Morgunblaðið - 27.05.1995, Blaðsíða 20

20 LAUGARDAGUR 27. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSENDAR GREINAR
Enn um Mjólkursamlag Borgfirðinga
Hugleiðingar
úr mjólkurhúsinu
MARGT hefur verið rætt og
ritað um þetta mál síðustu mán-
uði, bæði heima í héraði og í prent-
og ljósvakamiðlum á landsvísu.
Með eins og einni undantekningu
(RÚV) hefur mest verið leitað
eftir sjónarmiðum þeirra, sem
mótfallnir eru málinu, bæði Borg-
nesinga og annarra, svo og
kaupfélagsstjórans. Mjög fáir
virðast telja það ómaksins vert
að kynna sjónarmið samtaka
mjólkurframleiðenda, sem þó voru
til kvödd að taka afstöðu til úreld-
ingarinnar og samþykktu hana,
enda vandséð að annars hefði af
henni orðið. Grein Guðmundar
Jónssonar, bifvélavirkja í Borgar-
nesi í Mbl. 18. maí er mér því
ágætt tilefni til að jafna ögn þenn-
an áhalla og skýra nokkur atriði
sem að mínu áliti gera það nauð-
synlegt að ráðast í þessa aðgerð.
í ágúst 1992 var undirritaður
samningur um stjómun mjólkur-
framleiðslu milli stjómvalda og
bænda. Sú athöfn átti sér aðdrag-
anda í „þjóðarsáttinni" 1990 og
starfi 7-manna-nefndar um að ná
niður verðlagi búvara á íslandi.
Samningurinn fól í sér að mjólkur-
framleiðendur og mjólkuriðnaður-
inn tóku á sig verulegar verð-
hækkanir með þeim árangri að
verð á mjólkurafurðum hefur
staðið í stað eða lækkað með til-
heyrandi áhrifum á vísitölur fram-
færslu og lánskjara til hagsbóta
fyrir neytendur og skuldara. Gegn
þessu fékk mjólkuriðnaðurinn ráð-
rúm til að endurskipuleggja sig
og velja um að hve miklu leyti
hann sameinaðist eða kæmi á
samstarfi og samhæfingu mili
fyrirtækjanna og loforð um ráð-
stöfun verðmiðlunarsjóðs mjólkur
til hagræðingaraðgerða.
Á þessum tíma var orðið nokk-
uð ljóst að alþjóðlegir viðskipta-
samningar myndu fljótlega leiða
til einhvers innflutnings mjólkur-
afurða, opinber stuðningur við
landbúnaðinn færi minnkandi og
útflutningsbætur úr ríkissjóði
heyrðu sögunni til. Auk þessa var
klippt niður það öryggisnet, sem
mjólkursamlögin höfðu búið við
um langan aldur og tryggði nokk-
um veginn afkomu þeirra hvemig
sem allt veltist. Það gerðist 1.
jan. 1994 og var áreiðanlega ekki
vinsælasta ákvörðun Halldórs
Blöndal sem landbúnaðarráðherra
en sennilega ein af
þeim nauðsynlegustu,
því þetta öryggisnet
hafði gert menn
óþarflega værakæra.
Mjólkurframleiðsl-
an og mjólkuriðnað-
urin standa því í dag
frammi fyrir um-
hverfi, sem er æði
ólíkt því sem áður var
og óhagstæðara.
Menn geta verið mis-
jafnlega sáttir við
þessar aðstæður, um
það snýst málið ekki,
heldur hitt hvemig á
að bregðast við. Þeg-
ar um það er að ræða að duga
eða drepast vilja menn gjama
reyna það fyrmefnda og í þessu
tilviki er engin ástæða til annars.
Við eigum ýmis færi til vamar
og sóknar og þau verðum vi ðað
nýta. Það kallar á markviss vinnu-
Ég tel að náðst hafí
mikilvægur áfangi,
segir Guðmundur Þor-
steinsson, í þágu
mjólkurframleiðenda
og neytenda.
brögð og ýmsar erfíðar ákvarðan-
ir en undan þeim verður ekki vik-
ist. Við ætlum okkur að takast á
við þessar nýju aðstæður eftir
föngum og vonumst eftir skilningi
stjómvalda og umburðarlyndi
annarra þjóðfélagsafla í þeirri
baráttu því auðveld verður hún
ekki. Átökin um úreldingu sam-
lagsins í Borgamesi era kannski
fyrstu merkin um alvöra málsins
og þau viðfangsefni, sem bíða
okkar.
