Morgunblaðið - 13.08.1995, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 13. ÁGÚST 1995
MORGUNBLAÐIÐ
' Ljósmynd/Michael Biedowsky
SUNNUDAGUR í Austur-Berlín í byrjun áttunda áratugarins: Ytra byrðið var grátt
en undir niðri ólmuðust lífsþyrstar klíkur sem Stasí taldi ógna öryggi landsins.
Leyniþjónusta
ó sólnaveiðum
Um misnotkun austurþýsku leyniþjónustunnar á sálfræðilegri þekkingu
Njósnir um „gransamlega“ sam-
borgara eða samfélagshópa voru
algeng aukavinna í Austur-Þýska-
landi, segir Halldór Hauksson.
Árið 1988 hafði Stasí 173.000
óopinbera starfsmenn, þar af sex
til tíu þúsund unglinga undir 18 ára
aldri, á sínum snærum.
TRUBADORINN Wolf Bier-
mann, fósturpabbi rokk-
rörsins Nínu Hagen, hefur
senniiega aldrei sungið og
spilað jafnoft inn á segul-
band eins og í íbúð fjöl-
skyldunnar í ChaussestraBe austan
múrs í gamla miðbæ Berlínar. Segul-
bandið var þó ekki í íbúðinni heldur
barst söngur fjölskyldunnar gegnum
hlerunartæki austurþýsku leyniþjón-
ustunnar Stasí. Starfsmenn leyni-
þjónustunnar lentu stundum í eftir-
vinnu við að vélrita bráðfyndna texta
Biermanns orð fyrir orð sem töldust
niðurrifsboðskapur og leiddu til þess
að austurþýsk stjórnvöld vísuðu hon-
um úr landi árið 1977.
Sama ár vandi stúlka. nokkur í
næsta hverfi, Prenzlauer Berg, kom-
ur sínar í unglingaklúbb á vegum
Junge Gemeinde sem var kirkju-
hreyfing og ekki í beinni þjónustu
stjórnvalda. Stúlkan var á fimm-
tánda aldursári og vinsæl meðal
bekkjarfélaga. Kvöld eitt í miðjum
mars ’77 hópuðust þeir í boði henn-
ar á samkomu unglingaklúbbsins í
Elíaskirkju, þar sem sungin voru
dægurlög og skipst á skoðunum. í
skólanum daginn eftir tilkynnti einn
bekkjarfélaganna að á svona sam-
komu skyldi hann sko aldrei aftur
fara. Unglingaklúbburinn væri sam-
ansafn „ríkisijenda" sem kölluðu
Austur-Þýskaland fasískt ríki,
syngju lög eftir Wolf Biermann og
stúlkan ætti meira að segja söngbók
með lögum hans. Stúlkan reis úr
sæti, hnakkreifst við strákinn og
sagði söngvana vera „góða“ og
„sanna“. Skólastjórinn frétti sam-
dægurs af orðaskiptunum og tveim-
ur dögum síðar, klukkan fimm síð-
degis, birtist liðsforingi frá leyni-
þjónustunni á heimili drengsins og
sýndi málinu mikinn áhuga. Erindi
hans var að fá drenginn til að kom-
ast að því hver stæði að baki sam-
komum unglingaklúbbsins. Foreldr-
arnir voru heiðvirðir borgarar, tóku
erindinu vel og drengurinn skýrði
frá kynnum sínum af klúbbnum.
Hlutverk foreldranna var að sam-
þykkja samstarfið og gæta þess að
drengurinn yrði ekki of ákafur við
starfann og kæmi þannig upp um
leynilegt verkefni sitt. Þar með var
pilturinn orðinn „óopinber starfs-
maður“ Stasí („inoffizieller Mitar-
beiter" = IM) og skrifaði undir samn-
ing til 25 ára sem tryggði honum
góðan námsárangur í framhalds-
skóla að eigin vali. Seinna meir gat
hann gerst opinber starfsmaður
leyniþjónustunnar. Grundvallarskil-
yrði samningsins var trúnaður og
aðgát við val á vinum.1
Njósnir um „grunsamlega" sam-
borgara eða samfélagshópa voru al-
geng aukavinna í Austur-Þýska-
landi: Árið 1988 hafði Stasí 173.000
óopinbera starfsmenn, þar af sex til
tíu þúsund unglinga undir 18 ára
aldri, á sínum snærum. Oftast söfn-
uðu óopinberir starfsmenn, eða
„snuðrarar", eins og almenningur
nefndi þá á niðrandi hátt, upplýsing-
um um hugsanlega andstæðinga rík-
isins. Einungis lítill hluti snuðrara
var í beinum tengslum við yfirlýsta
andstæðinga, eins og t.d fólk úr frið-
arhreyfíngunni, umbótasinna eða
gagnrýna lista- og menntamenn.
