Morgunblaðið - 30.07.1995, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 30. JÚLÍ 1995 B 3
Húskveðja á Illugastöðun
Dag-inn sem jarðsett var á Tjörn
flutti Grétar Fells erindi í útvarpið
um þetta. Þetta var sunnudagur.
Við mamma vorum viðstaddar og
þessi athöfn er enn ljóslifandi fyrir
mér“, segir Auðbjörg. „Líkin voru í
kassa með íslenska fánanum og þau
voru jarðsett nálægt leiðunum héðan
frá Illugastöðum í kirkjugarðinum.
Ekki er þó vitað hvar leiði Natans
er, en mamma sagði að leiði þeirra
Péturs hefði verið styttra en venja
var, því fæturnir höfðu brunnið af
þegar kveikt var í bænum. Fleiri
hefðu verið við kirkju ef fólkið í sveit-
inni hefði vitað um þetta. Símstöðin
var hjá okkur á Illugastöðum, hafði
komið 1930, en ekki sími á bæjum
almennt. Beinin höfðu komið nóttina
áður og fólkið vissi ekkert um þetta.
Miðvikudaginn eftir jarðarförina
kom því fólk úr sveitinni saman hér
á Illugastöðum. Foreldrar mínir
hefðu viljað að beinin væru flutt
hingað og húskveðja farið fram héð-
an. Það var yndislegt veður þennan
dag. Sr. Sigurður kom og talaði á
staðnum þar sem gamli bærinn hafði
verið sem brenndur var, en Guð-
mundur Ketilsson byggði nýjan bæ
skammt frá þar sem húsið stendur
núna. Og pabbi flutti bæn.
Mamma var berdreymin og hafði
lengi langað til að vita hvernig þetta
hefði virkað, bæði jarðarförin og
athöfnin heima á Illugastöðum. Svo
gerist það ári síðar, 1935, að
mamma fer til Reykjavíkur og hittir
þá þessa konu, sem kveðst vera með
bréf til hennar frá Agnesi, skrifað
með ósjálfráðri skrift. Þetta bréf var
til hér og er afrit af því prentað í
bók Guðlaugs Guðmundssonar um
þetta mál, sem út kom 1974.“ í
þessu bréfi, sem virðist nokkuð tor-
ráðið við fyrstu sýn en móðir Auð-
bjargar og hún sjálf áttu ekki í nein-
um erfiðleikum með að skilja, er
þakklæti til þeirra sem stóðu í því
að koma beinum þeirra í vígða mold
og föður Auðbjargar m.a. þökkuð
bænin sem hann flutti á Hörmungar-
stöðum, eins og það er orðað, sem
móðir Auðbjargar taldi augljóslega
vera Illugastaði. Hann hefði sagt að
hún mætti nú tilheyra ein sem hús-
freyja á þessu mæta heimili sveitar-
innar, eins og hún átti einu sinni að
njóta en fékk ekki í þessu lífi.
Ég spyr Auðbjörgu hvort hún
haldi að þetta sé allt satt og rétt
og hún svarar um hæl: „Já, alveg
örugglega. Það vissi enginn að höf-
uðkúpurnar væru ekki úti í Þingeyr-
arkirkjugarði og það stóð allt ná-
kvæmlega heima sem þarna sagði
um það hvar þær væru. Ég held að
allt hafi verið satt sem Agnes sagði
í bréfinu. Hún kom hingað að Illuga-
stöðum í þeirri trú að hún ætti að
verða hér húsfreyja. Hún hafði hitt
Natan á Geitaskarði. Hann átti auð-
velt með að heilla konur, en var
hverflyndur. Hann hefur áreiðanlega
verið hrekkjóttur en vel viti borinn.
Hann ræður hana sem bústýru, en
þegar hún kemur hingað er hin korn-
unga stúlka Sigríður Guðmundsdótt-
ir orðin bústýra hjá honum. Agnes
varð vinnukona. Hún fékk aldrei þá
stöðu sem hún átti að fá. Natan var
búinn að missa áhuga á henni. Ag-
nesi var alltaf mest legið á hálsi,
enda virðist hún hafa átt upptökin.