Þessari grein er ekki ætlað að
Qalla um nauðsynlegar aðgerðir í
framframleiðslunni heldur úr-
vinnslunni og þá kemur að
Borgamesi. Allt bendir til að spara
megi 90-100 m.kr. á ári með því
að leggja þar niður mjólkur-
vinnslu. Þar af er launaliður trú-
lega 40-50% en afgangurinn fast-
ur kostnaður við stöðina. Hefur
þá að sjálfsögðu verið reiknað með
auknum flutningskostnaði. Guð-
mundur Jónsson, eins og margir
fleiri, rengir þessar tölur og segir
að ekki hafi verið sýnt fram á að
þessi spamaður næðist. Það er
einfaldlega ekki rétt. Ég hef und-
ir höndum a.m.k. 4 sjálfstæðar
úttektir, innlendar og erlendar,
sem allar komast að sviðaðri
niðurstöðu. Auk sænsks ráðgjafa-
fyrirtækis, Veritec, hafa íslenskir
mjólkurverkfræðingar, verkfræð-
ingar og háskólaprófessorar lagt
þama hönd að og að mínu viti er
ekki um að ræða að áfrýja til ein-
hvers æðra stigs, því það er ekki
til. Það er hins vegar eðli slíkrar
skýrslugerðar, að í henni felast
aðeins áætlanir og vísbendingar,
en ég vil fullyrða að fátt hefur
verið til sparað að fá sem traust-
astar niðurstöður. Síðasta skýrsl-
an af þessum fjórum var unnin
af nefnd á vegum K.B. og henni
dreift til allra mjólkurinnleggj-
enda í Borgamesi og hún kynnt
á fundum með þeim í nóv. 1993.
Þess má geta, að Magnús B. Jóns-
son, skólastj. Bændaskólans á
Hvanneyri og stjómarmaður í
K.B., var einn þeirra, sem vann
þá skýrslu. Hann hefur ávallt ver-
ið andvígur úreldingunni, en lét
þau orð falla að reiknivinnan væri
vönduð og trúverðug. Þeir sem
vefengja niðurstöðumar verða því
að benda á veikleika í útreikning-
unum eða viðurkenna að tor-
tryggni þeirra sé aðeins reist á
tilfínningalegri afstöðu.
Nú, þegar Iokaákvörðun hefur
verið tekin, tel ég að náðst hafí
mikilvægur áfangi í þágu mjólkur-
framleiðenda og neyt-
enda og hann sé upp-
haf að miklu og nauð-
synlegu hagræðingar-
starfi innan mjólkur-
iðnaðarins á Suður-
og Vesturlandi og
raunar um land allt.
Ekki spillir fyrir að
hafa í leiðinni bjargað
einu stærsta atvinnu-
fyrirtæki á Vestur-
landi úr fjárhagsleg-
um þrengingum
a.m.k. um stundar-
sakir. Kaupfélag
Borgfirðinga var orðið
mjög skuldsett eftir
stórfelldan hallarekstur um langt
árabil og enga leið hægt að sjá
til að bæta úr því með fjármagni
frá rekstri þess. Það var félaginu
því alger nauðsyn að losa um fjár-
magn í eignum. Mjólkursamlagið
var eina eignin, sem eitthað mun-
aði um í því sambandi. Það var
því beggja hagur að ná þessari
lendingu með víðtæku samkomu-
lagi. Hins vegar er öllum, sem
komu að þessu máli, fullljóst að
þetta samkomulag hefði aldrei
náðst af K.B. hefði ekki verið jafn-
aðþrengt og raun bar vitni.
Að lokum langar mig, í ljósi
reynslu minnar af þessu máli, að
koma þrennum skilaboðum á
framfæri:
I. Mjólkurframleiðendur um
land allt þurfa að draga þann
lærdóm af málinu að þegar til
kastanna kemur mun enginn
fórna neinu til að tryggja þeirra
hagsmuni. Þegar í harðbakkan
slær verður hver sjálfum sér næst-
ur. Því verður hið allra fyrsta að
koma eignarhaldi mjólkursamlag-
anna á hreint þar sem þau era
innan blandaðra félaga og færa
þau undir óskorað yfírráð fram-
leiðenda. Án þess er varla hægt
að búast við markvissu hagræð-
ingarstarfi.
