Morgunblaðið - 28.05.1995, Blaðsíða 2

2 D SUNNUDAGUR 28. MAÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
í blíðu &
stríðu
Úr myndasafni I^jóðminjasafnsins
BRÚÐARGANGUR. Myndin á að sýna brúðargang á Krossi í Landeyjum árið 1872. Brúðargangur var genginn frá veislu-
stofu til kirkju og til baka aftur að hjónavígslu lokinni. Á 17. öld tóku konur einar þátt í göngunni utan hvað smásvein-
ar máttu leiða þær að kirkjudyrum. Var þátttakendum raðað upp eftir föstum venjum og gengið mjög hægt og virðu-
lega. Hinar fornu venjur voru að nokkru horfnar á þeim tíma sem myndin var gerð. Presturinn gengur fremstur og full-
vaxnir karlmenn leiða brúðina og næstu konu á eftir henni.
BRÚÐKAUPÁ
FYRRITÍÐ
• Á síðasta ári gengu um
2.400 einstaklingar í
hjónaband hér á landi og
undanfarin ár hefur sú
tala verið mjög svipuð.
Umgjörðin um hjóna-
vígsiuna hefur tekið töiu-
verðum breytingum síð-
asta áratuginn og yfir-
bragðið er oftar íburðar-
meira en tíðkaðist hér
áður og áhrifa gætir f rá
löndum á við Bandaríkin
og Bretland.
• Mörg hjónaefni fara að
undirbúa þennan stóra
dag allt að ári fyrirfram
enda oft búið að panta
veislusali, presta og
kirkju langt fram í tím-
ann. Þrátt fyrir glæsileg-
ar athafnir og veglegar
veislur eru ennþá mörg
hjón sem vilja hafa lát-
laust yfirbragð á brúð-
kaupsdeginum og vilja
sem minnst tilstand eða
eru jafnvel ein með
svaramönnum hjá presti
eða borgardómara.
En það er ekki ný bóla
að menn geri sér glaðan
dag á brúðkaupsdaginn
eins og lesa má í grein-
inni um brúðkaup frá
fyrri tíð: frá alda öðli
hefur þótt tilheyra að slá
upp veislu og gleðjast á
þessum tímamótum.
• Hér í blaðinu er fjallað
um ýmislegt sem tengist
brúðkaupsdeginum sjálf-
um, undirbúningi hans,
klæðnaði, tísku í flíkum,
hárgreiðslu, Ijósmyndum
og brúðarvöndum.
Spjallað er við hjón sem
ætla að ganga í hjóna-
band innan tfðar og við
hjón sem hafa verið gift
f misjafnlega langan
tíma. Þá eru gefnar upp-
skriftlr að matarveislum
og kökum á veisluborð
og vert er að vekja at-
hygli á grein um brúð-
kaup frá fyrri tímum.
• Það er mikil og afdrifa-
rík ákvörðun að ganga í
hjónaband. Það þarf ekki
síður að gefa sér tíma til
að undirbúa sig fyrir
hjónabandið en skípu-
leggja athöfnina og síð-
an veislugleði.
• Fólk í giftingarhugleið-
ingum nú ætti að íhuga
að það er heilmikill sann-
leikur í því að „hjóna-
band er eins og hús sem
þarf að reisa á ný á
hverjum degi“.
Höfundar efnís: Guðbjörg R. Guð-
mundsdóttir, Jóhanna Kristjónsdótt-
ir, Erla Halldórsdóttir, Margrét Þóra
Þórsdóttir, Úlfar Ágústsson
Útllt: Áslaug Snorradóttir
Ljósmyndir: Árni Sæberg, Sverrir
Vilhelmsson, Þorkell Þorkelsson,
Jón Svavarsson, Kristinn Ingvars-
son, Halldór Kolbeins o.fl.
Aðalmyndin á forsíðu er tekin af
Jóni Svavarssyni
FYRR á öldum eða allt til loka
18. aldar voru hefðbundnar
siðareglur í brúðkaupum á íslandi
bæði flóknar og formlegar. Á þeim
tíma voru kaupmáli og festar
höfuðatriði athafnarinnar og ekki
var unnt að bjóða til brúðkaups
fyrr en gengið hafði verið frá þeim
málum. Kaupmáli var samkomulag
um ráðahaginn og er gengið hafði
verið frá honum fóru fram festar
eða trúlofun sem var samkomuiag
milli heitmannsins og fulltrúa hans
annars vegar og stúlkunnar og
forsvarsmanns hennar hins vegar.
Sá tími sem fólk sat í festum
var ekki mjög langur enda var
kveðið á um það í lögum hve trúlof-
un eða festar máttu standa lengi.
