Morgunblaðið - 19.07.1995, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 19. JÚLÍ 1995 B 7
GREIINIAR
Minni fiskibátar eru
þjóðhagslega hagkvæmir
*
„ Aherzlur hafa því líklega einnig breytzt að
einhverju leyti að því er varðar hagkvæm-
ustu samsetningu flotans nú,“ skrifar Kríst-
inn Snævar Jónsson og heldur áfram:
„Vísbendingar eru þó um að sú meginniður-
staða skv. ofangreindu, að minni bátar séu
þjóðhagslega hagkvæmir í samanburði við
aðra stærðarflokka, standi enn.“
Um hagkvæmni flotans
UMRÆÐAN undanfarið um
stjórnun fiskveiða og ákvörðun
aflakvóta hefur að miklu leyti snú-
ist um það hjá
hverjum beri að
skerða veiði-
heimildir og
hvernig. Minna
hefur farið fyrir
rökræðum um
það hvernig hag-
kvæmast er að
koma afla að
landi jafnframt
því að verð-
mætasköpunin í
landinu verði sem mest úr afurðum
úr honum. Augljóslega kemur það
sér bezt fyrir þjóðarbúið sem heild
að sem mestar tekjur skapist með
sem minnstum tilkostnaði út af fyr-
ir sig, þ.e.a.s. að samsetning fiski-
skipaflotans og notkun hans sé sem
hagkvæmust. Þess vegna ættu
stjórnvöld að kappkosta að þær
ráðstafanir, sem gerðar eru af
þeirra hálfu þar að lútandi, stuðli
sem mest að því.
Hér er um flókið mál að ræða
þar sem margir gagn- og samverk-
andi þættir í efnahags- og atvinnu-
legu tilliti spila jafnframt saman.
Einnig þarf ekki sízt að huga vel
að viðgangi fiskiauðlindarinnar
sjálfrar.
Tilgangurinn með þessari grein
er að nálgast umræðuna um fisk-
veiðistjórnun út frá sjónarhorni
hagkvæmni í samsetningu flotans.
Löggjöf hvetji til
þjóðhagslegrar hagkvæmni
•
Með úthlutun aflakvóta, ákvörð-
unum um banndaga eða aðrar tíma-
takmarkanir tiltekinna veiða, banni
við notkun ákveðinna veiðarfæra,
fyrirgreiðslu eða reglum við fjár-
mögnun í útgerð o.s.frv. hafa
stjórnvöld mikil stefnumarkandi
áhrif á samsetningu fiskiskipaflot-
ans bæði beint og óbeint til lengri
tíma litið. í fijálsu samfélagi laga
menn og fyrirtæki sig að gildandi
reglum, hver út frá sínum sjónar-
hóli. Það er því mikilvægt að regl-
urnar séu þannig úr garði gerðar
að þær leiði til og/eða hvetji útvegs-
menn til einmitt þeirrar uppbygg-
ingar eða samsetningar fiskiskipa-
flotans sem jafnframt er þjóðhags-
lega hagkvæmust. Sízt mega regl-
urnar beinlínis koma í veg fyrir
æskilega þróun í þessum skilningi.
Framlag fiskihagfræði
Margt gott hefur verið ritað af
bæði erlendum og íslenzkum fræði-
mönnum um stjórnun fiskveiða al-
mennt séð á grundvelli fiskihag-
fræði. Ekki er ætlunin að endurtaka
þá röksemdafærslu hér að öðru leyti
en því, að þar hefur verið sýnt fram
á með fræðilegum rökum að ná
má meiri arði af auðlindinni fyrir
þjóðarheildina með takmörkun á
sókn að vissu marki. Þannig er
hægt með ýmsum leiðum að koma
í veg fyrir að fijálsar og óheftar
fiskveiðar gangi svo nærri auðlind-
inni að afrakstur af henni hverfi
er til lengdar lætur.
Þegar kemur að því að kveða á
um hvernig sóknin skuli takmörkuð
í reynd með sem hagkvæmustum
hætti, t.d. að hvaða vægi mismun-
andi stærðarflokka skipa ætti að
stefna, vandast vitanlega málið sök-
um þess hversu flókið það er og
margslungið. Lítið hefur birst af
úttektum og greiningu á þessari
hlið málsins í smærri atriðum, hvort
heldur sem er í fræðiritum eða á
vegum opinberra aðila eða hags-
munasamtaka', þótt full þörf sé á.
