Morgunblaðið - 20.07.1995, Blaðsíða 20

20 FIMMTUDAGUR 20. JULÍ 1995
NIÖRGUNBLAÐIÐ
BÓKMENNTIR
L e i k r i t
LEIKRIT I OG II
eftir Henrik Ibsen. Einar Bragi þýddi
og gaf út 1995.599 og 518 bls.
ÆTLI nokkurt leikritaskáld seinni
alda hafi verið áhrifaríkara með
skrifum sínum en Henrik Ibsen?
Mér er til efs um það. Enda þótt
hann hafi verið útkjálkamaður í
Evrópu og sögusvið flestra verka
hans sé norskt smábæjarsamfélag
við sjávarsíðuna hafa verk hans
höfðað til heimsbyggðarinnar. En
vitaskuld vann Ibsen verk sín ekki
í einangrun. Þau voru hluti af
evrópskri harmleikjahefð og hug-
myndir hans nátengdar hug-
myndaheimi samtímans. Það er
einnig alkunna að mikinn hluta
starfsævinnar bjó Ibsen fjarri
heimahögunum í sjálfvaidri útlegð
og þótt hann veldi sér norska borg-
arastétt sem meginviðfangsefni
skrifa sinna er ljóst að það efnis-
val hafði víðari skírskotun.
Nú hefur Einar Bragi skáld sent
frá sér þýðingar á verkum Ibsens
í eigin útgáfu. Hann er svo sem
ekki fyrstur þýðenda til að glíma
við þann andans jöfur því að
snemma kviknaði töluverður áhugi
á verkum hans hér á landi. Matthí-
as Jochumson, Einar Benediktsson
og Indriði Einarsson og Eggert
J. Briem þýddu snemma nokkur
eldri verk hans sem síðan voru
gefin út; Brand, Pétur Gaut og
Víkingana frá Hálogalandi. Enda
þótt lítið hafí verið gefíð út síðan
komu þó nú nýlega nokkur leikrit
Ibsens út í eins konar fjölritum á
vegum Frú Emelíu. En þýðingar
Einars Bragá eru fyrsta stórútgáf-
an af úrvali verka hans. Hér er
því í mikið ráðist og segja má að
Einar Bragi hafi með þessu verki
sínu og þýðingum sínum á leikrit-
um Strindbergs sem út komu fyrir
nokkrum árum gert okkur mikil-
vægasta hluta norrænna leikbók-
mennta aðgengilegan.
Val Einars Braga á verkum til
þýðingar er á engan hátt tilviljana-
kennt og reyndar mjög rökrétt.
Hann þýðir þau 12 leikrit sem
koma út á tímabilinu 1877-1899.
Ein ástæða þessa vals gæti verið
sú að til eru ágætar þýðingar á
nokkrum hinna eldri verka en ann-
að skiptir einnig máli í þessu sam-
hengi. Um þetta leyti eru ákveðin
skil í ritferli Ibsens og á það bæði
við um form og inntak verka hans.
Hann hafði horfíð frá rómantík
og ídealisma hinna fyrri sögulegu
verka og snúið sér að ritun verka
um samtímann sem höfðu á sér
raunsæisblæ auk þess sem hann
hafði tekið til við að skrifa óbund-
ið mái í stað bundins. Hin seinni
og að mörgu leyti þroskaðri verk
Ibsens gerast gjaman í norskum
smábæjum við sjávarsíðuna og
snúast að einhveiju leyti um gildis-
kreppu út frá sjónarhorni gagn-
rýns raunsæis.
Undir raunsæislegu yfirborði
Þegar Ibsen öðlast alþjóðlega
frægð er nafn hans þegar fleygt
á Norðurlöndum og raunar ekki
síður hér á landi vegna hinna sögu-
legu og hugsjónalegu fyrri verka.
En heimurinn kynntist Ibsen í
upphafí fyrst og fremst sem raun-
■Jf mms*m james burn
wMWLm INTERNATIONAl
Efni og tæki fyrir wiieé
járngorma innbindingu.
(TÆ) j- ÁSTVflLDSSON HF.
SKIPHOUI33,105 REYKJAVÍK, SÍMI552 3580
________LISTIR
Tröllin
í hjarta
o g heila
Henrik Ibsen
sæishöfundi, þjóðfélagsgagnrýn-
anda, sem hvergi skirrðist við að
taka viðkvæm mál til umfjöllunar.