Friðrik var ungur piltur í Katadal,
sem er hér í nágrenninu, og virðist
ekki hafa getað fengið Sigríði nema
eftir dauða Natans, sem hafði á
henni einhver tök. Við getum ekki
sett okkur í spor þessa fólks. Það
hefur alltaf fylgt mér að við erum
ekki dómbær á gerðir þess. Mömmu
var alltaf mjög umhugað um að við
bærum hlýhug til þessa fólks og
mér fannst gleðilegt hvernig þetta
þróaðist að lokum.“
Bestu gripi geymi
Við sitjum í þessu gamalgróna
andrúmslofti í stofunni. Með kaffinu
fær gesturinn heimabakað kex og
annað hundrað kindur og hross.
Þarna er snjólétt og autt með sjón-
um, svo að hrossin bjarga sér, jafn-
vel á jafn vondurp vetri og nú.
Þarna í stofunni er undir gleri
gríðarmikið safn eggja ýmissra
fugla, sem Jóhannes hefur safnað.
Og á hillu er safn fjölmargra upp-
stoppaðra fugla úr Vestur-Hópinu.
Þarna má m.a. sjá helsingja sem
mikið er þarna af á vorin og liggur
þá í túninu hjá þeim. Og þarna er
sjaldgæfari fugl, haftyrðill. „Hann
fraus í hel hérna við dyrnar hjá
mér. Hafði hrakist undan veðrinu
og lá þar einn morguninn", segir
Auðbjörg. Þarna er líka mikið af
gömlum munum, sem varðveist hafa
í þessu gamalgróna búi. Auðbjörg
tekur út úr skáp fallega hvita bolla
Auðbjörg tínir ýmsa gamla dýr-
gripi upp úr kistli með höfðaletri frá
því á 18. öld og ég hefí orð á því
hve vel þeir hafi varðveist eftir að
hún segir mér að þetta hafí allt ver-
ið þarna óhreyft í bænum meðan
hann stóð auður og kaldur. Henni
dettur í hug að reyrinn, sem alltaf
var tíndur og látinn i kistlana, eigi
kannski þátt í því. Á kistilinn er skor-
ið með höfðaletri:
Bestu gripi blóma og skrauts
að brenndum seimi.
Ætíð kistan í sér geymi.
Það er gaman að fá að koma og
skoða í kistilinn hennar Auðbjargar.
Úr honum koma ofin styttubönd,
perlusaumaðir indíánaskór sem
Hrólfur Jakobsson sendi ömmu henn-
Heldurðu að væri ónýtt fyrir
fiskiflotann okkar nú að
hafa bækistöð og upp-
skipunarhöfn á Jan Mayen?“,
sagði Auðbjörg á Illugastöðum
þegar hún var í meðfylgjandi við-
tali að segja frá ættmennum sín-
um. „Hrólfur Jakobsson skipstjóri
var að búa sig til að sigla til Jan
Mayen á báti sínum til að stunda
þar selveiðar og til að selja þar
með athafnamanninum Árna
Gíslasyni upp bækistöð, þegar
hann drukknaði 30. desember
1910. Var þá hætt við þau áform.
Draumur þeirra Árna rættist því
ekki. Norðmenn fengu eyna ekki
fyrr en 8. maí 1929, eftir að hafa
rekið þar veðurathugunarstöð frá
1921. Komu þangað ekki að fyrr
en áratug eftir að íslendingar
hefðu sett þar upp sína bækistöð."
Auðbjörg dró fram bók Guð-
mundar Guðna Guðmundssonar
„Vaskir menn“, þar sem nánar
er um þetta fjallað. Jakob Jakobs-
son, forstjóri Hafrannsóknar-
stofnunar, sem er bróðursonur
Hrólfs, staðfesti þetta í símtali og
lánaði myndina af Hrólfi.