Lýst var með brúðhjónum þtjá
sunnudaga í röð í kirkju þar sem
almenningur var beðinn að til-
kynna ef vitað var um meinbugi á
hjónabandinu. Var þar aðallega
verið að ganga úr skugga um að
ekki væru ættartengsl með hjónum
en þau ákvæði hjónabandslaga
voru ströng langt fram eftir öldum.
Um það leyti er land byggðist
máttu hjón ekki vera skyldari en
að 6. manni en við siðaskipti mátti
hann ekki vera nánari en þremenn-
ingur. Um aldamótin 1900 hafði
verið slakað svo á þessum kröfum
að tvímenningar eða systkinabörn
mega nú ganga í hjónaband.
Miklar breytingar verða á fram-
kvæmd þeirrar athafnar er brúð-
hjónin gangast undir hjónabands-
heitið eða allt frá venjulegu hand-
sali brúðhjóna og forsvarsmanna
þeirra til þess að vera Idrkjuathöfn.
Kristni hafði verið á íslandi í nær
300 ár áður en eiginleg kirkjubrúð-
kaup tóku að tíðkast að ráði.
í brúðkaupsveislum fyrri tíma
var mikið drukkið og minni flutt.
Þar komu saman tvær ættir og var
mikilsvert að þessi fyrstu tengsl
tækjust sem best. Varð að gæta
þess að virðingarstig hvers og eins
kæmi vel fram. Seta manna í veisl-
unni sagði til um stöðu í þjóðfélag-
inu svo og hvernig skenkt var við
borðhaldið.
Þá var athöfn við brúðarsængina
og einnig varð að fullvissa gesti
um að morgungjöfín væri konunni
samboðin. Héldust þessir siðir
a.m.k. til siðaskipta. Gjafir til brúð-
hjóna frá gestum eru hins vegar
ekki gamall siður hér eða aðeins
200 ár síðan það komst á að gefa
brúðargjafir.
Kaupmáli og festar
Kaupmáli og festar fóru venju-
lega fram nokkru á undan brúð-
kaupi. Það voru ákveðnar reglur
um hver hafði rétt á að fastna
konuna. Venjulega var það faðir
stúlkunnar. Ef hann var látinn giltu
reglur um staðgengla hans. í Grá-
gás eru raktir 17 karlar sem sam-
kvæmt lögum bar skylda til að sjá
um verkið ef aðrir heltust úr lest-
inni.
Ekki gat kona fastnað aðra konu
nema þegar brúður átti hvorki föð-
ur né bróður á lífi. Þá fastnaði
móðirin dóttur sína. Ætti stúlkan
heldur ekki móður á lífí eru tíund-
aðar karlar, skyldir eða óskyldir,
sem fastna skyldu stúlkuna. Það
var ábyrgðarverk. Mátti sækja
mann til saka fyrir verk sem hann
gat á engan hátt haft áhrif á, eins
og um skírlífi hennar, að ekki væru
ættartengsl með brúðhjónum og
síðast en ekki síst ef fjárhagur
hjóna var svo bágur að þau gátu
ekki séð sér farborða. Kona gat
ekki slitið festum án þess að draga
ábyrgðarmann inn í málið.
Festar fóru ætíð fram að við-
stöddu festarpari og forsvars-
manna og í vitna viðurvist. Voru
kaupmálar skjalfestir og vottfestir
og loks fastnaði maðurinn sér
stúlkuna og þá drukkið festaröl.
Fram til loka 13. aldar giltu þau
ákvæði að fastnaði maður sér konu
með jáyrði hennar og samþykki
hennar nánustu var samkomulagið
fast eins og um hjúskap væri að
ræða og ekki unnt að rifta festum
nema bæði kysu að Iifa skírlífí upp
frá því. í tímans rás breyttist þetta
svo að við lok 18. aldar urðu þau
sem slitið höfðu trúlofun að fá kon-
ungsleyfi til að trúlofast á ný eða
ganga í hjónaband.
Kaupmálinn var undirstaða í
samningi væntanlegra hjóna. Fólk
sem gat ekki sýnt fram á ákveðna
eignastöðu hafði ekki rétt á að
ganga í hjónaband nema gengið
væri í ábyrgð fyrir þau. Gat samn-
ingur þessi verið á tvenna vegu:
hjónin gerðu með sér helmingafé-
lag og skiptu jafnt með sér eigum
sínum eða gerður var máli þar sem
tíundað var hvað hvort átti af því
sem lagt var til búsins, svipað því
sem enn er gert.