í Stoðum samfélagsins ræðst hann
að þeirri hulu blekkingar sem svo-
kallaðir máttarstólpar samfélags-
ins hafa vafíð utan um spillt líf
sitt og ekki síður lífslyginni sem
menn þjást af vegna „misþyrming-
ar vana og viðtekinna sjónarm-
iða!“(I, 99) Hinar raunverulegu
stoðir samfélagsins ættu að vera
samkvæmt Ibsen og í anda raun-
sæisstefnunnar sannleikur og
frelsi. Þessar hugsjónir einstakl-
ingsfrelsis og sannleika bergmála
einnig í næstu verkum Ibsens.
Alkunn er frelsisyfírlýsing Nóru í
lok Brúðuheimilis sem ýmsir hafa
litið á sem innlegg í kvennabarátt-
una og í Afturgöngum fjallar Ibs-
en um konu sem hefur fórnað
mörgum árum ævi sinnar við að
sinna eiginmanni sínum en hann
var haldinn illræmdum kynsjúk-
dómi sem sonur þeirra hjóna svo
erfír. Þessi leikrit Ibsen hneyksl-
uðu og leiddu til fordæminga á
verkum hans, einkum í heimaland-
inu Noregi. Leikritið Þjóðníðingur
hefur verið túlkað sem andsvar
við þeirri fordæmingu en þar ræðst
Ibsen af krafti á hinn hugsunar-
lausa þögla minnihluta sem í með-
almennsku sinni er vopn í höndum
afturhaldsins. Enda þótt Ibsen
haldi áfram að grípa á þjóðfélags-
legum kýlum í anda raunsæisins
er ljóst að augu hans beinast stöð-
ugt og jafnvel í vaxandi mæli að
heimspekilegum og tilvistarlegum
spurningum. Raunar má segja að
Ibsen hverfi aldrei frá hugsjóna-
legri og hugmyndalegri umræðu
eldri verkanna þótt yfirbragð leik-
rita hans breytist. Hið rómantíska
andóf gegn valdi borgaralegra
hefða og löggróinna gilda fær þó
í senn á vissan hátt nýtt inntak
auk nýs forms. Sú leit að kjarna
sjálfsins sem greina mátti í Brandi
og Pétri Gaut heldur áfram í seinni
verkunum. Fræg er sú kennisetn-
ing Ibsens úr smákvæði eftir hann
að það að yrkja væri í ætt við
réttarhöld eða dómsdag yfír sjálf-
inu. í takt við vaxandi gildiskreppu
samfélagsins verða innri átök per-
■ysónanna meira áberandi í verkum
Ibsens. Ibsen orðar það svo að
tröllin í hjarta og heila takist á,
veiti engan sálarfrið. Þetta birtist
Einar Bragi
í ýmsum myndum. í Rosmershólmi
segir þannig frá Jóhanni Rosmer,
fyrrverandi sóknarpresti sem glat-
að hefur trúnni og raunar lífs-
trúnni og tekur Iíf sitt, í Eyjólfí
litla birtist hatur Rítu á fötluðum
syninum sem framhald fyrri af-
brýðisemi og kreppa fjölskyldunn-
ar birtist í sjálfstæðisbaráttu Nóru
í Brúðuheimili og í ástlausu hjóna-
bandi í Heddu Gabler.
Það er jafnframt einkenni á'
mörgum verka Ibsens að viðleitnin
til að bijótast undan okinu virðist
dæmd til að mistakast. Sá sem rís
gegn siðspilltu samfélagi og af-
hjúpar blekkinguna gerir sjálfum
sér og öðrum jafnillt. „Ef þér svipt-
ið lífslyginni frá miðlungsmannin-
um sviptið þér hann lífslönguninni
um leið“ ( 1,493), segir Relling í
Villiöndinni um Hjálmar Ekdal.
Sannleikurinn og frelsið verða
einnig undir aurskriðu efans. Sá
sem heldur sig fijálsan er í reynd
ófijáls því að enginn fær flúið
samfélagið. Jafnvel þótt hann lýsi
því yfír eins og Stokkmann í Þjóð-
níðingi að sterkasti maður í heimi
sé sá „sem sfandi einn“ (1,393)
er ljóst að uppreisnin gegn samfé-
laginu stenst ekki. Skuld okkar
við samfélagið, fjölskylduna og líf-
ið fylgir okkur alla ævi. Höfuð-
þverstæðan í verkum Ibsens er ef
til vill sú að þrátt fyrir lífsþrána
getur maðurinn aldrei uppfyllt
óskir sínar um frelsi og lífsfyll-
ingu. Hann er dæmdur til að lifa
dauðu lífi.