II. Borgnesingar mættu fara
að hugleiða í fullri alvöra hveijar
afleiðingar gjaldþrot K.B. hefði
haft fyrir viðskipta- og atvinnulíf
í þorpinu. 15-20 störf í mjólkur-
vinnslunni verða þá ósköp létt-
væg. (Þar að auki er markvisst
unnið að sköpun nýrra starfa í
staðinn.) Ég ætlast ekki til neins
þakklætis fyrir að hafa átt þátt í
að bjarga þeim frá slíkum hremm-
ingum, því afstaða mín mótaðist
ekki af hagsmunum þeirra, en
mér finnst að draga mætti að
ósekju úr þeim mannorðsmeiðing-
um, sem einhveijir þeirra hafa
stundað í garð þeirra mjólkur-
framleiðenda, sem hafa beitt sér
fyrir úreldingu samlagsins og
þannig forðað þeim frá atvinnu-
legum og efnahagslegum áföllum.
III. Til þeirra, sem það mál
varðar: Oft er um það rætt hvort
ísland sé láglaunasvæði eða ekki.
í umhverfí alþjóðlegrar sam-
keppni hljóta góð laun að byggj-
ast fyrst og fremst á þekkingu
og öguðum vinnubrögðum, einu
gildir hversu oft og lengi menn
standa í verkföllum og vinnudeil-
um um kaup og kjör. Öll viljum
við að hér ríki velmegun, en við
verðum að gera okkur ljóst að því
fylgja kröfur um skilvirkni og
hagkvæmni, sem ekki er alltaf
hægt að mæta án óþægilegra
aðgerða. Málefni mjólkursamlags-
ins í Borgarnesi er ágætt dæmi
um það.
Höfundur er bóndi að
Skálpastöðum ogformaður
Samlagsráðs Mjólkursamlags
Borgfirðinga.
AUSTURLENSK TEPPI
OG SKRAUTMUNIR
EMÍRjfc
m i ■ t ^
Hringbraut 121, sími 552 3690
Raðgreiðslur ril 36 inán.
ISLENSKT MAL
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
798. þáttur
í FORSÍÐUFRÉTT þessa blaðs
4. maí var sagt frá sjónvarps-
kappræðum Chiracs og Jospins
í Frakklandi. í fréttinni stóð:
„Frambjóðendumir sátu allan
tímann á honum stóra sínum og
sýndu hvor öðram mikla kurt-
eisi.“
Hér hefur orðið heldur bros-
legur samrani eða er það ekki?
Og úr hveiju þá?
Orðtakið að taka á honum
stóra sínum (ekki sitja) merkir
að leggja sig allan fram, beita
ýtrastu kröftum (Mergur máls-
ins). Orðtakið er þekkt frá því
á öldinni sem leið, en óvíst hver
„sá stóri“ er, sá sem á skal taka.
Kannski er þetta einhvem veg-
inn liðfellt. Gæti verið „með hon-
um stóra sínurn", en sá stóri er
ennþá x.
Á hinn bóginn er til orðtakið
að sitja á strák sínum. Það
þýðir Jón G. Friðjónsson: „stilla
sig um að gera prakkarastrik;
halda aftur af sér“. Það orðtak
virðist eldra en hitt, að minnsta
kosti era eldri dæmi þekkt, sjá
orðabók sr. Bjöms Halldórsson-
ar í Sauðlauksdal. Af þessu orð-
taki era ýmis tilbrigði, en lykill
að skilningsskrá er sá að gera
sér ljóst að strákur hafði þrá-
sinnis niðrandi merkingu frá
fomu fari. í Þorláks sögu helga
er getið Ólafar Eyjólfsdóttur, og
hafði Snorri Sturluson lofað „að
hann skyldi gifta Ólöfu og fá
henni peninga11. „En gifting sú
kom ekki fram, og átti hún böm
með strákum." Hið sama er sagt
frá Hlaupa-Höllu löngu síðar.
Þá var hér í blaðinu 23. apríl
allstór fyrirsögn: „Það selur að
vera íslendingur". Ekki ætlar
umsjónarmaður að hafa um
þetta fleiri orð að sinni, enda
veit hann ekki meir en svo hvað
þetta þýðir.
