hlut hennar í þætti um Vilhjálm
Stefánsson sem sjónvarpið lét gera
og sýndi á síðasta ári. Með þessum
Ljósmynd/Hjörleifur Guttormsson
EVELYN Stefánsson með Vigdísi Finnbogadóttur forseta og for-
sætisráðherrahjónunum Davíð Oddssyni og Ástríði Thoroddsen á
Þingvöjlum 29. apríl síðastliðinn.
EVELYN ræðir við Baldvin Ásgeirsson og
Bergljótu dótturdóttur hans á Akureyri 1.
maí sl. Baldvin og Vilhjálmur Stefánsson
voru bræðrasynir. Bergljót leggur stund á
mannfræði eins og Vill\jálmur langafabróð-
ir hennar.
þætti hans Kristjáns Árnasonar var
minningin um Vilhjálm Stefánsson
flutt á milli kynslóða hérlendis. Á
sínum tíma var nafn hans vel þekkt
í Bandaríkjunum og Kanada og
raunar um allan heim hjá þeim sem
létu sig varða heimskautamálefni.
Foreldrar Vilhjálms fluttu frá
Tungu á Svalbarðsströnd í Eyjafirði
til Vesturheims árið 1876. Settust
þau fyrst að í Manitoba í Kanada
þar sem Vilhjálmur fæddist 1879.
Fjölskyldan tók sig upp vegna flóða
í Rauðá tveimur árum síðar og sett-
ist að í Norður-Dakóta í Bandaríkj-
unum. Vilhjálmur varð mannfræð-
ingur og helgaði sig heimskauta-
rannsóknum, ritstörfum og kennslu
til dauðadags 1962. Eftir hann
liggja 24 bækur og aragrúi rit-
gerða. Hann kom upp stærsta bóka-
safni um heimskautamálefni sem til
er vestanhafs. Vilhjálmur bjó lengi
í New York og þar kynntist hann
Evelyn, sem er af ungversku bergi
brotin. Þau hjón fluttust frá New
York til Hannover í Nýja Englandi
í árslok 1951 og þar er bókasafnið
enn varðveitt innan Dartmouth-
háskóla.
Vilhjálmur fann ný landsvæði og
eyjar norður af Kanada og ber ein
þeirra nafn hans. Hann dró upp já-
kvæðari mynd af norðrinu og frum-
byggjum þess en flestir aðrir heim-
skautakönnuðir. Sjálfur lifði hann
um hríð meðal eskimóa, lærði tungu
þeirra og deildi kjörum með þeim.
Kynþátafordómar voru honum fjar-
lægir. hann lagði ætíð áherslu á ís-
lenskan uppruna sinn og gaf út rit
á ensku um ísland.
Þeir sem hitta Evelyn eða lesa
ritgerðir hennar um Vilhjálm munu
skynja hversu mjög hún- hlýtur að
hafa auðgað líf haris þá
rúmu tvo áratugi sem
þau voru í hjónabandi.
Sjálf er hún fjölmennt-
uð og þekktur rithöf-
undur komin á níræðis-
aldur og nú er væntan-
leg frá henni sjálfsævi-
saga. Hún kom með
manni sínum til íslands
í boði ríkisstjórnarinnar
1949, og nú fjörutíu
árum síðar sem gestur
forseta íslands. Evelyn
heimsótti Akureyri 1.
maí sl. í boði bæjar-
stjórnar þar og afhjúp-
aði af því tilefni skjöld
til minningar um Vil-
hjálm á fyrirhuguðu
háskólasvæði.
Því fylgja í senn veg-
semd og skyldur að
tengja nafn íslenskrar
norðurstofnunar við
minningu Vilhjálms
Stefánssonar eins og
Alþingi nú hefur ákveð-
ið. Gert er ráð fyrir að
starfsemi þessarar mið-
stöðvar um norðurmál-
efni hefjist í ársbyrjun
1997.
Gildi
noröurrannsékna
fyrir islendinga
ísland liggur á mörk-
um kaldtempraðra
svæða og heimskautabeltisins, lág-
lendi getur talist til hins fyrra, há-
lendi og fjöll hafa einkenni hins síð-
ara. Svipuðu máli gegnir um mót
hafstrauma við landið. Af þessum
ástæðum er það ekki aðeins einboð-
ið heldur lífsnauðsyn fyrir íslend-
inga að kunna góð skil á náttúru
landsins og þeim kröftum úr norðri
sem ráða svo miklu um svipmót
þess, lífsskilyrði á láði og legi og
þar með afkomu þjóðarinnar.
Af skiljanlegum ástæðum hafa
íslendingar lagt sig fram um það á
síðari tímum að draga fram hinn
suðlæga þátt og möguleika kynslóð-
anna til að milda ásýnd landsins og
umhverfið. Samtímis eigum við að
horfast af raunsæi í augu við það
sem tengist norðrinu og draga fram
hið marga jákvæða sem því fylgir
að búa við ysta haf. Þar geta komið
okkur að haldi viðhorf Vilhjálms
Stefánssonar, m.a. eins og þau birt-
ast okkur í riti hans Heimskauts-
löndin unaðslegu.
Til þess að við verðum sæmilega
læs á lífsskilyrði okkar og möguleika
þarf margefldar rannsóknir og al-
þjóðlega samvinnu við einstaklinga,
stofnanir og þjóðir sem nú leggja í
sívaxandi mæli áherslu á þekkingar-
öflun á heimskautasvæðum, m.a. til
að koma í veg fyrir óbætanlega
röskun á umhverfi og lífríki á þessu
þaki jarðkringlunnar. Til að sam-
stilla krafta okkar á sviði heim-
skautarannsókna og tryggja og
rækta tengslin út á við er norður-
stofnun Vilhjálms Stefánssonar
hugsuð. Nú bíður okkar að gera
hugmynd og orð að veruleika.
Höfundur er nlþingismaður og
fyrrverandi ráðherra.