Morgunblaðið - 28.07.1995, Blaðsíða 5
4 B FÖSTUDAGUR 28. JÚLÍ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 28. JÚLÍ 1995 B 5
T
DAGLEGT LÍF
DAGLEGT LÍF
tvar PHur C«Awhw
lífmeið
sYkursyki
Þeir
eru að gera
upp gamla svifflugu
Nýjar bækur
Dútl til skrauts
og skemmtunar
HERÐATRÉ eru gripir sem við
notum flest daglega, en van-
rækjum alveg hvað fagurfræð-
ina snertir: Hengjum uppá-
haldsflikur á ljótan vír eða / \
tré sem einhvern-
tíma hefur flækst
inn í skáp hjá okk-
ur.
Hvernig væri
nú, næst þegar
rignir, að
draga fram
nokkur
herðatré
og skreyta
með því sem til er í hús-
inu. Hvort heldur dag-
blöðum eða þurrkuð-
um blómum (kannski
fjólum), skrautlegu
bandi eða efn-
isbút, slauf-
um, vír
eða snæri
Mynd
irnar hér
tala sínu
máli og
nærri má geta
að lesendum
dettur fleira í hug.
Lím er líklega helsta þarfa-
þingið við „uppdjössun“ herða-
trjánna en ekki alltaf nauðsyn-
Iegt. Það má til dæmis mála
mynstur á herðatré úr tré, lakka
plastherðatré og vefja vír um
vírherðatrén vinsælu úr hreins-
uninni. Annars eru
/ f ^ v blöðin, snærið eða
þurru blómin
límd á herða-
'réð og lakk-
að yfir.
Mynstrað
efni nægir
að líma á.
Ef einhverjum
þykir nú sem of mik-
ið væri þannig fyrir
lífinu haft, má hann
auðvitað hafa sína
skoðun, en myndi þó
eflaust kætast við að
opna skápinn sinn
að morgni dags og
Sykursýki
og lífið með henni
SYKURSÝKI er talin arfgeng en
samt fá margir sjúkdóminn án
þess að hann sé að finna í fjöl-
skyldunni. Það gerðist hjá ívari
Pétri Guðnasyni, sem nýlega gaf
út bókina
Líf meðsyk-
ursýki. I
formála seg-
ist hann
reyna að
nota lífs-
reynslu sína
til að varpa
ljósi á sjúk-
dóminn.
„Sykur-
sýki er efna-
skiptasjúk-
dómur, sem
lýsir sér með því að brisið dregur
úr framleiðslu insúlíns, hættir
henni alveg, eða framleiðir
óvirkt insúlín," segir meðal ann-
ars í bókinni. Þar segir einnig
að í fornum ritum séu að finna
lýsingar á sykursýki. „Þessi
fornu rit segja frá fyrstu mæling-
um á sykri í þvagi, en þær fóru
fram á þann hátt að sjúklingur
kastaði af sér vatni nálægt
mauraþúfu. Ef maurarnir sóttu
í þvagið var sykur í því og sjúk-
dómsgreiningin þar með stað-
fest. Forn-Grikkir þekktu sjúk-
dóminn og gáfu honum nafn fyr-
ir um 1.800 árum en insúlín varð
ekki til sem lyf fyrr en árið 1921.
Það var fyrst gefið manni 1922.“
Fram kemur að ekki sé vitað
með vissu hvað veldur sykur-
sýki. „Innihald nýjustu kenninga
er að einstaklingar fæðist með
tilhneigingu til sykursýki. Um-
hverfi, lífsvenjur, hreyfing, fæði
og fleira ráði því síðan hvort
sjúkdómurinn komi fram eða
ekki. Því hefur t.d. verið
haldið fram að ef börn,
sem eiga sykursjúka að,
fái kúamjólk í æsku
geti það komið af stað
insúlínháðri sykur-
sýki mörgum
árum síðar. El
þessi kenning
er rétt getur
sykursýki
verið
kröftugt
fæðuof-
næmi.“
í upphafi
bókarinnar
er varpað ljósi
á eðli sjúkdóms-
ins, en síðan taka
við persónulegar lýs-
ingar höfundar á því
hvernig hann hefur tekist á við
sjúkdóminn. Bókin er 160 blað-
síður og gefin út af bókaforlag-
inu Silja. *
Morgunblaðið/Árni Sæberg
LITIR voru til forna unnir úr náttúrunni og hér má sjá sambærilega liti í landslagi og í þessu altarisklæði
sem er frá fyrri hluta 16. aldar. Tekið úr bókinni íslenskur útsaumur eftir Elsu E. Guðjónsson.