Reikniiíkan fyrir
samsetningu flotans
Greinarhöfundur fjallaði um þessi
mál einmitt á þeim grunni í loka-
verkefni og ritgerð um það á sínum
tíma í Cand.merc.-námi við Við-
skiptaháskólann í Kaupmannahöfn.
Ekki er hægt að gera ítarlega grein
fyrir því verkefni hér, en dregnar
verða fram helztu forsendur og
áfanganiðurstöður er snerta þá um-
ræðu sem nú er ofariega á baugi,
þ.e. takmörkun á veiðum minni báta.
Viðfangsefnið í ritgerðinni er
umfjöllun og útreikningur á hag-
kvæmustu samsetningu íslenzka
fískiskipaflotans. í stuttu máli sagt
er á grunni almennrar hagkvæmni-
greiningar og aðferðum aðgerða-
greiningar byggt allviðamikið reikni-
líkan til að fínna m.a. hversu mörg-
um skipum ætti að stefna að í hveij-
um stærðarflokki, samhliða ráðstöf-
un heildarkvóta einstakra fiskteg-
unda milli þeirra, út frá þjóðhags-
legu sjónarmiði og að teknu tilliti
til ýmissa hliðarskilyrða. Gengið er
skrefinu lengra en gert er yfírleitt
við beitingu á hinni almennu físki-
hagfræði í þessu samhengi, þar sem
sóknarhugtakið er oftast meðhöndl-
að sem óskilgreind heildarstærð án
frekari sundurliðunar. Hér er hins
vegar tekið tillit til mismunandi teg-
unda fískiskipa, veiðarfæra, afla-
samsetningar, miða og landshluta
og sóknin þannig skilgreind og brot-
in niður í þessa smærri og „áþreifan-
legri“ grunnþætti.
Sundurlíðun á sókn
og kostnaði
Við tölulega framsetningu og
lausn á reiknilíkaninu er stuðzt við
raunveruleg talnagögn frá árinu
1977 varðandi greiningu afla,
kostnaðar og verðs. Miðað er við
heilt útgerðarár, sundurliðað eftir
vertíðum að teknu tilliti til fjölda
úthaldsdaga þá innan hverrar um
sig háð skipagerð. Stærðarflokkar
skipa eru hinir sömu og notaðir
eru af Fiskifélagi íslands í Útvegi.
Helztu tegundir veiðarfæra eru
meðteknar og tilgreint hvaða teg-
undir voru leyfilegar pr. skipa-
flokk. Helztu fisktegundir eru sér
en hinum veigaminni er slegið sam-
an. Miðað er við meðalverð pr. teg-
undaflokk á tímabilinu. Byggt er
á aflasamsetningu veiðarfæra í
reynd þetta ár, sem og afla pr.
úthaldsdag pr. veiðarfæri/skip.
Einnig afla í heild og grófskiptingu
hans eftir veiðisvæðum og löndun-
arlandshlutum. Þannig er tekið til-
lit til mismunandi afkasta og afla-
samsetningar veiðarfæra og skipa,
breytilegs og fasts rekstrarkostn-
aðar við mismunandi samsetningu,
og úthalds.
Sérhannað og sveigjanlegt tölvu-
kerfi var forritað til að umbreyta
tölulegum grunnupplýsingum og
reikna út hina ýmsu stuðla og
breytistærðir til innsetningar í
reiknilíkanið hveiju sinni, sem er
línulegt og leyst með svokallaðri
„línulegri beztun" í til þess gerðu
stöðluðu tölvukerfi.
Reiknilíkanið er síðan Iátið leitast
við að finna þá samsetningu ofan-
greindra breytistærða sem leiðir til
sem beztrar afkomu útvegsins í
heild á ársgrundvelli. Miðað er við
aflakvóta pr. fisktegund og var afl-
inn í reynd 1977 lagður til grund-
vallar.
Helztu niðurstöður
Niðurstöður úr reiknilíkaninu í
hverri keyrslu eru margbrotnar í
samræmi við stærð þess. Þar kemur
fram t.d. hagkvæmasti fjöldi skipa
pr. stærðarflokk, dreifing flota og
afla á landshluta, notkun veiðar-
færa o.fl. sundurliðað á sama hátt,
allt út frá gefnum forsendum um
m.a. afköst, kostnaðarmynstur og
aflahámark. Samkvæmt líkantil-
raununum átti þá í stuttu máli að
fjölga bátum og fækka togurum. í
bátaflotanum átti helzt að fjölga
bátum í minni stærðarflokkunum,
sérstaklega þeim minnstu og innan
við 110 brl. Einnig átti að fjölga
Hvalatalning stendur yfir
HAFRANNSÓKNASTOFNUNIN
hefur staðið fyrir hvalatalningu
síðastliðinn mánuð allt í kringum
ísland og á nærliggjandi hafssvæð-
um. Þetta eru talningar sem stund-
aðar eru í samvinnu við Norð-
menn, Færeyinga og Grænlend-
inga á vettvangi vísindanefndar
NAMCO eða Norður-Atlantshafs
sjávarspendýraráðsins.
