Morgunblaðið - 09.08.1995, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ
GREIIMAR
MIÐVIKUDAGUR 9. ÁGÚST 1995 C 'i
Hvers vegna hrundi
síldarstofninn?
HELSTU síldarhafn-
irnar á síldarárunum
voru Neskaupsstaður,
Raufarhöfn, Reyðar-
fjörður, Siglufjörður,
Seyðisfjörður og
Norðfjörður. Fram til
sjötta áratugarins
þótti skipstjórum best
að sigla til Siglufjarð-
ar og losa sig við síld-
ina þar. Bæir á Aust-
urlandi voru nokkuð
langt frá síldarsvæð-
unum fyrir norðan og
fyrirtæki þar gátu að-
eins tekið við ósöltun-
arhæfri síld. Þetta átti
þó eftir að breytast þegar síldin
fór að veiðast á Austurlandi en þá
tóku bæir eins og Norðfjörður og
Neskaupsstaður við forystuhlut-
verki Siglufjarðar í vinnslu og veið-
um.
Veiðar og vinnsla
í síldarbæina safnaðist saman
fólk hvaðanæva af landinu til að
vinna við síld. Þegar bátarnir lágu
í höfn jókst fjöldinn enn frekar og
var oft mikið fyör í þessum litlu
bæjum. Það spillti heldur ekki fyr-
ir að fólk uppskar ríkulega fyrir
vinnuna og það gerði útslagið.
Fólk hafði aldrei haft svona mikla
peninga á milli handanna.
Árið 1961 hófust vetrar- og
vorsíldveiðar í stórum stíl, og
tveimur árum síðar hófust sumar-
veiðar á íslenskri síld sunnanlands,
fyrst aðallega við Vestmannaeyjar
en færðust allt austur undir Hroll-
augseyjar. íslenska síldin var hins
vegar aldrei stór hluti af heildar-
aflanum Allir stofnarnir þrír voru
veiddir fyrir norðan, en um miðjan
sjöunda áratuginn hvarf _síldin að
mestu fyrir Norðurlandi. Árið 1963
var síðasta árið sem norska síldin
gekk vestur fyrir Langanes. Voru
þetta fyrstu merki þeirrar þróunar
sem urðu í veiðunum íjórum árum
síðar. Hiti sjávarins fór lækkandi
árið 1965 og var orðin undir meðal-
lagi. Það sama var að segja austan-
lands. Jón Jónsson segir í bók sinni
Hafrannsóknir við ísland að norska
síldin hafi rekið sig á vegg og
hörfað undan í leit að betri lífsskil-
yrðum. Hún komst aldrei á
grunnmið við ísland á ætisleit
sinni, en hélt sig að mestu á miklu
dýpi við Jan Mayen. Norska síldin
var orðin yfir 90% af heildarafla
þessara þriggja stofna og urðu
Islendingar að sækja á síldarmið
alla leið til Jan Mayen og til Hjalt-
landseyja. Af þeim sökum voru
keypt nokkur tankskip sem önnuð-
ust flutninga á síldinni frá miðun-
um til landsins. Hafði það mikla
hagræðingu í för með sér fyrir flot-
ann, því þá þurfti hann ekki að
sigla alltaf til hafnar þegar full-
fermi var. Einnig voru skip í flutn-
ingum með tómar tunnur og birgð-
ir til skipanna.
Þrátt fyrir að einhverjar breyt-
ingar yrðu á göngu síldarinnar þá
héldu íslendingar áfram veiðum
eins og ekkert hefði í skorist og
árin 1964 og 1965 náðu þær sögu-
legu hámarki. íslendingum datt
sennilega ekki í hug að þeir væru
að ofveiða síldina og það ætti eftir
að hafa afdrifaríkar afleiðingar
fyrir þjóðfélagið í heild.
„íslendingar á hreppnum"
Árið 1966 var verð farið að
lækka á enskum útflutningsvörum
og einnig brást veiði lítillega, ef
tekið er mið af síðustu árum.
