Morgunblaðið - 04.08.1995, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 4. ÁGÚST 1995 B 3
Hvert aukakíló
getur tífaldað álag á kné
ÁTAK í liðskiptaaðgerðum var ný-
lega gert á Landspítalanum og um
það bil 100 liðskiptaaðgerðir hafa
verið gerðar það sem af er árinu,
flestar í apríl og maí. „Það þótti
ástæða til að stytta biðlista sem
voru allt að eins árs langir," segir
Ríkarður Sigfússon bæklunar- og
skurðlæknir á Landspítalanum, „en
nú er bið eftir aðgerð komin niður
í 2-3 mánuði.“
Liðskemmdir eru algengt vanda-
mál meðal eldra fólks og eru gerð-
ar um 400-500 aðgerðir á öllu land-
inu á ári. Ríkarður segir að lið-
skiptaaðgerðir séu aðeins gerðar í
þeim tilgangi að lina verki hjá fólki
sem hefur viðvarandi verki vegna
brjósk- og beinskemmda í liðum.
Slitgigt, liðagigt og aðrir bólgu-
sjúkdómar eru aðalorsök lið-
skemmda svo og slit í kjölfar bein-
brota og annarra áverka á liðinn.
15 ára reynsla
TIL hægri er fyrri mjaðmalið-
urinn sem tekinn var úr sjúk-
lingnum, en hann er 12,7
sentimetra langur ofan í bein
en nýrri mjaðmaliðurinn er
25 sentimetra langur.
Gerviliðsaðgerðir á kné hófust á
sjötta áratugnum og hafa þeir þró-
ast mikið síðan. í fýrstu voru notað-
ir stórir samfastir liðir, en há tíðni
á losi og sýkingum kom í veg fyrir
mikla notkun. Þróun hefur verið í
hönnun og formi gerviliðanna og
hafa þeir minnkað. Með tilkomu
beinsementsins 1963 (akrýlplasts),
hefur árangur liðskiptaaðgerða
batnað til muna. Það form gerviliða
sem nú er stuðst við í knjáskiptaað-
gerðum kom fyrst fram árið 1974
og nú er komin 15 ára
reynsla í knjáskiptaað-
gerðum hér, en yfir 20
ára reynsla í mjaðma-
liðaaðgerðum. _________
Algengustu aðgerð-
irnar eru á mjaðmaliðum og er hlut-
fallið u.þ.b. 60-65% og á knjáliðum
30-35%. Aðrar aðgerðir eru á axl-
ar-, olnboga- og fmgraliðum.
Stærsti hópurinn konur yf ir
miðjum aldri
Um 400 lið-
skiptaað-
gerðir á ári.
yfirleitt af sliti vegna aldurs, en
líkamsþungi, sterk ættarsaga og
meiðsl á knjám t.d. eftir íþróttaslys
hefur mikið að segja.
Gerviliðir eru úr ryðfríu stáli eða
úr títaníum og eru settir í stað
fyrri liðar. í knjáskiptaaðgerðum
er knjáliðurinn tekinn og stálliður
settur í staðinn og á móti kemur
plastmót sem gerviliðurinn liðar á.
Liðfletir eru sagaðir burt og ofan
_________ á þá eru síðan festir
gerviliðshlutamir. Á
lærlegg er festur skjöld-
ur úr málmi og ofan á
Sköflung plata úr plast-
efni með kili sem gengur
niður í bein. Milli beins oggerviliða-
hluta er sett beinsement. í mjaðma-
liðaaðgerðum er mjaðmakúlan sög-
uð af og stálkúlu komið fyrir í stað-
inn. í augnkarlinn er sett skál sem
liðar á móti. Aðgerðimar taka IV2
til tvo tíma.
Stærsti hópurinn sem lætur
skipta um lið eru konur sem eru
komnar yfir miðjan aldur og eru
þær mun fleiri en aldraðir karlar.
Ríkarður segist ekki hafa neina
skýringu á því, en ýmsar kenningar
em á kreiki, t.d. gætu hormónar
valdið þessum mun eða vinnuskipt-
ingin áður fyrr. Sem betur fer er
mjög lítið um að ungt fólk þurfi á
þessum aðgerðum að halda,“ segir
Ríkarður. „Þessi sjúkdómur stafar
Mikið álag á líkamann
„Að mörgu þarf að hyggja við
liðskiptaaðgerð," segir Ríkarður.