GRÁSTEINN er skýli á Akureyrar-
flugvelli þar sem Svifflugfélag Ak-
ureyrar hefur verkstæði og fundar-
aðstöðu. Þar eru tveir gamlir svif-
flugmenn, Ágúst Ólafsson og Dúi
Eðvaldsson að vinna við að gera
upp gamla svifflugu, svonefnda
Olympíu, sem kom hingað til lands
um 1950. Takmarkið er að flugan
verði tilbúin og frágengin 1997
þegar 50 ár verða liðin frá því að
svifflugu af þessari gerð var fyrst
flogið.
Þeir Ágúst og Dúi sögðu að
Olympía ætti rætur að rekja til
Þýskalands. Árið 1938 hefði verið
ákveðið að svifflug yrði ein keppnis-
greina á Olympíuleikum. Til þess
að allir sætu við sama borð yrði
notuð ein gerð svifflugu. Fyrir val-
inu varð þýsk sviffluga af gerðinni
DSF Meise, sem reyndist afar vel,
og varð vinsæl eftir keppnina.
Olympía kemurtil íslands
Árið 1946 var svo farið að fram-
leiða Meisefluguna með svolitlum
breytingiim hjá Elliots of Newbury
á Englandi. Hún nefndist EoN
Olympia, og var fyrst flogið 1947.
Um 1950 kom hingað fyrsta svif-
flugan af þessari gerð á vegum ein-
staklinga í Svifflugfélagi íslands,
svokallaðs Olympíuklúbbs. Það mun
hafa verið 1952 eða 1953 sem Svif-
flugfélag Akureyrar eignaðist flug-
una og hún kom norður. Hér var
henni flogið 200-250
tíma, en um 20 ár munu
liðin síðan hætt var
að nota Olympíu,
aðallega vegna smá-
bilunar sem varð á
henni. Síðan hefur
hún verið geymd í
skýli svifflugmanna á
Melgerðismelum og
hefur hangið þar uppi
undir rjáfri.
Ágúst og Dúi sögðu
að Olympía væri mjög
góð sviffluga, ekki síst
miðað við aldur. Rennigildi
hennar (fluglengd miðað við
eins metra fall) væri um 25
metrar. Nú væru þó komnar
svo fullkómnar svifflugur smíð-
aðar úr tefjaplasti að rennigildi
þeirra væri allt að 50 metrum.
Ágúst gekk í Svifflugfélagið
1943 og Dúi 1947. Báðir eiga að
baki reynslu í svifflugi og saga
flugsins er þeim töm. Þeir félagar.
eru nú að gera við vængi Olympíu,
hreinsa þá og lagfæra smávægileg-
ar skemmdir sem orðið hafa við
tveggja áratuga geymslu. Flugan
er smíðuð úr úrvalsfuru og vængir-
sjá þar mikla dýrð. Hans per-
sónulegu herðatré, svo sérstök
og fín.
Engar venjulegar lyklaklppur
Þeir sem ekki treysta sér í
herðatrén, eða hefur hlaupið
kapp í kinn við tijábjástur, geta
sem best sett eigið mark á lykl-
ana. Lyklakippur fást í ótrúlegu
úrvali í búðum, en óneitanlegra
er skemmtilegra að opna dyr
húss síns með óvenjuleguin og
einstökum hætti.
Heimatilbúin lyklakippa get-
ur verið sáraeinföld (eða mjög
flókin) og aftur er vísað til
myndanna. Þær skýra sig sjálfar
og ættu að minnsta kosti að
kalla fram drátthaga blýantinn
í fólki og efla með því fram-
kvæmdagleði. Smáatriðin
gleðja, kannski mest, en ábyggi-
lega oftast. ■
Þ.Þ.
