Morgunblaðið - 21.05.1995, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 21. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
í SKÝRSLU sem unnin var af bandarísku ráðgjafarfyrirtæki á vegrim Sameinuðu þjóðanna 1972, var bent á mikla möguleika íslands
í heilsuferðaþjónustu. Þar voru m.a. gerð frumdrög að heilsuhóteli í Krísuvík, sem skyldi likjast eldfjalli að útliti.
Leiðarmið
inn í 21. öldina
Á síðustu tveimur til þremur ára-
tugum höfum við veríð að færast
frá hinni grófu tækniöld inn í hina
fínlegu og margslungnu upplýs-
ingaöld framtíðarínnar, segja þeir
Trausti Valsson og Albert Jónsson
í viðtali við Agústínu Jónsdóttur,
sem ræddi við þá í tilefni af út-
gáfu nýrrar bókar, Við aldahvörf.
Trausti Valsson
Albert Jónsson
FTIR tæp fimm ár gengur
ný öld og nýtt árþúsund í
garð.
4 Þetta, ásamt því að
ýmsar umbyltingar hafa orðið í
heimsmálunum á undanfömum
árum, gerir það eðlilegt að reynt er
nú að varpa ljósi á stöðu íslands í
breyttum heimi. Slík vinna getur
hjálpað okkur að finna leiðarmið fyr-
ir stefnu okkar inn í 21. öldina. Síð-
astliðinn vetur ákváðu Trausti Vals-
son og Albert Jónsson að hefja ritun
bókar um þetta málefni. Er hún nú
komin út hjá Fjölvaútgáfunni og
nefnist Við aldahvörf.
Albert er deildarstjóri alþjóðamála
í forsætisráðuneytinu og kennir al-
þjóðastjórnmál í félagsvísindadeild í
Háskóla íslands en Trausti kennir
skipulags- og umhverfismál í verk-
fræðideild Háskóla íslands. Hann er
formaður umhverfis- og byggingar-
verkfræðiskorar deildarinnar.
Ríkisstjómin samþykkti sl. vor að
veita þeim styrk til að skrifa bókina.
Eitt af því sem vekur athygli við
lestur hennar er fjöldi skýringar-
mynda en gerð þeirra var einkum í
verkahring Trausta.
Bókinni er skipt í þijá meginhluta.
í upphafi er fjallað um nýja þróun í
heiminum, umskipti í alþjóðamálum,
utanríkisviðskipti, umhverfísmál,
tækni og þekkingarumhverfí og
menningarþætti í þróun þjóðmála. I
öðrum hluta em landakort sem sýna
m.a. breytingar í byggðaþróun
heimsins og hina nýju Evrópu í mót-
un. í þriðja hluta er fjallað um stöðu
íslands og í nýrri heimsmynd, breyt-
ingar á byggðamynstri landsins og
birt mat á leiðum til framtíðar.
Hlutverkaskipti kynjanna
Trausti er spurður álits á félags-
og umhverfískreppu þeirri sem heim-
urinn á í og um þá nýju menningar-
stefnu, sem hugsanlega gæti orðið
til úrbóta og sem í mörgu einkenmst
af kvengildum eins og næmleika,
umhyggju ogtillitssemi. Kemurgróf-
leiki karlgildanna tii með að víkja
fyrir mýkri gildum?
Hann svarar, „íslenska þjóðfélagið
og atvinnuhættir hér á landi hafa
löngum einkennst af veiðimennsku
og grófum útistörfum og því er eðli-
legt að karlgildin hafí mjög sett
mark sitt á þjóðfélagið. í nútímanum
einkennast störf hins vegar sífellt
meira af fínleika þannig að kvengild-
in verða að vera virkari. Þetta er
núna almennt að gerast í heiminum
með breytingunni frá frumtækniöld
til upplýsingaaldar.
Ég tel að allt þjóðfélagið, bæði
karlar og konur, þurfi að taka þátt
í þessari starfsháttabreytingu.
Kvennalistinn gegndi héma ákveðnu
brautryðjendahlutverki. Hann ætti
þó að gæta þess að vera ekki aðeins
rödd varúðar og kvengilda, heldur
líka axla ábyrgðina þegar kemur að
því að sækja djarflega fram á við
og skapa ný tækifæri."
Að sporna við siðblindu
I bókinni kemur fram, í kaflanum
um menningarmál, að einstaklingar
séu að missa tengslin við þjóðfélagið
og skynji minna ábyrgð sína og
mannlegar skyldur en áður var.
Einnig að hnignun eða niðurrif trúar-
bragða leiði af sér siðblindu.