„Hún snýst ekki aðeins um skiptin
og þarf að huga að öllu stoðkerfinu
og líkamanum í heild. Það er mikið
á líkamann lagt að missa upphaf-
legan lið og fá gervilið í staðinn.
Oft eru sjúklingarnir komnir af létt-
asta skeiði og eru þá lengur að ná
sér. Ekki er hægt að leggja slíka
DAGLEGT LÍF
Morgunblaðið/Sverrir
GEIR Thorsteinsson aðstoðarlæknir, Auður Guðjónsdóttir hjúkrunarfræðingur og Ríkarður Sigfús-
son bæklunarskurðlæknir skipta um mjaðmalið í sjúklingi á skurðstofu Landspítalans.
RÍKARÐUR Sigfússon bæklunar- og skurðlæknir og Auður Guð-
jónsdóttir, hjúkrunardeildarstjóri bæklunardeildar Landspítalans,
tilbúin í aðgerð.
aðgerð á mjög veika einstaklinga."
Ríkarður leggur áherslu á að lið-
skiptaaðgerðir séu neyðaraðgerðir.
„Aðeins er skipt um lið ef sannað
er að liðurinn sé alvarlega skemmd-
ur, en það er hægt að athuga með
röntgenmyndun. Einnig hefur
verkjasaga og sjúkrasaga sjúklings
mikla þýðingu. Fólk getur haft
mikið slit og lítil einkenni slitgigt-
ar, og svo öfugt, þetta eru þættir
sem þarf að kanna með mikilli
nákvæmni áður en ráðist er í lið-
skiptaaðgerð."
„Ekki eru orsakir slitgigtar ljós-
ar. En sjáanlegt samband er á
milli offitu og slitgigtar, enda sýn-
ir það sig að mikill þungi hefur í
för með sér meira álag á knén og
stoðkerfið. Hvert aukakíló getur
allt að tífaldað álag á kné, t.d.
getur verið 1.000 kílóa álag á kné
hjá manneskju sem er 100 kg.
Sænskar rannsóknir hafa sýnt
fram á að tíðni þeirra sem fara í
mjaðmaskipataðgerðir er einhverra
hluta vegna hærri hjá bændum en
öðrum hópum, en það er engin
haldbær skýring sem við höfum á
því. Einnig er slit í knjáliðum og
mjaðmaliðum algengari hjá fyrrum
knattspyrnumönnum en hjá öðrum
hópum. Hefur og verið sýnt fram
á að slitgigt fylgi sumum ættum.“
Ríkarður telur að tíðni lið-
skemmda hjá ýmsum hópum breyt-
ist á næstu árum með breyttum
lifnaðarháttum.
„Helsta vandamál liðskipta er los
og beineyðing í kringum liðinn. Það
sem gerist er að örsmáar eindir
slitna upp úr liðnum með tímanum
og valda bólgum. Aldur, tími,
þyngd og mikil hreyfing eykur
hættu á losi á gervilið í kné,“ seg-
ir Ríkarður. Tíðni sýkinga er um
1% við aðgerð og annað prósent
næstu 10 árin. Um það bil fímm
prósent hafa þurft að skipta aftur
um knélið eftir 10 ár og eru um
90% liða enn fastir og vel starfandi
eftir 15 ár, en árangur með mjað-
maliðaskiptin eru aðeins síðri.“
Aðgerðirnar borga sig
„Aðgerðirnar kosta rnikið", segir
Ríkarður. „En sá kostnaður skilar
sér að fullu. Oftast fer mjög þjáð
fólk í þessar aðgerðir. Sumir eru
jafnvel rúmliggjandi vegna verkja
og þurfa þá heimilishjálp. Liðskipti
geta munað því að sjúklingar geti
séð um sig sjálfir án þjáningar og
þegar litið er á heildina borga að-
gerðinar sig margfalt til baka.“
Ríkarður segir að enn sem kom-
ið er séu engin lyf til sem draga
úr slithraða liða svo sannað verði,
en sum lyf dragi úr einkennum.
■
Þórdís Hadda Yngvadóttir
kinag flytur eingöngu
fréttir af börnum og unglingum
Morgunblaðið/Anna Bjarnadóttir.
YVONNE Kane, annar blaðamaður svissnesku
barnafréttastofunnar kinag.
NOKKRUM svissneskum
barna- og unglingavinum varð
ljóst á ári barnsins fyrir sext-
%f% án árum að sjónarmið barna
og unglinga á aldrinum 9 til
19 ára heyrast sjaldan og lítið tillit
er tekið til skoðana þeirra. Þeir
ákváðu að bæta úr þessu og stofn-
uðu kinag, fréttastofu barna.