Leit að túlkunarleið
Leikritsformið tekur alla tíð
breytingum í leikritum Ibsens. í
fyrri verkum tímabils óbundnu leik-
ritanna sjáum við að ræðan eða
eintalið hefur enn sinn sess eins og
í eldri leikritunum enda þótt Ibsen
ijúfi einræðumar með athuga-
semdum annarra persóna. Eftir því
sem persónusköpun verkanna verð-
ur skýrari fer dramatíkin að ryðja
einræðunum burtu. Önnur einkenni
nútímaleikritunar taka að sjást, til
að mynda persónur sem vegna fírr-
ingar sinnar talast ekki við heldur
hver framhjá annarri. Sömuleiðis
taka persónur að leysast upp og
jafnvel renna saman eins og Eyjólf-
ur litli og Ásta í Eyjólfí litla eða
verða að skáldlegum sýnum eins
og tákngerðar persónur leikritsins
Á degi upprisunnar. Jafnframt
gegnir endursýnin stöðugt stærra
hlutverki og þó sýnu stærstu í John
Gabríel Borkmann sem gerist á
hinsta kvöldi Borkmanns banka-
stjóra sem hefur verið dæmdur
fýrir fjárdrátt. En endursýnina not-
ar Ibsen til að varpa ljósi á tilgangs-
leysi lífs Borkmanns, hversu helgað
dauðanum það hefur verið.
Megineinkenni á verkum Ibsens
er þó markviss mynd- og táknnotk-
un. Seinni verk hans hafa jafnvel
verið stundum kennd við symbol-
isma. Myndmál hans, nákvæmt,
ljóðrænt og yfírvegað skín í gegn
í hveiju einasta leikriti þótt það sé
ef til vill ásæknast í elstu verkunum
og þeim seinustu. Tarantellan, dans
Nóru í Brúðuheimilinu, er þekkt
tákn og Hedda Gabler veifar ekki
bara skammbyssu heldur er hún
sú hlaðna skammbyssa sem hún
síðar beinir að gagnauga sínu. En
önnur leikrit eru byggð í kringum
tákn, t.d. Villiöndin og Eyjólfur litli,
og expressionísk táknin í verkinu
Á degi upprisunnar tengjast högg-
mynd aðalpersónunnar, Rúbekks,
sem Ibsen lýsir í verkinu. í raun
má túlka leikritið sem svo að stytt-
an lifni á sviðinu og persónumar
séu í raun tákngervingar.
Af þessu má sjá að Ibsen var
ekki einvörðungu raunsæishöfund-
ur heldur mddi hann módemisman-
um braut með verkum sínum.
Styrkur þeirra felst ekki síst í stöð-
ugri leit að leið til að túlka með
nýju inntaki og nýjum formum í
senn gildiskreppu borgaralegs
veruleika og tilvistarlegar spum-
ingar sem þessi vemleiki kallaði
fram. Ef til vill er það þetta sem
veldur því að verk Ibsens em sígild
og höfða enn til nútímans.
Þýðingin
Einar Bragi hefur í mínurh huga
unnið afreksverk með þýðingu sinni
á leikritum Ibsens. Vitaskuld má
fínna einhveija galla á slíku verki.