Stjórnvöld gerðu sér fljótlega
grein fyrir að ef verð tæki ekki
að hækka á ný mætti búast við
nokkrum efnahagserfiðleikum.
Leið nú fram á haustið 1967 og
þá var ljóst að veiðin
hafði gjörsamlega
brugðist, og þann 18.
nóvember var tilkynnt
í London um gengis-
lækkun sterlings-
pundsins, um 14,3%.
Olli það mikilli tekju-
rýrnun á útflutnings-
vörum því mikill hluti
viðskipta við útlönd
fór fram í sterlings-
pundum. Nú blasti við
eitt það mesta efna-
hagsáfall sem íslend-
ingar hafa orðið fyrir
á síðari timum. Með
því að skoða þróunina
í síldveiðum kemur glögglega í
ljós hve umskiptin urðu mikil. Á
árunum 1962 til 1970 minnkaði
afli úr 478 þúsundum tonna í 16
þúsund tonn.
Norska síldin var veidd í enn
Hrunið kom eins og
reiðarslag fyrir alla
þjóðina. Þótt það bitnaði
fyrst og fremst á síldar-
útveginum þá hafði það
áhrif á alltþjóðlífið, seg-
ir Gísli Þorsteinsson í
seinni grein sinni um
síldveiðar íslendinga.
meira magni af Norðmönnum og
Sovétmönnum í Norðursjó, í Nor-
egshafi og á Eystrasalti. Mikill
hluti hennar var smásíld sem ekki
var orðin kynþroska. Þegar aðrar
þjóðir sáu að veiðarnar stefndu í
óefni þá var það algeng skoðun
meðal erlendra fiskifræðinga að
nóg væri að banna veiðar á smá-
síld á fyrsta og öðru aldursári.
Alþjóðlegt samkomulag náðist ekki
um slíkt bann og því var engum
veiðitakmörkunum beitt. Það var
ekki fyrr en árið 1971 að Norð-
menn bönnuðu veiðar til bræðslu.
Sú ákvörðun bjargaði sennilega
síðustu leifum af 69-árganginum
því ekki var ekki um aðra árganga
að ræða.
Þegar íslendingar áttuðu sig
loks á því að farið hefði verið of
geyst í veiðarnar fóru að heyrast
gagnrýniraddir um að íslendingar
treystu of mikið síldveiðarnar. Nú
gerðu sjómenn sér grein fyrir þeim
vanda sem atvinnugreinin átti við
að etja, enda var engin fyrirstaða
meðal þeirra. Það voru hins vegar
stjórnmálamenn sem komu í veg
fyrir að bannið tæki strax gildi,
því það dróst um ár að koma tillög-
unum í framkvæmd. Þessi töf var
örlagarík, en hægt hefði verið að
koma í veg fyrir mikla smásíld-
veiði. Þessi seinagangur féll ekki
í góðan jarðveg og gagnrýndu sjó-
menn stefnuna í sjávarútveginum
í heild.
Hafi erfiðleikar verið miklir árið
1967 var árið 1968 ekki betra í
þeim efnum. Útflutningstekjur
héldu áfram að lækka og alvarlegt
atvinnuleysi var komið til skjal-
anna, sem ekki hafði þekkst í
mörg ár. I febrúar 1968 var at-
vinnuleysi 2% og jókst í rúmlega
3% í árslok. Árið 1969 var að
meðaltali um 2,5% atvinnuleysi.
Þjóðartekjur lækkuðu um 17% árin
1968 og 1969. Bjarni Benedikts-
son, forsætisráðherra, sagði þegar
ljóst var hvernig ástandið var orð-
ið, að nú væru Islendingar komnir
á hreppinn. Ríkisstjórnin reyndi að
koma til móts við þá lakast settu
og barnmargar fjölskyldur, með
sérstökum aðgerðum. Þá voru al-
mannatryggingar hækkaðar.