Það er skoðun margra að hnignun
trúarbragða sé eitt af því sem orsak-
að hefur minni ábyrgðartilfínningu
t.d. gagnvart samfélaginu eða um-
hverfínu, og að skortur á ábyrgð
hafi leitt til ýmissa mikilla vanda-
mála á þessum sviðum. Hins vegar
virðast þessi vandamál núna verða
hvati til endurreisnar siðferðilegra
gilda, segir Trausti og bætir svo við
hvaða úrbætur hann sjái til að sporna
við þessari þróun. „Kennsla í um-
hverfismálum er góð leið til að sýna
hvernig óábyrg afstaða getur leitt
til mikiila vandamála og áhugi á sið-
fræði og kennsla í henni hefur stór-
lega aukist að minnsta kosti á há-
skólastigi."
Nú á tímum þegar mikið er talað
um að þjóðir þurfí að breyta menningu
sinni í anda umhverfísvemdar svo að
sú afstaða verði eðlilegur hluti af iífí
fólks, þá er spurt hvar erum við hér
stödd í þróuninni í sambandi við aðra
áhrifaþætti á sviði alþjóðamálanna?
Albert Jónsson telur einna athygl-
isverðast í sambandi við umhverfís-
málin, að þau eru orðin eitt af fjórum
meginsviðum alþjóðamála. Hin þijú
eru: hefðbundin öryggismái, við-
skiptamái og málefni þróunarríkja.
En ólíkt þeim segir hann umhverfís-
málin ekki snúast um stefnu eða
hegðan ríkisstjóma heldur um dag-
legt starf fólks. Þau snúast einnig
um pólitík og ýmsar pólitískar hindr-
anir sem séu í vegi umhverfísvemdar
á alþjóðavettvangi. Hindranir sem
snúist flestar í raun á einn eða ann-
an hátt um hvernig eigi að skipta
byrðum af umhverfisvemd á milli
iðnríkja og þróunarríkja. Hann segir,
„ísland er ekki tæknivætt land að
sama skapi og iðnríkin og því ósann-
gjöm krafa að við verðum að tak-
marka t.d. stóriðju af umhverfisá-
stæðum. Við eigum hér sanngimiskr-
öfu líkt og þróunarríkin og rekum
auk þess okkar stóriðju með hreinni
orku. Umhverfísvemd mun auk
þessa í framtíðinni vekja upp við-
kvæma pólitíska spumingu um yfir-
ríkjavald á kostnað fullveldis ríkja. Á
alþjóðavettvangi snýst umhverfís-
vernd því einkum um hvernig eigi
að dreifa byrðum og hvemig að
tryggja eigi framkvæmdavald."
e
Menning og lífsgildi
Albert og Trausti færa að því rök
í bók sinni að menning sé að verða
einn af mikilvægustu þáttum sem sam-
félag framtíðarinnar muni byggja á.
Trausti segir, „Ég held að við
höfum gert of lítið af því að byggja
upp menningaraðstöðu þannig að
hún nýttist bæði fyrir okkur sjálf og
eins sem fjárfesting sem hjálpar okk-
ur að draga að fleiri menntaða og
fjársterka ferðamenn, slíkir vinir ís-
lenskrar menningar geta reynst okkur
haukar í hom. Einnig finnst mér að
við dreifum menningarstofnunum of
víða t.d. í Reykjavík en sköpun tengds
menningarsvæðis (Cultural District)
myndi hins vegar auka mjög virkni
menningarstofnananna".
Trausti, hvernig telur þú að við
Isiendingar getum aukið menningar-
framboð t.d. með hinum forna menn-
ingararfi okkar?
„Hér á landi er þegar hafíð merki-
legt starf á þessu sviði s.s. uppbygg-
ingin í Skálholti sem leitt hefur til
merkilegs starfs í fomum kirkjulegum
listum. Einnig má nefna byggingu
nýrrar kirkju og Snorrastofu í Reyk-
holti sem mun leiða til ráðstefnuhalds
o.fl. í tengslum við ritstörf Snorra
Sturlusonar og annarra Sturlunga."
Ef við lítum svo á að ísland sé
eins konar verndunarstaður fyrir
rætur germanskrar menningar, get-
um við þá eflt tengsi við þær rætur?
„Áður en nasisminn kom óorði á
germanska og norræna menningu í
Hitlers-Þýskalandi var mikil virðing
borin fyrir þessari menningu og nut-
um við íslendingar þess mjög og nú
er áhuginn á þessari fornmenningu
og þar með íslenskri menningu að
aukast á ný og eiga t.d. íslenskir
listamenn orðið mjög gott með að
koma verkum sínum á framfæri í
Þýskalandi og mörgum öðrum lönd-
um Evrópu. Þessi góðu tengsl eru
sérstaklega mikilvæg því það stefnir
í að Þjóðvetjar og nágrannar þeirra
verði mjög ráðandi í Evrópu framtíð-
arinnar," segir Trausti.
Staða í breyttum heimi
Albert, hver er staða íslands í
breyttum heimi? Erum við að ein-
angrast vegna þess að við höfum
ekki gengið í Evrópusambandið?