Einstök orð og setningar falla mér
ekki í geð. En slíkar aðfinnslur em
í raun og vera sparðatíningur því
að ég fæ ekki betur séð en Einar
Bragi leysi þýðingarstarfíð af hendi
með sóma. Hann nær fram virðu-
legum og settlegum andblæ norska
yfírstéttarheimsins og rýfur þann
hugblæ á réttum stöðum. Vegna
nákvæms myndmáls og táknmáls
í leikritum Ibsens er mikilvægt að
þýðandi sé textanum trúr og ná-
kvæmur I þýðingum. Það hefur
sumum hinum fyrri þýðendum ekki
alltaf tekist sem skyldi. En Einar
Bragi gætir þessa og raunar finnst
mér honum takast þeim mun betur
til sem textinn verður ljóðrænni og
táknrænni. Ef til vill sýnir ofurlítill
samanburður á þýðingum á Brúðu-
heimilinu sem einnig er til í þýð-
ingu Sveins Einarssonar hvað hér
er átt við. Dæmin tengjast fuglalík-
ingum Helmers sem Ibsen notar
til að túlka það hversu léttvæg
Nóra er í augum Helmers. í eitt
skipti spyr Helmer hvað þeir fuglar
neftiist sem eyða og eyða. Nóra
svarar: „Ja, ja, spillefugle," þýðing
Sveins er: „Já, já, braðlarar" en
Einar Bragi þýðir:“ „Já, já, eyðslu-
gaukar". Enn betur sést hversu
mikilvæg nákvæmnin er í eftirfar-
andi:
Ibsen: Helmer: Sá, sá; nu skal
ikke lille sanglærken hænge með
vingeme.
Sveinn: Helmer: Svona, svona,
nú á ekki litla söngpípan mín að
fara að híma og þagna.
Einar Bragi: Helmer: Sona,
sona; nú má litli söngfuglinn ekki
vera með hangandi vængi.
Hinn eini sanni mælikvarði þýð-
ingarinnar er þó vitaskuld hversu
leikhæfur textinn er. Þótt mér þyki
texti Einars Braga lipur og með-
færilegur en umfram allt fágaður
og læsilegur hlýtur hann ekki rétt-
látan dóm nema í uppfærslu á leik-
ritunum. Það er því einlæg ósk
mín að leikfélög landsins efni sem
fyrst til Ibsensveislu. Nú er lag.
Skafti Þ. Halldórsson.
öndvegissúlunum (hluti).
Þorsteinn
í Eden
ÞORSTEINN Eggertsson opnar
málverkasýningu í Eden, Hvera-
gerði, laugardaginn 22. júlí kl. 14.
Á sýningunni era 30 verk flest
nýleg (níu gerð á þessu ári) og
ýmist unnin í olíu, olíupastel eða
með blandaðri tækni. Flestar
myndanna era til sölu en sýning-
unni lýkur 31. júlí næstkomandi.
Þetta er fimmta einkasýning
Þorsteins en auk þess hefur hann
tekið þátt í sjö samsýningum,
bæði hér á landi og erlendis.
Frumkvöðlar
íslenskrar
myndlistar
JÚLÍANA Gottskálksdóttir flytur
fyrirlesturinn „Pionarerna i det
islandske bildkonst“. Hún fjaliar
um fyrstu kynslóð íslenskra lista-
manna, sem öll telst frumkvöðlar
í íslenskri myndlist. Það er mynd-
höggvarinn Einar Jónsson og mál-
ararnir Þórarinn B. Þorláksson,
Ásgrímur Jónsson, Jón Stefáns-
son, Jóhannes S. Kjaraal ásamt
Kristínu Jónsdóttur og Júlíönu
Sveinsdóttur.
Fyrirlesturinn verður í Norræna
húsinu í kvöld og hefst kl. 20.30.
Allir eru velkomnir og aðgangur
ókeypis.
Englar al-
heimsins
hljóðbók
ÚT ER komin hjá Hljóðbóka-
klúbbnum verðlaunaskáldsagan
Englar alheimsins eftir Einar Má
Guðmundsson, en fyrir hana hlaut
höfundurinn Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs.
Englar alheimsins er fimmta
skáldsaga Einars
hefur einnig sent
frá sér fjórar
ljóðabækur, smá-
sagnasafn og
tvær barnabækur,
auk þess sem
hann er meðhöf-
undur tveggja
kvikmyndahand-
rita. Margar af
bókum hans hafa
verið þýddar og komið út á Norð-
urlöndum, í Englandi og Þýska-
landi. Þessi nýja útgáfa Engla al-
heimsins er hins vegar fyrsta
hljóðútgáfan á verki eftir hann.
Englar alheimsins er á fjórum
snældum, um sex klukkustundir í
flutningi og það er höfundurinn
sem les.
Um hljóðritun og fjölföldun sá
Hljóðbókagerð Blindrafélagsins,
en kápu hannaði Þórhildur Elín.
Hljóðbókin er aðeins seld félögum
í Hljóðbókaklúbbnum og kostar
1.890 krónur.
Más, en hann
Einar Már
Guðmundsson