Liðsforingjar leyniþjónustunnar
unnu úr upplýsingunum með
skýrslugerð og skýrslurnar skipta
tugum þúsunda. Eftir hrun Alþýðu-
lýðveldisins hefur Gauck-stofnunin í
Berlín annast úrvinnslu á gögnum
Stasí og gefið fólki kost á að kynna
sér persónulegar skýrslur sínar.
Hlutverk skýrslanna hefur því al-
gjörlega snúist við og á undanförn-
um árum hafa margir verið afhjúp-
aðir sem fyrrverandi siiuðrarar auk
þess sem einstakt tækifæri hefur
gefíst til að kynnast aðferðum leyni-
þjónustuapparats á borð við Stasí.
En þessari „úrvinnslu fortíðarinnar"
er þó engan veginn Iokið og enn
bíða þúsundir skýrslna sem enginn
hefur vitjað.2 Fyrir nokkru kom út
í Þýskalandi bók sem ber heitið
„Sundrun sálarinnar: Sálfræði og
geðlækningar í þjónustu Stasí".
Bókin inniheldur ijölda greina eftir
lækna og sálfræðinga. Höfundarnir
eiga það sammerkt að gagnrýna
harðlega misnotkun Stasí á sálfræði-
legri þekkingu.8
Sjö milljónir eða konfektkassi
í hugum flestra Austur-Þjóðveija
var Stasí almáttugt og alvitandi afl
sem ekki var gott að fá upp á móti
sér. Að vera beðinn um að snuðra
kitlaði hégómagirnd margra; það var
kannski spurt „af hveiju völduð þið
mig en ekki einhvem sérfræðing um
málið“ og svarið gat hljómað: „Ein-
mitt þú ert rétti maðurinn af þvi þú
ert föðurlandsvinur“. Þó var öflun
snuðrara vandasamt verk því al-
mennt séð þóttu persónunjósnir for-
kastanleg iðja. í herbúðum Stasí var
þróuð svokölluð „virk sálfræði" („op-
erative Psychologie") sem leitaði
fanga í öllum mögulegum greinum
sálfræðinnar. Með aðferðum „virku
sálfræðinnar“ átti annarsvegar að
hafa uppá og hafa taumhald á fólki
sem hentaði til njósna og hinsvegar
að „sundra“ pólitískum andstæðing-
um. Þegar á seinni hluta sjötta ára-
tugarins var sálfræði orðin föst
rannsóknar- og kennslugrein í Lög-
fræðiháskólanum í Eiche-Golm við
Potsdam. Nafn skólans er villandi
því hér var um að ræða lokaða deild
leyniþjónustunnar einungis ætlaða
yfírmönnum hennar.
Þegar leyniþjónusta hefur auga-
stað á ákveðnum aðila til að njósna
fyrir sig er mjög mikilvægt. fyrir
hana að sá hinn sami gangi sam-
stundis að tilboðinu. Þá hefur sá
útvaldi nefnilega hljótt um sig, en
ef hann er á báðum áttum eða þver-
neitar er hætt við að hann blaðri
og minni þar með almenning á til-
veru og aðferðir leyniþjónustunnar.
Stasí undirbjó því fyrsta fundinn
með öflun upplýsinga um „kandídat-
inn“, án þess að hann hefði hug-
mynd um það. Ef um var að ræða
mikilvæga tengla við ákveðna sam-
félagshópa, t.d. vísindamenn og
kirkjunnar menn með ferðaleyfi í
vestrið, gat þessi „forvinnsla óopin-
berra starfsmanna“ tekið átta til tíu
mánuði. Safnað var upplýsingum um
áhugamál, hégóma, venjur og jafn-
vel lagalegar eða hjúskaparlegar
yfirsjónir. Með sálfræðilegri túlkun
upplýsinganna átti að höfða mark-
visst til persónueiginleika kandídats-
ins; persónueiginleika sem væru
samviskutogstreitunni yfirsterkari.
