Morgunblaðið - 09.07.1995, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 9. JÚLÍ1995
MORGUNBLAÐIÐ
J IfM : ' /Wr %
l 't WéSmÉ fé
$8*' 1 *'■ :.;7 ! Æ\ ■■ í Hr iSIBlHVflH^ iV. f mmm WML M
i "i l i * l . ÍMiI f
Upplýsingar
eru ekki viska
Kanadiski hagfræðinfflirínn dr. William H.
Melody aðstoðar nú Dani við að koma upp
við Tækniháskólann alþjóðlegri Rannsókn-
amiðstöð um upplýsingatækni. Hann var
fyrirlesari í Skálholti á ráðstefnu norrænu
kirknanna um upplýsingamiðlun árið 2001
með tilliti til nýrrar tækni og örra samfélags-
breytinga. Elín Pálmadóttir ræddi við hann
um væntanlega þýðingu þessarar umbylting-
ar á samfélagið og samskipti fólks.
KANADÍSKI hagfræðingurinn dr. William H. Melody og dr. Jo-
han Galtung prófessor um friðarrannsóknir komu til Islands á
vegum Norrænu kirkjanna til að flytja fyrirlestra á ráðstefnu í
Skálholti um fjölmiðlun kirkju á tækni- og upplýsingaöld.
ANNSÓKNAMIÐ-
STÖÐ, sem
dr.Melody er að að-
stoða við að koma upp
við Tækniháskólann í
Danmörku, er ætlað
að skoða vísbendingar um áhrif nýju
tölvu- og upplýsingatækninnar á
samfélag 21. aldar. En hann hefur
áður unnið að stofnun slíkra alþjóð-
legra rannsóknastöðva í Astralíu,
Kanada, Bandaríkjunum og Eng-
landi. „Við ætlum að rannsaka
spurningar á borð við hvernig sam-
skipti fólks verða með þessari nýju
samskiptatækni. Hvað það muni
þýða fyrir menntun, efnahag, störf,
breyttar kröfur til starfsfærni, at-
vinnuleysi og heilsugæslu, þar sem
ríkistjórnir eiga þegar fullt í fangi
með breytingar í læknisfræði. Hvað
þetta hefur í för með sér fyrir fjölm-
iðlun með tilliti til gervihnatta, ljós-
leiðaratækni og hreyfanlegra sam-
skiptatækja, sem geta umbylt öllu
fréttakerfinu. Hvað táknar þetta
fyrir ýmiskonar iðnað o.s.frv."
Fiskiðnaðurinn er gott dæmi, sem
varðar hans land Kanada og ísland
svo miklu. „Með gervihnöttum getum
við vaktað hvar fiskurinn syndir hvar
sem er á hnettinum, vitað nákvæm-
lega hvar hann er og sótt hann með
vel búnum skipum með þeim afleið-
ingum að lítið verður eftir af honum.
Hingað til hefur nýja samskipta-
tæknin gert fært að ofveiða með
vondum afleiðingum. Vonast er til
þess að úr gevihnöttunum verði einn-
ig hægt að ná árangri í að fylgjast
með skipunum. Líka smábátunum.
Ekki þó hægt að sjá hve mikinn fisk
þeir eru að veiða eða hvaða tegund-
ir. í Kanada-Spánar samningnum,
sem Evrópusambandið hefur sam-
þykkt, er gert ráð fyrir eftirlitsmönn-
um á fiskiskipunum, gallinn bara sá
að það er of dýrt á smábátunum.
Tækin sem þeir þurfa að hafa eru
líka of dýr fyrir bát með kannski
einum manni. Það er kostur fyrir þá,
erfiðara að fylgjast með hvað þeir
eru að gera á þessum og hinum
staðnum.“
Gervihnettirnir ná líka til allra
annarra náttúruauðlinda, geta mælt
hvar olía er í jörðu og hvar alla
málma er að finna. Þeir geta skynj-
að hvort gróður og korn vex vel eða
illa og þar með vitað snemma hvort
verður mikil eða lítil uppskera. Það
veitir færi á að sjá mjög snemma
fyrir litla uppskeru og auka þá áburð
og vökvun. En það veitir um leið
vitneskju um hvort verður offram-
leiðsla eða skortur. Og eykur þar-
með spekulasjónir á framtíðarmörk-
uðum og stýrir fjármagnssveiflum.