F ortíðin lumar á mörgum
góðum hlutum sem fallið hafa í gleymsku
Morgunblaðið/Rúnar Þór
Ágúst Olafsson og Dúi Eðvaldsson að dytta að vængnum
af Olympíu. A veggjum sjást hlutar úr Grunau 9,
elsta loftfari á Islandi
nir eru kæddir birkikrossviði,
þriggja laga, 0.8-2 mm að þykkt.
Framundan eru ótaldar vinnustund-
ir, gætu skipt hundruðum ef ekki
þúsundum, því þetta er mikið ná-
kvæmnis- og nostursverk. En Ág-
úst og Dúi sögðu að tíminn væri
afstæður og ekkert lægi á. Þeir
þyrftu ekki að vera búnir fyrr en
eftir tvö ár. Greinilegt var á öllu
fari þeirra félaga að þeir nutu þess
af sannri gleði að geta varið tóm-
stundum á fullorðinsárunum við
dægradvöl sem verið hefur aðal-
áhugamál á langri ævi.
Dýrgripurinn frá 1937
Á veggjum og í lofti Grásteins
er dýrgripur Sviffflugfélagsins,
Grunau 9 rennifluga, sem mun vera
elsta loftfar sem varðveitt er á Is-
landi. Ágúst og Dúi sögðu að Svif-
flugfélag Akureyrar hefði verið
stofnað 1937. Sama ár hefðu verið
útvegaðar teikningar af Grunau 9
og smíði hennar hafin á verkstæði
Kristjáns Mikaelssonar, eins stofn-
enda félagsins, við Hafnarstræti,
þar sem nú er leikfangamarkaður.
Þessari renniflugu var fyrst flogið
árið 1938. Það var þýskur flugmað-
ur og kennari, Carl Reichstein, af-
skaplega vandaður maður og góður
drengur sem flutti þá til Akur-
eyrar. Hann kenndi mönnum einnig ■
að nota hana.
Grunau-flugunni var komið á loft
þannig að tveir menn héldu henni
fastri með böndum sem fest voru í
lykkju við stélið en 6-8 menn fóru
með teygju í V fram og út frá flug-
unni. Flugmaðurinn kallaði fyrst:
„Ganga!“ Þegar slakinn var farinn
af teygjunni kallaði hann svo
„Hlaupa!“ og dráttarmennirnir
hlupu og strengdu á teygjunni sem
mest þeir máttu. Þegar teygjan var
orðin nægilega strekkt kallaði flug-,
maðurinn „Sleppa!" og þá slepptu'
þeir sem héldu að aftan og þannig
var flugunni ævinlega skotið af stað
og á loft.
Grunau-flugan hafði ekki mikið
flugþol en að sögn Ágústs og Dúa
var henni flogið víðs vegar á og við
Akureyri og í Eyjafirði, eiginlega
alls staðar þar sem menn fundu
nægilegt uppstreymi.
Grunau 9 var gerð upp fyrir
nokkrum árum og er hið fegursta
stáss. ■
Sverrír Páll Erlendsson
asti ullarþráður var dýrmætur og
nýttur.
Ennfremur tók ég eftir hvað ull-
arflíkurnar voru þæfðar og oft erfitt
að sjá hvernig flíkin var pijónuð eða
saumuð saman. Saumar voru víða
ósýnilegir og komst ég m.a. að því
að ullarklæðin voru vörpuð saman
með nokkurs konar varpsaumi en
hann er nú lítið notaður. Varpsaum-
ur er í raun mjög einfaldur og hægt
að kenna krökkum að búa til ýmsa
hluti með honum.
Upp úr þessari áhugavakningu á
sögulegum klæðnaði á íslandi fór
ég í þjóðháttarfræði í Háskóla ís-
lands og hef sérhæft mig í íslenskum
fatnaði fyrr á öldum, en ég hef sér-
staklega rannsakað karlmannafatn-
að bæði hér og í Kaupmannahöfn.