Við öflun njósnara utan Austur-
Þýskalands beitti Stasí oft þrýstingi
með upplýsingum um yfirsjónir
kandídatsins og margur gein við ríf-
legum greiðslum sem gátu numið
allt að 150.000 vesturþýskum mörk-
um, u.þ.b. sjö milljónum íslenskra
króna á ári. Þessu var öðruvísi farið
innan Austur-Þýskalánds. Þar voru
óopinberir starfsmenn ódýrir í
rekstri, greiðslur þekktust varla eða
voru mjög lágar; stundum kom konf-
ektkassi á jólunum eða blómvöndur
á afmælisdögum. Samkvæmt upp-
lýsingum Stasí-háskólans var meiri-
hluti snuðrara fenginn til starfans
með „góðu“, þ.e. með því að höfða
til persónueiginleika sem samræmd-
ust gildum yfirvaldsins. Slíkar til-
hvatir nefndust einu nafni „skilning-
ur á samfélagslegri nauðsyn". Hins-
vegar ku beinum þrýstingi, þ.e. þeg-
ar Stasí notfærði sér upplýsingar
um yfirsjónir kandídatsins sem gáiu
varðað við refsingu í dómskerfinu,
hafa verið beitt í fjórðungi tilfella.
Þó var talið að annar hver snuðrari
fyndi til hræðslu eða fyndist hann
vera undir einhverskonar þrýstingi
í byijun. En þegar líða tók á sam-
starfið töldu aðeins tíu prósent að-
spurðra að þeir væru beittir þrýst-
ingi og áttatíu prósent sögðu tilhvat-
ir sínar sprottnar af skilningi á sam-
félagslegri nauðsyn. Fjórðungur
snuðrara taldi iðju sína vera tilgang
í sjálfu sér.
„Skilningur á samfélagslegri
nauðsyn“
í þessari skilgreiningu Stasí á al-
gengustu tilhvötum samstarfsmanna
sinna skín í gegn sú fullyrðing að
meirihlutinn hafí upplifað umhverfi
sitt á þann hátt að persónunjósnir
væru nauðsynlegar. En snuðrarar
komu úr öllum mögulegum þjóðfé-
lagshópum og voru sjaldnast Iiðs-
menn kommúnistaflokksins og ein-
faldlega hliðhollir sínum mönnum.
Þess vegna hljóta útskýringar á að-
dráttarafli Stasí að vera margþættar.
Strangt til tekið þyrfti að rannsaka
hvert tilfelli fyrir sig, því vafalaust
voru tilhvatir njósnaranna jafnólíkar
og þeir voru margir. Því er ráð að
mæta spurningunni um það af hveiju
allt þetta fólk gerðist snuðrarar með
annars konar spumingu: Hveijum
var samvinnan við Stasí „nauðsyn-
leg“ og hveijum kom „skilningur" á
þessari nauðsyn til góða?
Svipað frændum sínum í vestri
voru Austur-Þjóðveijar gefnir fyrir
röð og reglu og flestir voru stoltir
yfir því að atvinnuleysi var óþekkt
og að glæpir og fíkniefnavandi voru
í algjöru lágmarki miðað við vestrið,
„hið kapitalíska útland“. Þeir sem
lagt höfðu hönd á plóginn við upp-
byggingu Alþýðulýðveldisins uppúr
rústum Þýskalands nasista, litu á
ævistarf sitt sem mótafl gegn fas-
isma eða „fasískum kapítalisma".
Fjölmargir koma þó af fjöllum þegar
aðferðir Stasí ber á góma.
Einhver hluti Stasí-snuðrara taldi
sig starfa í þágu (áframhaldandi)
uppbyggingar sem hefði strandað
sökum dómglapa ráðamanna.
Dómglöpin myndu þó einungis stafa
af skorti á upplýsingum um efna-
hagslegt og pólitískt ástand í land-
inu. Með samvinnu sinni við Stasí
þóttist þessi tegund umbótasinna
eygja eina möguleikann á nálgun
stjómmálanna við raunveruleikann
sem einkenndist af kerfístregðu,
klíkuskap, vöruskorti og sjálfsaf-
greiðslu. En eins og gefur að skilja
náðu þessar tilraunir til betrumbóta
þó engan veginn markmiði sínu.
Fréttaberinn lenti í svikamyllu eins
og prestur nokkur sem kvartaði und-
an stuldi verðmæta úr kirkju sinni
og var spurður hvort hann vildi ekki
gera eitthvað til að bæta öryggið.