★
í 794. þætti minntist ég laus-
lega á orðtakið að verða fjöðr-
um fenginn, og er það reyndar
til í fleiri gerðum. Það merkir
að verða mjög glaður, himinlif-
andi. Rétt þykir mér að minna
á að í tímaritinu íslenskt mál
1979 er um þetta orðtak ritgerð
eftir próf. Baldur Jónsson, og
leyfi ég mér að tilfæra hér úr
henni stuttan kafla:
„Með hliðsjón af þessu fannst
mér ómaksins vert að kanna,
hvort eitthvað hliðstætt fjöðrum
fenginn væri t.d. að finna í fom-
ensku. Ég spurði því sjálfan
mig, hvemig þetta orðasamband
ætti að vera í fomenskri þýðingu
og taldi svarið vera feðrum bi-
fongeti. Að svo búnu fletti ég
upp á bifön / befön í orðabók
Bosworths og Tollers og fann -
eins og mig granaði -, að lýsing-
arhátturinn hafði eitthvað verið
notaður með þágufalli, þótt ekki
væri beinlínis dæmi um feðrum;
fyrr mátti nú vera. En úr því
að út í þetta var komið, var
bezt að leika leikinn til enda og
fletta líka upp á feðer. Þar blöstu
þá við þessi orð, feðrum bifong-
en, þýdd ‘clad with feathers’,
tekin úr kvæðinu um fuglinn
Fönix. Betra gat það ekki verið.
Þama var komið dæmi um orð-
takið í eiginlegri merkingu, að
vísu úr fomensku, en ekki ís-
lenzku. Svo segir m.a. um fugl-
inn í kvæðinu, að hann skyldi
aftur verða það, sem hann áður
var, ijöðrum búinn eða fjöðram
fenginn í eiginlegri merkingu."
★
Spurningu komið áleiðis.
Leifur Sveinsson: „Af hveiju er
„prentþröng" ekki til í orðabók-
um? Kemur fyrir í Sögu prent-
listarinnar á íslandi eftir
Klemens Jónsson - þættinum
um Elliðavatnsprentsmiðju.“
★
Hiymrekur handan kvað:
Lát þú, 6 Bakkus, vor augu upp á
hvað er helst þess virði að skynja og sjá,
því að án þinnar dáðar,
já, án þinnar náðar
við erum sem blaktandi, blaktandi strá.
★
„Semínaristar breyttu bæar-
naftiinu Bjámustöðum í Böð-
móðsstaði. Þó tilviks-íslendíngar
(einsog ég var um skeið) sé að-
eins kurteisisheiti og styttíng á
skammaiyrðinu „fáfróður mál-
hreinsunarappskafníngur“, þá
má ekki gleyma því að nútíma
málvöndun íslensk er rannin frá
sjálfum Qölnismönnum; en síðari
hreintúngustefnu okkar uppúr
aldamótum réðu úngmennafé-
lagar og þeir vora ættjarðarvinir
skynsemistrúannenn og jafnvel
fríkirkjumenn. Ekki skal ég þó
fortaka nema það hafí verið
hreppstjórinn okkar sæli hann
Bjöm gamli í Gröf sem breytti
Kjalnolti í Keldnaholt, hann var
skynsemistrúarmaður og frí-
kirkjumaður auk þess sem hann
orti upp Jónas Hallgrímsson og
sneri „Hvað er svo glatt“ í bind;
indisóð." (Halldór Laxness: í
túninu heima.)
★
Nokkur slanguryrði tekin
traustataki úr Tungutaki (nr.
81):
fantasía (= dyravörður á
skemmtistað) (síar
fantana frá)
gluggapóstur (= forvitinn bréf-
beri (lítur inn um
gluggana)
að drekka hurð (= að drekka
allt áfengi sem er
geymt í hurð á „míní-
bar“)
húsbréf (= eldhúsrúllupappír)
kynda (einhvem) (= grínast;
reita til reiði)
að fara á límingunum (= að fara
á taugum)
rúsína (= sá/sú sem er hætt(ur)
að drekka, sbr. að
rúsínur era þurrkuð
vínber)
Auk þess þakkar umsjónar-
maður, þó seint sé Ömólfi Thors-
syni frábæran lestur Grettis
sögu í Þjóðarþeli, og reyndar
margt, margt annað í þeim góða
þætti.
En er það ekki langt handan
við mörkin, þegar dagskrárgerð-
armaður í ríkisútvarpinu (Rás
2) segir „ókei“, svo sem í kveðju-
skyni?
Guðmundur
Þorsteinsson