Þeir sem hafa upplýsingarnar hafa
yfirburði yfir þá sem ekki hafa
þær, þ.e. ef þeir lesa úr þeim. Gervi-
hnettimir senda gríðarmikið af upp-
lýsingum sem ekki tákna neitt og
verður að greina þær sem kostar
mikið fé. Það sem gerist er að ríku
löndin hafa aðgang að öllum þessum
upplýsingum sem fátæku löndin
hafa yfirleitt ekki. Og flest þróunar-
löndin em háð sölu á einhvers konar
hráefnum, timbri, korni, sykri, en
framleiðendurnir á staðnum vita
ekki um yfirvofandi skort eða of-
framleiðslu, sem lækkar verðið.
Bara stóru karlarnir vita það. Þetta
er dæmi um áhrif sem þessi nýja
tækni getur haft. Hún getur eins
og öll tæknin verið til góðs eða ills.
Ef allir hefðu þessar upplýsingar,
þá hefði það áhrif til góðs að vita
á hveiju er von. Ef sumir hafa þær
en aðrir ekki, þá geta þeir breytt
viðbrögðum sínum á kostnað hinna,
t.d. safnað birgðum á lágu verði
Kasínókapitalismi
Samfara þessari þróun eru hin
hröðu upplýsingaskipti, til dæmis í
bönkum með net sem nær um allan
heim. Hægt er að skipta peningum
á andartaki. Svo að við hverja smá-
breytingu á gengi kaupa og selja
fjármálamennimir í skyndi, sem leitt
hefur til fjárhættuspils á fjármála-
mörkuðum og þeir eru orðnir miklu
óstöðugri. Astæðan sú að miklu
meiri sveiflur eru af fjármálalegum
ástæðum en ekki framleiðslunnar
sem að baki liggur, eins og var. Ef
við vorum með fískifyrirtæki, námu-
fyrirtæki eða timburfyrirtæki, þá
trúðum við því að verðið endurspe-
glaði framleiðsluna. En nú sjáum við
að fyrir hvern einn dollar sem skipt
er á fjármálamörkuðunum í samræmi
við framleiðsluna, er um 10 dollurum
skipt af spákaupmennsku Þetta er
það sem sumir hafa kallað kasínó-
kapitalisma. Nýlegt dæmi er Nick
Leeson-málið í Singapore. Þetta er
meðal neikvæðra áhrifa á samfélag-
ið. Eftir því sem þessi tækni er notuð
meira í öllum- fjármálum skapast
áhrif þar sem verður gífurlegur
hagnaður, en það veldur líka gífur-
legum vandræðum.
Ekkert
einkalíf
Ef við lítum á góðu hliðina, t.d.
fyrir ísland, þá er með nýrri gervi-
hnattatækni hægt að koma í veg
fyrir að nokkur maður geti týnst á
fjöllum. Hægt er að fylgjast með
hvaða bletti sem er á jörðinni svo
að enginn eigi eftir að týnast, svo
fremi hann sé með senditæki á sér.
Dæmi er þotufiugmaðurinn í Bosníu
sem fannst. Ef við getum notað þessa
tækni svo að enginn sem fer inn á
hálendið týnist, þá segir dr.Melody
líka mjög í umræðunni að hægt sé
að koma þessum senditækjum fyrir
undir húðinni, jafnvel án þess að
maðurinn viti af því. Til dæmis megi
þá fylgjast með glæpamönnum sem
lögregla vill vita hvar eru. Ur nýjum
hemaðarlegum gervihnöttum, sem
nú eru á lofti, sé hægt að lesa núm-
er á bíl hvar sem er á jörðinni.
Með auknu öryggi til björgunar
fylgja auknir möguleika til að fylgj-
ast með fólki almennt, sem getur
leitt til þess að erfitt verður fyrir
manneskjuna að halda einkalífi sínu.
Við gætum fundið okkur í félagslegu
umhverfi, þar sem allir vilja vita
hvar hægt er að ná í mann og ef
ekki er svarað, sé litið svo á að við-
komandi feli sig viljandi, hafi eitt-
hvað að fela. Það breytir álaginu af
þessari tækni.
Við erum nú þegar með útvarp,
sjónvarp og síma inni á heimilinu og
lausir símar gera fært að hringja
hvenær sem er og hvar sem er. í
Bandartkjunum og Kanada og sum-
um fleiri Iöndum hafa menn áhyggj-
ur af því sem kallað er „telemarket-
ing“. Að sívaxandi aukning á sam-
skiptamöguleikum þrengi að ein-
staklingunum, svigrúm hans verði æ
minna. Til að halda þessu einkarými
um líf sitt verður að taka meðvitaðar
ákvarðanir um að einangra sig og
það á eftir að verða æ erfíðara og
sjaldgæfara, svo að manneskja verð-
ur talin skrýtin ef hún er ekki alltaf
til reiðu fyrir hvem sem er.