Bygging Búrfellsvirkjunar og ál-
versins í Straumsvík hjálpaði einn-
ig við að minnka atvinnuleysi.
Þessi úrræði dugðu ekki að öllu
og brást ríkisstjórnin við með því
að fella gengi og afnema vísitölu-
bindingu launa. Gengisbreytingin
átti, að áliti stjórnmálamanna, að
skapa útflutningsatvinnugreinun-
um viðunandi rekstrargrundvöll á
ný.
Hrunið kom eins og reiðarslag
fyrir alla þjóðina. Þótt það bitnaði
fyrst og fremst á síldarútveginum
þá hafði það áhrif á allt þjóðlífið.
Það varð ekki kreppa á borð við
þá, sem varð fyrir stríð, heldur var
þetta afleitur skellur. Helstu síld-
veiðistaðirnir eins og Siglufjörður,
Seyðisfjörður, Neskaupsstaður og
Raufarhöfn höfðu byggt atvinnu-
lífið á síldveiðum og þurftu nú að
súpa seyðið af því. Söltunarstöðv-
ar, sem áður höfðu veitt margri
krónu í þjóðarbúið, stóðu nú marg-
ar hveijar eftir lífvana og yfirgefn-
ar. Aðkomufólkið hélt til síns
heima og sumir höfðu á orði að
bæimir væru eins og draugabæir.
Byggðaflótti fór að gera vart við
sig. Á Siglufirði hafði síldariðnaður
verið hvað blómlegastur í tugi ára
og því var áfallið einna mest þar.
í bænum fækkaði fólki úr 2700
árið 1960 í 2000 árið 1972.
Byggðaflóttinn var mismikill milli
svæða en á Norðurlandi vestra,
Vestfjörðum, Vesturlandi og Aust-
urlandi var hann mestur. Flestir
þeir sem fluttu komu til Reykjavík-
ur og Reykjaness. Þá fluttu yfir
3000 manns, á árunum 1966 til
1970, til útlanda í leit að betri lífs-
kjörum. Flestir fóm til Svíþjóðar
og Ástralíu.
Eftir þessa kollsteypu var ljóst
að íslendingar urðu að beina sjón-
um sínum að öðmm viðfangsefnum
en síldveiðum, því þær voru fyrir
bí. Efnahagurinn fór þó batnandi
og árið 1970 voru landsmenn
komnir út úr mestu þrengingunum.
Stórframkvæmdirnar við Búrfeil
og álverið í Straumsvik skiluðu sér
í auknu fjármagni og svo virtist
sem að gæfan hefði snúist íslend-
ingum aftur í hag. Hvað síldveið-
arnar varðaði þá var veitt á Island-
smiðum fram í febrúar 1972 en
þá var sumargotssíldin við Suður-
land alfriðuð í tvö ár. Flest skip
snéru sér nú að veiðum eins og til
dæmis á loðnu og þorski. Veiðar
á þorski og sérstaklega loðnu urðu
mikilvægar greinar í sjávarútveg-
inum. Loðnuveiðar náðu samt aldr-
ei sömu sérstöðu og síldveiðarnar
höfðu fram yfir aðrar fiskveiðar.
Ástæðan kann að vera sú að loðn-
an var veidd á veturna og ekki
söltuð eins og síldin. Það var því
ekkert líf og fjör í kringum um
loðnuna eins og var eitt sinn á
síldarplönunum þegar unnið í
bjartri sumarnóttinni. Síldarsjó-
menn, síldarstúlkur, planmenn og
fleiri biðu jafnan óþreyjufull lang-
an vetur eftir að komast í síld á
sumrin "... og fannst ekki hafa
verið sumar ef ekki varð komizt
í síldina." Það beið hins vegar
engin eftir loðnunni. Síldarævin-
týrið var úti í bili?
