Morgunblaðið - 16.07.1995, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 16. JÚLÍ 1995
Jesús á
Álfa-
borginni
Borgarfjörður eystra á nú 100 ára verslunar-
afmæli og er bók væntanleg um þá sögu.
Gunnar Hersveinn kynnti sér gögn gegn
goðsögninni um að biskup hafí neitað að
vígja altaristöflu Kjarvals í Bakkagerðis-
kirkju, ræddi við Borgfírðinga og komst að
því að 76 Norðmenn hafí búið á Borgarfirði
fyrir austan sumarið 1895.
Eldgos fyrir 12-15 milljón
árum á íslandi. Heit-
temprað og rakt loftslag,
suðrænir skógar. Svo
kom ísöldin og svarf og snyrti fjörð
niður með skriðjöklum sínu: Fjörð
fyrir austan, eftir baráttu elds og
íss. Hann er kallaður Borgarfjörður
eystra, grunnur, með víkur á báða
vegu og afdrepslitla strönd. Svo
komu norskir landnámsmenn og
stigu á land, Þorkell fullspakur í
Njarðvík, Veturliði Ásbjarnarson í
fjörðinn, Þórir iína í Breiðuvík og
Þorsteinn klekki í Húsavík.
Borgarfjörður eystra dregur nafn
sitt af Álfaborginni, miðju sveitar-
innar. Þar býr huldufólkið en í kirkj-
unni í Bakkagerði stendur Kristur
uppi á Álfaborginni og flytur fjall-
ræðuna; Altaristafla Kjarvals.
Blandað líparíti og blágrýti, svipm-
ikið fjall upp af Desjamýri, Staðar-
flall. Ánnað að mörkum Hjaltastaðar-
þinghá, blágrýti 1136 metra hátt
með dyr og þröskuldi: Dyrfjöll. Jök-
ull Borgarfjarðar liggur upp að Dyr-
fjöllum og fellur frá honum jökulsá
en innan við dalinn með jöklinum er
Dimmidalur. Þar búa tröll.
Naddi bjó í Naddahelli í
Naddagili
Borgarfjörður eystra er nú 100
ára verslunarstaður. Fjörðurinn er
þekktur fyrir álfabyggð og álfa-
steina, hættulegar Njarðvíkurskrið-
ur, dugandi leikfélag, hafnleysu,
hagyrðinga og Dyrfjöllin. Hann er
líka vinsæll staður ferðamanna. í
tilefni afmælisins hefur saga Borg-
arfjarðar eystra verið skrifuð. Rit-
stjóri er Magnús H. Helgason. Einn
höfunda, Ármann Halldórsson, ritar
meðal annars um Nadda.
Leiðin niður á Borgarfjörð er eftir
Njarðvíkurskriðunum. Naddi sat þar
löngum fyrir ferðamönnum og drap
þá. Naddi var óvættur, dýr í annan
endann en maður í hinn og bjó í
Naddahelli í Naddagili.
Ferðamenn sem fara Njarðvíkur-
skriður sjá efiaust stóran kross við
vegarbrún. Áhöld eru um hvenær
fyrsti krossinn var reistur þarna en
árið 1550 talið líklegt, þó 1306
standi á honum. Þjóðsagan segir að
krossinn hafi verið settur upp eftir
harða viðureign við Nadda. Siður er
að vegfarendur fari með Faðir vorið
við krossinn. Áletrunin á krossinum
er á latínu en hljómar svo á ís-
lensku: Þú sem að framhjá fer/
framfall í þessum reit/ og Kristí
ímynd hér/ auðmjúkur lotning veit.
Blábjörg er eitt fegursta náttúru-
fyrirbærið í Borgarfjarðarhreppi.
Þau eru að finna í Mosfellinu og eru
stuðlaberg með sverum stuðlum, há
og víða stöllótt. Þjóðtrúin segir að
þar sé bústaður álfabiskups. Borgar-
fjörður státar ekki aðeins af biskupi
heldur líka drottningu. Sagt er að
hún eigi heima í Álfaborginni.
Goðsögnin um altaristöflu
Kjarvals.
Jesús Kristur hefur gengið upp á
Álfaborgina og haldið þar víðfræga
ljallræðu, umkringdur fólki svo
langt sem augað eygir. Dyrfjöllin
standa bakvið hann. Jesús á Borgar-
firði eysta; Altaristaflan í Bakka-
gerðiskirkju eftir Jóhannes S. Kjarv-
al, ástfólgnasta málara íslendinga.
Sú saga hefur flogið víða að bisk-
up hafi ekki vígt kirkjuna vegna
þess að hann sætti sig ekki við altari-
stöfluna. Heyrst hefur að biskup
hafi jafnvel bannfært altaristöfluna.
Sigurður Óskar Pálsson einn höf-
unda Sögu Borgarfjarðar eystra,
hefur rannsakað söguna og fundið
skjöl sem afhjúpa þessa goðsögn.
Kirkjan var reist árið 1901 og var
vígð 1. sunnudagþað ár. Kjarval gerði
töfluna sumarið 1914. Í bókinni Marg-
ar hlýjar hendur sem kom út 1981
um sögu Kvenfélagsins Einingar
stendur: „Aðdragandi að stofnun
þessa félags var sá, að nokkrar konur
bundust samtökum um að útvega alt-
aristöflu í Bakkagerðiskirkju. Þá var
Jóhannes Kjarval nýkominn heim frá
listnámi erlendis og brást hann fljótt
og vel við bón kvennanna. Ekki er
vitað hvað konumar greiddu honum
fyrir altaristöfluna, en ekki verður hún
metin til peninga, enda eitt fegursta
verk sinnar tegundar.“
Goðsögnin um altaristöfluna er að
Jón biskup Helgason hafi vísiterað
Bakkagerðiskirkju árið 1915 en neitað
að vígja töfluna eða kirkjuna og sé
hún enn óvígð.