Spyrlarnir voru Stasí-menn og með
jáyrði sínu var presturinn nauðugur
viíjugur orðinn snuðrari, grunlaus um
að þjófarnir voru á vegum inn- og
útflutningsfyrírtækisins KóKó („Kom-
merzielle Koordinierung") sem í raun
var deild innan leyniþjónustunnar og
seldi ógrynni af forn- og listmunum
í vestrið til gjaldeyrisöflunar.
Stjórnvöld skrifuðu frið, jafnrétti
og bræðralag með stórum stöfum á
fána sína, tilhvatir borgaranna sam-
ræmdust þessum gildum og Stasí
kunni að beina þeim í kvíar kalda
stríðsins þar sem mynd óvinarins birt-
ist sem ógn við gildin. Hinsvegar kom
Stasí oftast auga á hinar eiginlegu
rætur tilhvatanna og nærði þær ós-
part. Ræturnar lágu m.a. í persónu-
legu framapoti, leyndu valdi yfir ná-
unganum, fyrirgreiðslum í kerfinu
og undantekningum frá fjöldatak-
mörkunum framhaldsskóla. Þessi
„sjálfsbjargarviðleitni" samræmdist
leikreglum úr daglega lífinu: Af illri
nauðsyn þurftu allir á greiðvikni ná-
ungans að halda og greitt var fyrir
með greiða á móti — kannski sáu
sumir engan mun á þessari greið-
vikni og á samstarfi sínu við Stasí.
í öllu falli varþað svp, að „einkafram-
tak“ (í einhveijum skilningi þess orðs)
var í hávegum haft meðal Austur-
Þjóðverja, því ef einhver kom ekki
ár sinni fyrir borð með tilheyrandi
samböndum var hann talinn heimsk-
ur eða jafnvel andfélagslegur. Fyrir
handan þennan veruleika svifu póli-
tískir frasar ráðamanna um í eilífum
sparifötum því Stasí fannst alveg nóg
að borgaramir þættust trúa á há-
tíðarræður stjórnvalda.
Frá öðru sjónarhorni hafði goð-
sagnakennd ímynd hetjunnar sem
leggur sig í hættu fyrir föðurlandið
mikið aðdráttarafl: Ævintýraferðir
og hlerunartæki í varalitnum, já-
kvæðar fyrirmyndir sem gátu heitið
Soja Kosmodemjanskaja eða James
Bond. Goðsagnir komu víðar við
sögu því við öflun snuðrara voru
notaðar aldagamlar aðferðir sem
felast í að beita fyrir samviskubitið
með fyrirgefningu syndanna. Dæmi
um þetta má finna í einni af skýrsl-
um Stasí-háskólans: „Rannsóknarn-
iðurstöður í málaflokknum: Öflun
óopinberra starfsmanna og sálfræði-
legar forsendur hennar." Þar segir
á einum stað: „Við tilhvatningu
kandídatsins er það ekki yfirsjónin
sem slík sem skiptir máli heldur
hvort mögulegt er að gera honum
meðvitað hversu skaðleg, forkastan-
leg, skammarleg o.s.fv. yfirsjónin
er og vekja þannig hjá honum vilja
til að forða eða eyða neikvæðum
afleiðingum hennar.1'4 Samvisku-
semi var að einhveiju leyti mótorinn
í samstarfinu við Stasí, líkt og þegar
James Bond er tekinn inn á kontór
í ráðuneytinu í byijun myndar,
skammaður soldið og siðaður kurt-
eislega til. Hann lofar bót og betrun
og fer svo í spennandi leiðangur,
trúr landi sínu og þjóð. í lok myndar
gerist hann reyndar aftur frjáls og
ósiðsamlegur í augum yfirvaldsins —
kannski til að yfirvaldið geti fyrir-
gefið honum fyrir næstu ferð.
Spegill fyrir samviskusamar
strengjabrúður?
í umræðunni um „Stasí-fortíðina“
er stundum fullyrt að skortur á sið-
ferðisþroska eða klofningur samvis-
kunnar frá hinni eiginlegu iðju sé
einkennandi fyrir þá sem njósnuðu
um náungann. Fjölmörg dæmi styðja
svona grunsemdir eins og maður
nokkur sem árum saman færði Stasí
upplýsingar um eiginkonu sína, eða
skáldið Sascha Anderson sem var
innsti koppur í búri meðal gagnrýn-
inna kollega í Prenzlauer Berg, hélt
ólögleg ljóðakvöld í kjöllurum og var