Hrólfur Jakobsson skipstjóri
frá Illugastöðum var ókvæntur
þegar hann fórst við fjórða mann
á róðrarbáti frá Isafirði. Segir í
blaðinu Vestra um hann, að hann
hafi verið mikill fiskimaður og
það haust hafi hann verið með
hæstan vertiðarhlut við Djúp. Að
Hrólfur hafi þótt hugmyndaríkur
og framfarasinnaður. Hann hafi
brauð með heimastrokkuðu smjöri
og heimasoðinni kæfu. Og áður en
ég fer fæ ég að smakka heimagerða
góða skyrið hennar Auðbjargar. Hún
hefur tvær kýr. Handmjólkar þær
og segir mér að hvergi sé notalegra
að hugsa en þegar hún situr undir
kúnni við að mjólka. Þá detti manni
svo margt í hug. Og ekki hvarflar
að henni að senda frá sér mjólkina
og láta aðra vinna úr henni. Þetta
er allt nýtt í heimilinu, enda er það
svo miklu betra en úr mjólkurbúun-
um. „Við sem búum í sveit getum
lifað svo mikið af okkar", segir Auð-
björg. Auk kúnna eru þau með á
Hrólfur Jakobsson skipstjóri
Þá hefðu
*
Islendingar
Jan Mayen nú
ferðast víða um heim og viljað
miðla fósturjörðinni af reynslu
sinni. Hrólfur hafði ungur farið
til Ameríku og framaðist þar og
víða annars staðar, til dæmis i
Noregi. Enginn vafi var talinn á
því að Hrólfur væri maður nýrra
tíma og stórhuga framfarasinni,
skemmtilegur og áræðinn og lét
með gyllingu sem sumir eru á annað
hundrað ára gamlir, bolla frá æskuá-
rum þeirra systkina með áletruninni
Góði drengurinn og Góða stúlkan,
myndarlega súkkulaðikönnu, sem
komin er þó nokkuð á annað hundr-
að ár og álíka gamla mjólkurkönnu.
Það sér ekki á þessu þó það hafi
verið notað, en Auðbjörg segir að
sér flnnist alltaf að bara eigi að
drekka úr bollunum súkkulaði. Og
þarna má sjá útskorna glæra sykur-
skál frá 1893, sem afi hennar gaf
ömmu hennar fulla af kandíssykur-
molum, sem kallaðir voru „konumol-
ar“.
sér ekki allt fyrir bijósti brenna.
Ekki löngu fyrir 1909 kom hann
til ísafjarðar, en það ár er stofnað
þar útgerðarfélag um 20-30jesta
kútter, EUiða, og voru þeir Árni
Gíslason saman um það.
Veturinn 1910 var verið að búa
Elliða til selveiða í Norðuríshaf-
inu undir skipstjórn Hrólfs og var
í ráði að sigla skipinu til eyjarinn-
ar Jan Mayen, sem þá var einskis-
mannsland og helga Islandi þessa
eyju, sem eitt sinn fannst af ís-
lenskum mönnum fyrir mörgum
öldum, segir í bók Guðmundar
Guðna, sem hefur það eftir áreið-
anlegum mönnum á ísafirði. Auð-
vitað hafi því verið haldið leyndu
að löghelga ætti eyjuna íslandi
meðan á undirbúningi stóð, en
eftir á voru hugmyndir þeirra
Áma og Hrólfs gerðar heyrum
kunnar. Guðmundur telur að þeim
Árna og Hrólfi hafi verið kunnugt
um að eyjan fannst árið 1285 og
hafi því hugsað sér að fullkomna
verk þeirra bræðra Aðalbrands
og Þorvalds Helgasona sem þar
áttu að hafa komið til eyjarinnar,
svo sem greint er frá í annálum.
Svona fór um sjóferð þá. Því
má að lokum bæta við til merkis
um hve mikið þótti til Hrólfs Jak-
obssonar koma, að sagt var að á
næstu árum hafi hann vitjað nafns
hjá fjölmörgum barnshafandi
konum á Vestfjörðum, birst þeim
í draumi, og þær skírt sveinbörn
sín Hrólf. Því sé Hrólfsnafnið svo
algengt af þeim slóðum. -E.Pá.
ar frá Ameríku, leppar sem Aubjörg
kona Guðmundar Ketilssonar pijón-
aði 1855, rúmfjöl frá 1815, stútur
af drykkjarbelg úr selsmaga, sem
menn höfðu með sér á sjó, blóðkopp-
ar sem amma hennar notaði og geta
átt rætur sínar að rekja til hins lagna
læknis Natans Ketilssonar. Sjó-
mönnunum sem oft urðu aumir í
baki af að setja upp þunga bátana,
voru oft settir blóðkoppar og Auð-
björg segir ekkert langt síðan þeir
voru settir á konu. Hún sýnir mér
sérkennilega kvörn úr hval. Einu
kvörnina sem til er frá hvalrekanum
mikla 1882, þegar ísinn rak inn 32
hvali og Jakob Bjarnason forfaðir
hennar var við hvalskurðinn. Þá
færði sjórinn oft mikla björg í bú.