„Við hófumst handa fyrir tæp-
um mánuði síðan á leiguskipinu
Strák, sem verður liðlega sex vikur
við talningar, og á rannsóknaskip-
inu Árna Friðrikssyni, sem verður
um mánaðarskeið í þessu verkefni.
Auk þess teljum við grunnslóð úr
flugvél,“ segir Jóhann Siguijóns-
son sjávarlíffræðingur hjá Haf-
rannsóknastofnunni.
„Segja má að það hafi viðrað
nokkuð misjafnlega á okkur í þess-
um rannsóknum, en á köflum hafa
vindar og þokur truflað starf okk-
ar. Eins setti suðlæg útbreiðsla
hafíssins fyrir norðan og vestan
landið nokkuð strik í reikninginn."
Engu að síður segist Jóhann halda
að talningin muni heppnast og lofí
góðu, en það sé alltof snemmt að
segja til um niðurstöður, enda ljúki
talningu ekki fyrr en 4. ágúst.
„Það sem vakir fyrir okkur er
að fá nýtt mat á fjölda þessara
nytjategunda hér við land, fyrst og
fremst hrefnu og langreiðar, en það
er of snemmt að segja til um hvort
við náum með þessari mælingu að
meta hugsanlegar breytingar á
stofninum á undanförnum árum.
Það kemur ekki í ljós fyrr en öll
kurl eru komin til grafar."
stærstu bátunum, þ.e. loðnuskipun-
um. Aflinn sem þá var miðað við
var um 1.788 þús. tonn alls (þ.a.
1.258 þús.t. loðna o.fl.), sem er um
30% meira að meðaltali en í reynd
1977, en aðeins um 5% meira en í
reynd 1993. (Hér var þó ekki verið
að leggja til að auka ætti aflann
að þessu marki).
Varðandi dreifingu flotans milli
landshluta er athyglisvert að líkanið
lagði til mesta fjölgun minni báta
á Vestfjörðum, Reykjanesi, Suður-
landi og Norðurlandi eystra. Sér-
staklega átti að fjölga þeim á Vest-
fjörðum, en þar átti á móti að fækka
bátum stærri en 200 brl. Flotinn á
hveijum stað sótti auðvitað aðallega
á aðliggjandi veiðisvæði viðkomandi
landshluta, en helzt voru það togar-
ar frá Norðurlandi sem sóttu út
fyrir það.
Ástæðan fyrir hagkvæmni minni
báta var almennt sú að kostnaðar-
hlutfall er þar lægra. T.d. er hlut-
fall olíukostnaðar og fasts kostnað-
ar þar lægst. Þá er afurðaverð þess-
ara báta sízt lakara en hinna stærri.
Þannig var t.d. heildarkostnaður að
meðaltali pr. tonn/úthaldsdag hjá
bát af stærðinni 21-50 brl. með net
á vetrarvertíð lægri en hjá t.d. tog-
urum með botnvörpu á sama tíma.
Líkanið leitast einmitt við að „nota“
skipagerðir og veiðarfæri með
minnstan kostnað hveiju sinni að
teknu tilliti til aflasamsetningar
(meðafla) veiðarfæranna, fiskverðs
og heildar-aflakvóta fisktegunda,
en þó þannig að nýting hvers skips
verði sem bezt.
SamanburAur vlð reynd
Það er kunnara en frá þurfi að
segja að þróunin á flotasamsetning-
unni í reynd hefur verið mjög frá-
brugðin þessu, ef undan er skilin
flokkur loðnuskipa. Líkanið lagði
til að í flotanum yrðu 16 skip af
þeirri gerð, en í reynd voru þau 15
árið 1993.
Þó má segja að í reynd hafi þró-
unin farið inn á nokkuð hliðstæðan
farveg og þann sem líkanið lagði
til varðandi bátaflotann. Að vísu
hefur ekki íjölgað í þeim stærðar-
flokkum sem voru meðteknir í lík-
aninu, en hins vegar hefur smábát-
um minni en 13 brl. fjölgað mikið
á tímabilinu. Er það vel út af fyrir
sig, vegna þess að þessi tegund
báta er ein sú hagkvæmasta þjóð-
hagslega séð að því tilskildu að
afli pr. bát eða aflamöguleikar séu
ekki takmarkaðir óeðlilega mikið.