Sigurður Oskar Pálsson hefur kom-
ist að eftirfarandi: 1) Jón Helgason
var ekki biskup árið 1915 heldur Þór-
hallur Bjamason. 2) Jón Helgason
vísiterar ekki Bakkagerðiskirkju fyrr
en 1925. 3) Það þarf ekki að vígja
altaristöflur. Þegar kirkju bætist ný
altaristafla á vel við að sóknarprestur-
inn minnist þess með nokkmm orðum
næsta helga dag á stól. 4) Séra Vig-
fús Ingvar Sigurðsson minntist ein-
mitt altaristöflunnar við afhjúpun
hennar á allra heilagrar messu, 1.
nóvember árið 1914. Hann fór lofsam-
legum orðum um myndina og sagði
meðal annars: „Og mér virðist málar-
anum hafa svo einkar vel tekist að
lýsa þeim parti fjallræðunnar, er inni-
heldur sæluboðun frelsarans."
Goðsögnin um altaristöflu Kjarv-
als virðist ekki eiga við rök að styðj-
ast samkvæmt könnun Sigurðar
Óskars, enda eiga goðsagnir það
sjaldnast. Sagan er samt góð, og
skiptar skoðanir hafa verið um
myndina því hún er svo kröftug og
frumleg: Kristur á Borgarfírði og
Austfirðingar að hlýða á boðskap
hans. Aðeins séní hefði hugkvæmst
að bjóða Jesú að ganga upp á Álfa-
borgina, sem heiðin huldufólkstrú
loðir við, til að halda áhrifamestu
ræðu veraldarsögunnar.
Norðmannasumarið 1905
Árið 1901 bjuggu 398 í Borgar-
fjarðarhreppi, núna búa þar 190.
Ekki skortir samt áræðið og í sex
á'r hefur hópur manna staðið fyrir
ritun og útgáfu Sögu Borgarfjarðar
eystra. Magnús H. Helgason rit-
stjóri rekur í einum kaflanum upp-
haf verslunar á staðnum en Þor-
steinn Jónsson „borgari" hóf fyrstur
fasta verslun í Bakkagerði árið
1894, ári síðar varð Bakkagerði lög-
giltur verslunarstaður. Árin 1894 til
Vættatal
Hér eru taldir upp nokkrar
vættir á Borgarfirði eystra og
stuðst við bókina íslenskt vættatal
eftir dr. Ama Bjömsson. Þeir sem
hafa áhuga á að lesa betur um
vættina finna tilvísanir í bók Áma.
Borghildur
Huldukona í Álfaborg í Borg-
arfirði eystra. Huidufólkið í Álfa-
borg átti kirkjusókn að Kirkju-
steini í Kækjudal fram af Borgar-
firði.
Gellivör
Hún er skessa í Staðarfjalli
suður frá Desjamýri. Hún eign-
aðist bam og þurfti að útvega
því nýtt mannakjöt á hverjum
jólum. Drap hún bónda og hús-
karl á bænum Hvoli en um hin
þriðju jól hjálpaði álfkona ekkj-
unni að komast undan og deyddi
skessubarnið.
Grýla
Hún er helst á ferli um jólaleyt-
ið og þekkt fyrir að sækjast eftir
óþægum börnum til matar. Grun-
ur leikur á að híbýli hennar séu
í Dyrfjöllum en flest Grýlukvæðin
eru upprunnin á Austurlandi.
Lobba
Hávarður prestur á Desjar-
mýri í Borgarfirði eystra átti
vingott við tvær huldukonur í
Álfaborg. Önnur er talin hafa
heitið Lobba og haft loðna skó á
fótum.
Manga
Hét Margrét og var ung og lag-
leg vinnukona á Setbergi í Borg-
arfirði eystra. Grímur bóndi elsk-
aði hana en Dís kona hans banaði
henni. Kolgrímur vinnumaður
fann hana afturgengna uppi í
Svartagili, bólgna og helbláa í
óðaönn að prjóna sokk. Siðan er
gilið oftast nefnt Möngugil eða
Draugagil.
Márin
Huldukona úr Álfaborg. Hún
elti Bjarfreð sjómann til Vest-
mannaeyja, Winnipeg og aftur
til Austfjarða.
Mildiríður
Hamfögur huldukona í Álfa-
borg. Hún lagði ást á Kristmund
Amason og vildi fá hann í borgina
sína. Hann afþakkaði en hún fyldi
honum eftir það hvert á Iand sem
var.
Naddi
Óvættur í mannslíki að ofan en
dýrs að neðan. Hann lagðist fyrir
menn á veginn í Njarðvíkurskrið-
um.
Sigurður
Huldumaður í Álfaborg. Hann
hjálpaði vinnukonu frá Jökulsá
úr kafaldshríð og bauð henni inn
til sín norðan í borginni. Þau
sváfu saman um nóttina en móður
hans leist ekki vel á signingar
hennar. Um vorið fór stúlkan alf-
arin til hans og giftist honum.
Snotra
í fyrndinni kom tígulleg kona
að Nesi í Borgarfirði austur og
tók brátt við búráðum. Hún hét
Snotra og hvarf um hver jól. Ráðs-
menn hafði hún en þrír hinir
fyrstu hurfu eftir hver jól þegar
þeir gátu ekki uppfyllt það skil-
yrði að segja til um hvar hún
dveldist á jólum. Þeim fjórða tókst
að elta hana til álfheima þar sem
hún reyndist drottning í álögum.
Að launum gaf hún ráðsmannin-
um jörðina sem síðan heitir
Snotrunes. í fjöm fyrir neðan
bæinn er steinn einn nefndur
Snotmstóll.