Eg hef og borið hann saman við
samtíðarfatnað í nágrannalöndunum
og hef ekki enn fundið neitt í líkingu
við mörg íslensku ullarfötin.“
Endurmenntunarnámskeið
fyrir kennara
Endurmenntunarnámskeiðið fjall-
aði um, eins og áður sagði, íslenska
verkmenningu og textíliðju, sögulegt
og menningarlegt gildi hennar og
verklegan þátt. Kennt var hvernig
íslenska ullin var unnin allt frá ullar-
reyfi til spunnins þráðar og hvernig
tog og þel er skilið sundur. Einnig
var litið á menningarlegt gildi ullar-
vinnunar og sýnt fram á tengsl nátt-
úru og ullarvinnu. Svo og hvernig
náttúrulegir litir voru notaðir til þess
að lita ullina, og hvaðan
litirnir eru sóttir. Fríður
fann landslagsmyndir
sem höfðu
sam-
bærilega
Moreunblaðið/RAX
Á ÞESSU gamla mynstri má
sjá hvernig litir voru sóttir til
náttúrunnar og landslagsins.
Tekið úr Handíðir horfinnar
aldar eftir Elsu E. Guðjónsson.
„ÍSLENDINGAR eru fyrstir Norð-
urlandabúa að læra að pijóna, en
þeir fóru að pijóna snemma á sext-
ándu öld. Talið er að pijónið hafi
komið sunnan úr Evrópu en þangað
kom það líklega austan að,“ segir
Fríður Ólafsdóttir, dósent við Kenn-
araháskóla íslands, en hún hélt ný-
lega endurmenntunamámskeið í ís-
lenskri verkmenningu og textíliðju.
„Pijónaðir ullarmunir frá sextándu
öld fundust í fornleifagreftri við
Stóruborg og eru taldir elstu pijóna-
munir sem fundist hafa á Norður-
löndum.
íslenskur ullarvarningur var fyrr
á öldum helsta útflutningsvara
landsins og var íslenskt vaðmál
notað víða um Norður-Evrópu.
Það stunduðu flestir ullar-
vinnsiu og ísland var þekkt
sem ullarframleiðsluland.
Það er sambærilegt við
það að nú þekkja flest-
ir til persnesku tepp-
anna frá íran.“
íslenska
iðnbyltingin
Upp úr fyrri
iðnbyltingunni
svokölluðu var
lárétti vefstóll-
inn orðinn al-
gengur erlend-
is og þá var
hægt að vefa
fínna vaðmál
í Evrópu svo
að erfiðara var a_ð selja
þar íslenskt vaðmál. Þá tóku íslend-
ingar upp pijónana og fóru að pijóna
og seldu út íslenska pijónavinnu.
Það var svo ekki fyrr en árið 1752
að lárétti vefstóllinn, fyrstu þel-
Morgunblaðið/Jón Svavarsson
FRÍÐUR Ólafsdóttir og nokkur sýnishorn af gömlum textílmunum
sem hún setti upp fyrir námskeiðið.
liti og notaðir voru til þess að lita
ullina og hengdi sýnishornin upp við
hliðina á myndunum til samanburð-
ar.
„Námskeiðið stóð í fjóra daga og
var eftirsókn og áhugi gífurlegur,"
segir Fríður, „það sóttu 130 manns
um að komast á námskeiðið en að-
eins 16 komust að. Áhuginn kom
mörgum mjög á óvart og sýnir það
að sá orðrómur um að með framför-
um séu gömlu vinnubrögðin úrelt
og tímaskekkja sé að grafa það
gamla og úrelta upp, er rangur.
Fólk hefur víst áhuga, og ekki síður
börnin sem námskeiðið á að ná til.
í barnaskólunum á Eiðum og á Hall-
ormsstað var gömul textíliðja kennd
í handavinnu í fyrra. Börnin höfðu
ótrúlega mikinn áhuga á öllu sem
viðkom ullinni, kemba og spinna á
snældu og lita ullina með náttúrulit-
um.“
Fortíðin lumar á mörgum
góðum hlutum sem við
höfum gleymt
„Markmið námskeiðsins var að
minna á hversu
sem við höfum ýtt til hliðar og
gleyrnt," segir Fríður. „Satt að segja
var verkkunnátta með gamla Iaginu
næstum útdauð þegar ég fór að
kynna mér hana fyrir nokkrum árum
og sannfærðist um gildi hennar í
íslenskri menningu og því er mér
það kappsmál að koma henni áfram
til komandi kynslóða.
Einnig er eftirtektarvert hversu
þessir gömlu ullarhlutir eru slitsterk-
ir og endingargóðir, en það er af
því hvað ullarvinnan var vönduð og
allar flíkur þæfðar. Því miður hefur
ullarvinnan ekki verið nógu
vönduð síðustu ár þar sem
meira er litið á afköst en
vandvirkni. Ef maður ber
saman gömlu textílhlut-
ina við marga nýrri þá
sér maður því miður tvo
ólíka hluti.