„Nei, það erum við ekki að gera.
Hagsmunir okkar í ESB eru vissu-
lega mjög miklir vegna þess að þar
er langstærsti útflutningsmarkaður
okkar. Þar höfum við einnig mikil-
væga hagsmuni sem lúta að öryggis-
málum, umhverfísmálum, menningu
og tæknisamstarfí. ESB á rætur
annars vegar í hörmungarsögu Evr-
ópu á þessari öld. Hins vegar er
samrunaþróunin í ESB byggð á þeirri
hugsun að ríki geti betur gætt ýmissa
veigamikilla hagsmuna með slíkri
samvinnu í heimi sem einkennist sí-
fellt meira af því að ríki eru hvert
öðru háð. Vandamálið fyrir okkur,
þegar kemur að spurningunni um
aðild að ESB, er sjávarútvegsmálin."
Hvernig þurfum við að líta á þau
mál?
„Við verðum að reka sjávarútveg-
inn sem hver önnur viðskipti. Hjá
okkur verður hann að standa undir
sér og því er hann rekinn öðru vísi
hér en hjá ESB-ríkjunum, en það er
skiljanlegt þar sem sjávarútvegur er
aðeins örlítill hluti af þjóðartekjum
þeirra. Þetta þýðir að við höfum lít-
inn sem engan ávinning af samruna-
þróuninni í ESB þegar sjávarútvegs-
mál eru annars vegar. Þetta er
stærsta hindrunin í vegi aðildar okk-
ar að Evrópusambandinu. Aðild að
ESB er auðvitað ekki útilokuð í fram-
tíðinni. Forræði okkar í sjávarútvegs-
málum er hins vegar skilyrði fyrir
aðild að sambandinu og heildarmynd-
in er óskýr á meðan við höfum enga
vísbendingu um að gengið yrði að
kröfum okkar í sjávarútvegsmálum."
En þýðir þetta ekki að efvið stönd-
um utan ESB munum við einangrast
sem smáríki?
„Nei, alls ekki. Við höfum sterk-
ari stöðu en önnur ríki utan Evrópu-
sambands vegna þess að við höfum
EES-samninginn. Hins vegar -
vegna þess að Evrópusambandið tek-
\ur breytingum í tímans rás, sem og
þarfír okkar - þá þurfum við þrátt
fyrir EES-samninginn að standa vörð
um hagsmuni okkar í Evrópu. Aðild
að Evrópusambandinu gæti auðveld-
að það með ýmsum hætti en við
höfum aðrar leiðir og það er t.d. að
rækta sambandið við Evrópu og ESB
í gegnum norrænt samstarf þar sem
við eigum nána, reglubundna og
formlega samvinnu við þijú ESB-
ríki, Danmörku, Svíþjóð og Finnland.
Ennfremur getum við ræktað sam-
bandið við Evrópu í gegnum aðildina
að NATO, aukaaðild okkar að Vestur-
Evrópusambandinu sem og ýmsar
aðrar stofnanir sem sinna Evrópumál-
efnum og svo eigum við í nánum tví-
hliða samskiptum við mörg ESB-ríki.
Engar brýnar ástæður kalla því á
skjóta aðildarumsókn að ESB. Málum
er líka þannig háttað að ESB-ríkin
verða upptekin við það næstu árin að
skoða og styrkja innviði sambandsins
og munu vart taka inn ný aðildarríki
fyrr en um aldamótin," segir Albert.
Skipuleg hönnun og
markaðssetning
Trausti svarar því hvort að nú
þegar sé runnin upp ný upplýsinga-
öld með aliri sinni þekkingartækni?
„Á síðustu tveimur til þremur ára-
tugum höfum við verið að færast frá
hinni grófu tækniöld inn í hina fín-
legu og margslungnu upplýsingaöld
framtíðarinnar. Þetta er einhver
mesta þjóðfélagsbylting sem yfír ís-
lenskt þjóðfélag hefur gengið. Mikil-
vægt er að skólar, atvinnulíf og
stjórnmálamenn átti sig vel á þessu
og geri þær ráðstafanir sem nauð-
synlegar eru til að við komumst vel
út úr þessu mikla breytingarskeiði.“
Eitt af meginatriðunum í sam-
bandi við þessa sókn fram á við er
hönnun, vegna þess að með bættri
og skipulagðri hönnun og markaðs-
setningu er hægt að auka verðmæti
framleiðslunnar.
Trausti útskýrir þetta nánar og
segir, „Lykilatriðið er að laga hana
betur að þörfum neytendanna. Hér
hjálpar upplýsingatæknin, bæði með
því að veita nákvæmar og hraðar
upplýsingar um þarfirnar, sem og
með því að stýra t.d. fiskvinnsluvél-
um til að svara séróskum neytend-