Tveir blaðamenn í hálfu starfí
starfa á fréttastofunni og skrifa
greinar um málefni barna. Yvonne
Kane er annar þeirra. Hún hefur
kennarapróf fyrir menntaskólastig
með sögu og ensku sem aðalfög
en festist í blaðamennsku eftir
námið. Starfið hjá kinag heillar
hana af því að þar fæst hún við
verkefni sem hafa félagslegt gildi.
Hún skrifar greinar um flótta-
mannabörn, börn og umhverfi
þeirra, frítímastress barna, sam-
kynhneigða unglinga og svo mætti
lengi telja.
Greinarnar reynir hún að fá birt-
ar í svissneskum dagblöðum og
tímaritum. Margar þeirra vekja
athygli á hlutum sem fáir höfðu
velt fyrir sér áður. Og þær eru
óvenjulegar að því leyti að það
hefur verið talað við börn og ungl-
inga við vinnslu þeirra og sjónar-
mið þeirra koma fram. Greinaflokk-
ur frá kinag um ofbeldi á svissnesk-
um börnum vakti til dæmis sér-
staka athygli fyrir nokkrum árum,
en fréttamenn höfðu ekki íjallað
mikið um það fram að því.
Hún fær ungmenni
í lið með sér
Rithæf börn og unglingar starfa
með kinag og gefa út tímarit fjór-
um sinnum á ári. Þau spreyta sig
á að taka viðtöl, skrifa greinar og
pistla. kinag stendur fyrir nám-
skeiðum fyrir samstarfsfólk sitt.
Þar er farið ofan í saumana á einu
málefni sem snertir aldurshópinn
beint, fyrirlestrar eru haldnir og
málin rædd. Atvinnublaðamenn og
ljósmyndarar vinna síðan með unga
fólkinu við að vinna úr efninu og
koma því á blað.
Samþykkt Sameinuðu þjóðanna
um rétt barna er aðalviðfangsefni
kinag þetta árið. Sviss er eitt af
fáum löndum sem hefur samþykkt
samkomulagið en ekki skrifað und-
ir það. Andúð á Sameinuðu þjóðun-
um, sem Sviss er alls ekki aðili að,
og sterk einstaklingshyggja Sviss-
lendinga hefur komið í veg fyrir
að þjóðþingið hafi afgreitt málið.
Það kostar rúmar þrjár milljónir
króna að reka kinag á ári. Frétta-
stofan fær styrk frá menntamála-
ráðuneytinu, hjálparstofnunum og
einkafyrirtækjum. Stór hluti fjár-
upphæðarinnar kemur einnig frá
80 stofnunum og 3.Ö00 einstakl-
ingum sem eru velgjörðarmenn ki-
nag. Tekjurnar af greinum sem
fást birtar í blöðum og tímaritum
koma sér einnig vel. ■
Anna Bjarnadóttir
Kynlíf olli
tímabundinni blindu
GÖMLU kerlingafræðin um að
drengir geti orðið blindir ef þeir fikta
mikið í kynfærum sínum eru nú orð-
ið vísindamönnum umfjöllunarefni.
í asíska tímaritinu Asiaweek var
nýlega varpað fram hugmyndum um
að máske væri sitthvað til í þessum
„fræðum“ sem orðið hafa lífseig í
uppeldi drengja víða um heim.
Vitnað er í grein þriggja sérfræð-
inga í augniækningum sem birtist í
júníhefti Archives of Ophthalmol-
ogy. Þar segja þeir frá sjúklingum
sem leitað höfðu til þeirra með nokk-
uð sérstætt vandamál. Kváðust þeir
ýmist blindast eða fá sjóntruflanir
við kynmök og sjálfsfróun. Komust
augnlæknarnir að þeirri niðurstöðu
að örvandi áhrif kynlífs gætu valdið
sjónhimnublæðingu eða rofi í sjón-
himnu.
Haft er eftir þeim að draga megi
úr þessum óþægilegu hliðarverkun-
um með því að halda ekki of lengi
í sér andanum og ofreyna sig ekki.
Þeir benda hins vegar á að sjóntrufl-
anir í tengslum við kynlíf séu afar
sjaldgæfar og ekki sé ástæða til að
hafa of miklar áhyggjur. Mun meiri
líkur séu til dæmis á að fólk fái
hjartasjúkdóm eða alnæmi. ■