Eftir að gengið hafði verið frá
kaupmála og festum var ekki aftur
snúið og brúðkaupsathöfnin meira
formsatriði.
BrúAkaupið
Algengast var að brúðkaup væru
haldin að hausti til þegar sumar-
verkum var lokið. Var þá nóg til
af nýju kjöti og korni til ölgerðar
og haustskipin komin frá Evrópu.
Brúðkaup þeirra sem meira máttu
sín stóðu oft í 3 daga. Komu gest-
ir daginn fyrir brúðkaupið og hóf-
ust athafnir tengdar því. Þá rann
upp brúðkaupsdagurinn með at-
höfninni og veisluhöldum. Á 3. degi
voru gestir kvaddir á formlegan
hátt.
Brúðkaupið var og er mikilvæg-
ur lögfræðilegur gjörningur. En á
fyrri tíð var það samningur milli
tveggja fjölskyldna en ekki tveggja
einstaklinga. Fyrstu aldirnar eftir
að kristni var lögtekin var gifting
ekki kirkjuleg athöfn. Við samn-
ingsgerðina þurfti menntaðan
mann og þeir voru ekki á hverju
strái. Er ekki ólíklegt að athöfnin
hafi færst til presta vegna skriftar-
kunnáttu þeirra. Má hugsa sér að
í framhaldi af gerðinni hafi hann
blessað brúðhjónin og síðan hafí
athöfnin þróast í vígslu í kirkju.
Fyrst eftir að prestar fóru að gefa
saman hjón var það ekki gert inni
í kirkjunni heldur í kirkjudyrum eða
skrúðhúsi.
Á meðan heiðin goð voru blótuð
drukku menn minni frænda sinna.
Eftir að kristni var komin á drukku
menn minni guðs, Krists og heil-
agra manna. Minni voru drukkin í
öllum veislum og fram á fyrri hluta
18. aldar var hjúskapur ekki lögleg-
ur nema „brúðkaup væri drukkið".
Þó stofnað væri til hans með festum
var það þó brúðkaupsdrykkjan með
minnum og öðrum siðareglum sem
gerðu hjónabandið endanlega lög-
legt. í gömlum heimildum segir að
„það gat verið löglegur hjúskapur
án vígslu en eigi án brúðkaups-
drykkju".
Til er tilskipun frá lokum 13.
aldar þar sem segir að eigi megi
undir höfuð leggjast að drekka
brúðkaup og þar er einnig tekið
fram að enginn ætti að kosta meiru
til brúðkaups en hann geti staðið
undir fjárhagslega. Segir þar að
heimilt sé að drekka brúðkaupið í
sýrublöndu þó það hafi ekki þótt
sæmilegt nema í ítrustu neyð.
AAdragandi
brúAkaupsins
Hin svokölluðu steggjapartí sem
komist hafa mjög í tísku síðustu
ár kunna að eiga sér dýpri rætur
í menningu okkar en margan grun-
ar og eru að minnsta kosti 250 ár
síðan það þótti sjálfsagður hlutur
að fagna brúðkaupi kvöldið fyrir
athöfnina. Var þannig skipað í
þessar veislur að karlar og konur
skemmtu sér ekki saman. Var í
hófum þessum etið, drukkið, sung-
ið og dansað og þótti ómissandi
þáttur í aðdraganda brúðkaups.
BrúAargangur
Eftir að vígslan færðist í kirkj-
una komst á sá siður að gengin
var þangað brúðargangur. Fór
brúðgumi og flestir karlmenn með
honum til kirkju en konurnar
mynduðu tvöfalda röð.
Fóru fyrir göngunni ógiftar kon-
ur og gengu þær fremstar sem
minna máttu sín en hinar komu á
eftir. Loks kom brúðurin leidd af
tveimur ungum mönnum. Næst
henni gengu giftar konur og voru
tignarkonur henni næstar og þær
sem voru tengdar brúðhjónunum.
Brúðurin var því í miðri fylking-
unni.
Gengið var mjög hægt og sungn-
ir sálmar. Þegar brúður kom að
kirkjudyrum tók karl á móti henni
og leiddi inn. Ekki ber heimildum
saman um hver sá karl var. Koma
þar þrír til greina; brúðarsveinar
sem leiddu hana í göngunni, brúð-
gumi eða presturinn. En þegar
komið var upp að altari stóð
brúðurin brúðgumanum á vinstri
hönd við athöfnina.
Sú hefð að karlar sitji hægra
megin í kirkju og konur vinstra
megin er þekkt frá alda öðli og var
þessi háttur hafður á fram á 19.
öld. Þá tók sætaskipan að breytast
og fjölskyldur fóru að sitja saman