Heimildir:
Margar heimildir voru notaðar við efni-
söflun þessarar greinar Asdik, Anti
Submarine Detection Investigation
Committee, var heiti á breskri nefnd
sem vann á vegum flotamálaráðu-
neytisins að hanna tæki til að hafa upp
á kafbátum í síðari heimstyrjöjdinni.
Jón Jónsson. Hafrannsóknir við ísland,
II. 61.
Höfundur er sagnfræðingur
Gísli Þorsteinsson
HÁKARL í TROLLIÐ
Morgunblaðið/Ómar Össurarson
TALSVERT er um að hákarlar komi í troll íslensku togaranna.
Þessi mynd var tekin um borð í Vestmannaey VE á dögunum
þegar einn slíkur var kominn í skutrennuna.
Banna ekkí
stórmöskva í
þorskanetum
HAFRANNSÓKNASTOFNUN telur
ekki ástæðu til að banna veiðar með
9 þumlunga möska við núverandi
aðstæður. Með vísan til þess mun
sjávarútvegsráðuneytið ekki að svo
stöddu banna notkun stórmöskva í
þorskanetum, að því er fram kemur
í fréttatilkynningu frá ráðuneytinu.
Sjávarútvegsráðuneytið gerir
þannig grein fyrir ákvörðun sinni:
„Á síðasta vetri komu upp hug-
myndir um að banna notkun þorska-
neta með stórmöskvum eða möskv-
um, sem væru yfir 8 þumlungar að
stærð. Þessar hugmyndir komu til
m.a. vegna þess að rannsóknir Haf-
rannsóknastofnunarinnar bentu til
að eldri hrygnur og stærri legðu
meira til hrygningarinnar en yngri
og smærri hrygnur. Var talið að
með aukinni sókn með stórriðnum
þorskanetum, væri sókninni í raun
beint í þann hluta stofnsins, sem
leggur mest af mörkum til hrygn-
ingarinnar.
Var Hafrannsóknastofnuninni fal-
ið að kanna þetta nánar og gera í
því sambandi athugun á stærðar-
dreifingu þorsks sem veiddist í
þorskanet með mismunandi möskva-
stærð á hrygningarstöðvum við suð-
urströndina.
Aldursdreifingin svipuð
t öllum netum
Niðurstöður athugana Hafrann-
sóknastofnunarinnar eru þær, að
enda þótt marktækur munur sé á
meðallengd og meðatþyngd kyn-
þroska þorsks eftir möskvastærð,
miðað við 7'A, 8 og 9 þumlunga
net, þá sé ljóst, að aldursdreifingin
hafi verið svipuð í öllum netum. Var
6 og 7 ára þorskur mest áberandi
en lítið var af eldri fiski. Þannig var
meðalaldur þorsks, sem gekk til
hrygningar á grunnslóð síðastliðið
vor, lægri en meðalaldur þorsks, sem
gekk tvö vor þar á undan, en þá var
nokkurt magn af 8-11 ára hrygning-
arþorski til staðar.
Telur Hafrannsóknastofnunin að
ólíklegt sé, að samdráttur í veiðum
með 9 þumlunga netum, samfara
óbreyttri sókn með 8 þumlunga net-
um, nái tilsettu markmiði, þegar
hlutfall eldri og stærri einstaklinga
í stofninum er jafnlágt og nú.“
Saltfiskmatsmaður
Vanan saltfiskmatsmann vantar í saltfisk-
verkun okkar á Sauðárkróki.
Getur hafið störf strax.
Upplýsingar gefur Einar í síma 455-4468.
Fiskiðjan Skagfirðingurhf.
KVtilTABANKINN
Vantar þorsk til leigu
Sími 565 6412, fax 565 6372, Jón Karlsson.
TIL SÖLU
Beitusfld
Beitusíld væntanleg til afgreiðslu 15. ágúst.
Vinsamlegast staðfestið pantanir.
Eigum einnig smokkfisk, ábót, línu, belgi,
færi og allt annað, sem þarf til línuveiða.
Netasalan hf.
sími 562 1415, fax 562 4620.