Nú er hægt að þæfa
ullarvoðir í þvottavél á
sextíu gráða hita. Ull-
in þéttist og fær aðra
eiginleika. Ullarefnið
verður sterkara og
raknar ekki upp, jafnvel
þó að það sé klippt til.
Sem betur fer hefur orð-
ið eins konar vakning um
vandaðri vinnubrögð á ull-
inni og fólk er að gera mjög
góða hluti núna í fram-
leiðslu gams og ullarmuna."
Kennslumyndband
Kynningarstarfi á gömlu vinnu-
brögðunum verður haldið áfram. Nú
er verið að gera kennslumyndband
sem verður m.a. notað í skólum, og
vonandi verður það tilbúið um jólin.
Einnig verður gert sérstakt kynning-
armyndband fyrir bændur. Þar að
auki verður gefin út 30-40 síðna
leiðbeiningabók um ullarvinnu
fyrri tíma og hvemig nýta má þá
þekkingu i framtíðinni."
■
Þórdís Hadda Yngvadóttir
m BB
qaHsvm
Veist þú hvers vegna skorið epli verður brúnt? Það er súrefnið
í andrúmsloftinu sem veldur oxun í sárinu. Þegar súrefnið
umbreytist í líkamanum getur svipað átt sér stað af völdum
svonefndra sindurefna.
Hver fruma líkamans er varin með himnu sem inniheldur m.a. hátt
fituhlutfall. Sindurefnin valda því að þessi fita oxar, sem veikir vörn
frumunnar og gerir hana viðkvæma fyrir árásum. Þetta getur gerst
vegna utanaðkomandi áhrifa, t.d. reykinga, streytu og mengunar.
Rannsóknir vísindamanna benda til að slíkar frumuskemmdir geti
skaðað heilsuna. Líkaminn getur varist sindurefnum með svonefnd-
um andoxunarefnum. Sum andoxunarefni fáum við úr fæðunni.
Andox inniheldur valin andoxunarefni í einu öflugu hylki. Eitt
hylki á dag getur hjálpað líkama þínum að verjast sindurefnum.
90 lófliir
ANDOX
andoNiinarcmi
sindurefnum
xíkavnattum
leilsuhúsið
Skólavörðustíg &Kringlunni
ALOE VERA FRÁ JASON
84% Aloe Vera
Hand & Body Lotion
(Líkams- og handáburður),
frá JASON á engan sinn líkan.
Kgssk
kambarnir og rokkurinn komu til
landsins, en þá hafði þráður til þessa
verið spunninn á halasnældu. Þel-
kambarnir leystu íslensku kambana
af hólmi en þeir
voru það grófir að
þeir lfktust hrífu-
hausum. Þetta
var íslenska iðn-
byltingin sem
Skúli Magnússon
stóð fyrir um þetta leyti þegar hann
flutti inn fyrstu ullarverksmiðjuna
sem var til húsa í Aðalstræti.
Áhugi vaknaðl á sögulegum
klæðnaðl við búningahönnun
Fríður útskrifaðist úr handíða-
deild Kennaraskólans og fór svo utan
til Berlínar þar sem hún lærði hönn-
un í fimm ár. Hér hefur hún kennt
jafnframt því að stunda hönnunar-
vinnu. „Áhugi minn á sögulegum
klæðnaði vaknaði fyrir alvöru þegar
ég fór að vinna við búningahönnun
fyrir kvikmyndir,
en þá varð ég að
grúska í söguleg-
um heimildum
um klæðnað
karla og kvenna
fyrr á öldum. Ég
komst þá að ýmsu merkilegu. Til
dæmis hversu ullarvinnan var stór
þáttur í menningu íslendinga. Allt
heimilisfólk fékkst við ullina. Ullar-
vinnan markaði daglegt líf jafnframt
hinum hefðbundna búskap. Hver
bær varð eins og lítið iðnaðar-
samfélag þar sem allir unnu
við ullina, allt frá börnum til
gamalmenna í kör. Hver ein-
Ullarvinna með
gömlu aðferðinni