Upplýsingabiti
ekki vit
Dr. Melody vakti athygli á því að
upplýsingar sé engin vísdómur. Það
hefði orðið þvílík sprenging í formi
upplýsingabita og möguleikum til
samskipta. Hundruð sjónvarpsrása
senda hvert sem er og hvenær sem
er og fjölgar ört. Þetta skapi ekki
þekkingu, heldur verði til þekking
þegar þessar upplýsingar eru skii-
greindar á þann hátt að auki skilning
á einhveiju. „Það sem við höfum þeg-
ar séð er gífurleg útþensla á bak-
gmnnsskilyrðum, sem gæti leitt til
aukins skilnings. En hingað til liggur
ekkert fyrir um að það hafí gerst eða
leitt til aukinnar visku eða þekking-
ar. í umræðu um þessar framfarir
er talað um æ meira magn af upplýs-
ingum eða stóraukna möguleika til
upplýsinga hvar sem er. En athygl-
inni hefur hingað til miklu síður verið
beint að því hvemig við notum þetta
til að auka skilning og þekkingu.
Samfélög okkar veita fjármagn í sam-
ræmi við það, til að auka möguleik-
ana fremur en í það hvemig við ætl-
um að ná út úr þessu öllu meiri þekk-
ingu. Mér fínnst ágæt samlíkingin
að við getum nú framleitt milljarða á
milljarða ofan af upplýsingabitum,
„bits“, en við emm ekki að framleiða
meira “wits“, vit. Þetta verður samfé-
lagið að fara að líta betur á. Geram
við það ekki eykst vandinn af offram-
leiðslu upplýsinga. Við fáum tíu sinn-
um meiri upplýsingar, en vitum ekk-
ert hvemig við eigum að botna í þeim.
Verðum að velja úr þeim ósköpum
öllum það sem kemur málinu við til
að leysa eitthvað. Annars eiga auknar
upplýsingar bara eftir að auka ragl-
inginn eða ringulreiðina. í stað þess
að verða þá vitrari eða skilningsbetri
verðum við enn raglaðri."
Dr. Melody tekur dæmi af öllum
ráðgjöfunum sem héldu því fram að
þeir mundu veita meiri upplýsingar
til ákvarðanatöku fyrir ráðherra og
stjórnendur. Núna segja þeir: Við
munum líta á allar fáanlegar upplýs-
ingar og segja þér frá þeim 5%, sem
era þess virði að þú sjáir þær, svo
þú getur litið framhjá hinum 95%.
Ráðherrar hafa ekki tíma til að meta
allar upplýsingar í sambandi við þær
ákvarðanir sem þeir eru að taka. Því
er þeim mikilvægast að hafa í kring
um sig fólk, sem sigtar það sem
þeir fá að heyra um vandamálin.
Dæmi um fáfræði í upplýsinga-
flæðinu er að í Bandaríkjunum getur
maður valið úr 100 sjónvarpsrásum,
en vilji maður raunveralega vita hvað
er á þeim öllum og velja úr, þá er
dagskráin búin löngu áður. Þá vaknar
spuming: Era þetta auknir valkostir?
Eða leiðir það bara til meiri raglings?
Og með því að skoða það höfum við
komist að raun um að að fólk velur
ekki, það treystir á nokkrar stöðvar.
Og þegar skoðað er hvað er á boðstól-
um kemur í ljós að á þessum 100
stöðvum eru fjölmargar að sýna sömu
eða samskonar dagskrá.
Einka
raunveruleiki
Dr. Melody talaði um það sem iðn-
aðurinn kallar orðið „killer applicati-
on“ og útskýrði það: Símafyrirtækin
eru að slá sig saman við tölvu- og
hugbúnaðarfyrirtækin og fjölmiðl-
ana. Þau eru að setja saman fjölmiðl-
unarþjónustutæki framtíðarinnar.
Þau virðast gera ráð fyrir að fólk
muni eyða æ meiri tíma fyrir framan
skjáinn eða í símanum, sem gefí því
aðgang að bókstaflega öllu. Með
aukinni víxlverkun, þ.e. möguleikurn
til að senda og taka við, gefíst færi
á skapa sér sinn eigin einka raun-
veraleika. Má vísa í þessa nýju fínu
tölvuleiki með þrivíddarmyndum þar
sem maður getur skapað sinn heim.
Þetta er ný lína í tilraunatækni. Það
hefur sína kosti, t.d. við hönnun á
íbúðarhúsum, við læknisaðgerðir,