Auðbjörg hefur eftir ömmu sinni
þegar hún sá að piltarnir komu með
mikinn afla: Mér er nú ekki ætlað
þetta einni! Og var óspör á að gefa
af því þeim sem vantaði.
í þessu húsi er sérstakt andrúms-
loft, enda segir Auðbjörg mér að
yfir því sé áreiðanlega vakað. „Og
ég er ekki hér ein þó ég sjái ekk-
ert. Ég finn það og það er góð tilfinn-
ing“, segir hún. Þetta stóra hús, sem
er hár kjallari, hæð og portbyggt ris
með stofum og mörgum herbergjum,
eldhúsi og baði uppi, vekur sérstaka
athygli. Þarna uppi hefur verið smíð-
aður ámálaður skápur utan um
handlaug. Útveggir eru steyptir en
innanstokks er tréverk. Steypan
ekkert farin að láta sig, sem þætti
bærilegt hjá fagmönnum á okkar
dögum. Auðbjörg var sex ára gömul
þegar flutt var í þetta hús.
Æðarfuglinn kemur með vorið
Á Illugastöðum hefur löngum ver-
ið æðarrækt, sérstaklega þegar Auð-
björg og Eyjólfur sonur Guðmundar
Ketilssonar voru þar. Varpið er í
skeijunum, sem ekki flýtur yfir. Þar
verður alltaf að búa um hreiðrin á
hveiju ári, en í varpinu í iandi geta
þau enst. Auðbjörg segir að þau
hafi verið óheppin, því það komst
tófa í varpið hjá þeim, bæði í fyrra
og í ár. Þurfti að vaka yfir varpinu,
því hún bæði tínir eggin og tekur
fugl. Tófan náðist, voru skotnar
tvær. Hún segir að erfitt hafi verið
orðið að selja dúninn, en nú er verð-
ið farið að hækka aftur: „En það
er sama. Má bara ekki gefast upp.
Þá deyr þetta út“, segir hún.
Það er mikil vinna kring um æðar-
varp. Auðbjörg segir að þótt þau séu
bara tvö í heimili, þá komi vinir og
ættingjar og hjálpi stundum til. Auð-
björg hefur alltaf lifað í samhljómi
við kollumar. Þegar hún var lítil
verpti kolla fyrir utan gluggann
hennar í gamla torfbænum, þar sem
fjósið var undir baðstofugólfínu. Koll-
urnar sækjast eftir því að vera í ná-
lægð mannsins. „Ég get ekki hugsað
mér skemmtilegri búgrein en æðar-
varpið. Þegar fuglinn kemur í maí
þá er vorið komið“, segir Auðbjörg.
Krían kemur um svipað leyti. í
ár er mikið af henni, en henni geng-
ur illa að koma ungunum upp. Senni-
lega lítið af ormi, sem hún getur
náð í. Auðbjörg segir að áður fyrr
hafi verið tekin kríuegg og einnig
æðaregg, en það hafi ekki verið
gert í mörg ár. Eggin séu mjög góð
á bragðið. Mamma hennar fór oft
út að Geitafelli með egg í vaskafati
og sauð þau áður því skurninn er
svo veikur. „Maður er eitthvað svo
sjálfum sér nógur hér. Og þægilegt
að geta miðlað öðrum ef þá vantar
eitthvað. Það hefur alltaf legið í landi
hér á bænum“, segir Auðbjörg.
„Hvað viltu hafa það betra. Og
þetta fallega hljóð í kollunum ú-ú-ú“,
segir hún þegar hún kveður mig úti
á hlaði, þar sem brýtur á skeijunum,
sem hún nefnir hvert og eitt, og lítur
til andanna, kríunnar og æðarfugl-
anna sem vappa um túnið.
BÚTASALAN HEFSTIFYRRAMÁUD
Frábær verð
Trönuhrauni 6 • Hafnarfirði • Sími 565 1660
Opið mánud.-föstud. 9-18. laugard. 10-14
Suðurlandsbraut 50 V/Fákafen • Sími 588 4545
Opið mánud.-fimmtud. 10-18. föstud. 10-19. laugard. 10-16