Hið sama á einnig við þegar litið
er á arðsemi eigin fjár, sbr. heimild-
ir F.í. um útgerð og afkomu fiski-
skipa. Hér með verði þó ekki sagt
að heildarfjöldi þessara báta né
annarra fiskiskipa nú sé með hag-
kvæmasta móti.
Að því er varðar togara og stærri
veiðiskip flotans hefur síðan það
gerst eftir að umrætt reiknilíkan
var byggt að kominn er nýr skipa-
flokkur til sögunnar, þ.e. vinnslu-
skip eða togarar með sjófrystingu,
þar sem aflinn er fullunninn að
meira eða minna leyti um borð.
Þessar rekstrareiningar eru hag-
kvæmar út af fyrir sig samkvæmt •?
afkomutölum F.í. fyrir 1993, sér-
staklega stærstu frystitogararnir.
Það er ekki sízt vegna þess að það
vinnsluvirði sem að öðrum kosti
hefði fallið í hlut frystihúsa í landi
hefur flutzt til þeirra.
NiAurlag
Reiknilíkanið byggði eins og fyrr
segir á gögnum fyrir árið 1977.
Nú eru breyttir tímar og ýmsar
forsendur hafa að sjálfsögðu
breytzt eitthvað síðan þá, t.d. af-
köst pr. úthaldsdag. Nýjar skipa- A
tegundir hafa þróazt og vinnslan
hefur breytzt. Áherzlur hafa því lík-
lega einnig breytzt að einhveiju
leyti að því er varðar hagkvæmustu
samsetningu flotans nú. Vísbend-
ingar eru þó um að sú meginniður-
staða skv. ofangreindu, að minni
bátar séu þjóðhagslega hagkvæmir
í samanburði við aðrá stærðar-
flokka, standi enn. Þetta byggist
aðallega á því að aflinn í umræddri
líkantilraun er í megindráttum svip-
aður reyndinni nýlega, þ.e. árið
1993. Einnig eru ýmis kostnaðar-
hlutföll milli skipagerða ennþá svip-
uð. Fiskvinnsluskipin hafa þó sér-
stöðu að þessu leyti, en þau geta
aftur á móti sótt á fjarlægari mið
en önnur skip og þurfa ekki endi-
lega að slást um sömu grunnmið
og minni bátar.
Hins vegar þyrfti óneitanlega að
endurnýja talnagögn og aðlaga lík-
anið, eða e.t.v. einfaldaða hliðstæðu
þess, núverandi aðstæðum til að
kanna þetta nánar á nýjum grunni.
Útkoman yrði án efa athyglisvert
og mikilvægt innlegg í umræðuna
nú um þessi mál.
Þetta er æskilegt í ljósi þess að
með þessum hætti, þ.e. notkun >
reiknilíkana, er á meðfærilegan
hátt og í einu lagi brugðið böndum
á helztu áhrifaþætti ákvarðanatök-
unnar og gagnverkun þeirra. Við-
fangsefnið er með því móti kannað
og greint út frá mismunandi for-
sendum og sjónarhornum í hnot-
skurn. Þannig fæst yfirsýn sem að
öðrum kosti er erfiðara að ná.
Stjórnendum gefst þá jafnframt
meiri tími til að vega og meta
stefnumiðin sjálf. Að meta líklegar
afleiðingar tiltekinnar stefnumörk-
unar á þennan hátt fyrirfram og
áður en viðkomandi aðgerðir eru
hafnar er óneitanlega fýsilegri kost-
ur en að læra af dýrkeyptri reynzlu
eftirá. í eins flóknu og afdrifaríku *
máli og fiskveiðistjórnunin er veitir
svo sannarlega ekki af því.
Höfundur er
rckstrarhagfræðingur.
KVtilTABANKINN
Til leigu þorskur, ýsa, ufsi, karfi, skarkoli,
grálúða og humar.
Sími 565 6412, fax 565 6372, Jón Karlsson.
Bátaeigendur athugið
Við seljum eða leigjum kvóta fyrir ykkur.
Höfum kaupendur að grásleppuleyfum og
seljendur að krókaleyfum. Okkur vantar
100-300 tonna skip og 10-60 tonna báta á
skrá. Mikið úrval smærri króka og kvóta-
lausra báta á skrá.
Skipasalan Bátarog Búnaður
Tryggvagötu 4
Sími 562 2554.