Morgunblaðið - 27.08.1995, Blaðsíða 18
18 SUNNUDAGUR 27. ÁGÚST 1995
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Morgunblaðið/ Kristinn
BÆKUR
Stjórnmál
SJÓNARRÖND
Jafnaðarstefnan - viðhorf eftir Sva-
var Gestsson, 176 bls. Myndrit, töfl-
ur, skrá um heiti og efnisatriði.
Iðunn, Reykjavík 1995.
I
Hafíð, bláa hafið hugann drepr.
Hvað er bak við ystu sjónarrönd?
Þangað Liggur beinn og breiður vegur.
Bíða mín þar æskudrauma iönd.
Beggja skauta byr
bauðst mér aldrei fyrr.
Bruna þú nú, bátur minn.
Svífðu seglum þöndum,
svífðu burt frá ströndum.
Fyrir stafni haf og himinninn.
(Örn Amarson).
Því ber að fagna þegar for-
ystumaður í íslenskum
stjómmálum skrifar bók
um hugmyndafræði, bók sem á að
gera heillega grein fyrir grundvall-
arviðhorfum hans og framtíðarsýn
í stjómmálum, „vegahandbók" eins
og hann kallar það sjálfur, af því
að við „þurfum að vita nokkurn
veginn hvert við erum að fara“
(bls. 99).
Það er ekki algengt að íslenskir
stjómmálamenn skrifi um hug-
myndafræði. Þó má nefna Jón
Þorláksson, Bjarna Benediktsson,
Brynjólf Bjarnason, Jónas frá
Hriflu - og Gylfi Þ. Gíslason skrif-
aði tvær bækur undir heitinu Jafn-
aðarstefnan, sem er einmitt undir-
titill bókar Svavars.
Svavar Gestsson hefur gjarnan
verið talinn persónugervingur
hinnar sósíalísku arfleifðar í Al-
þýðubandalaginu. Ekki síst þess
vegna hljóta viðhorf hans að telj-
ast forvitnileg, nú þegar hin sósíal-
ísku þjóðfélagskerfi Austur-Evr-
ópu em hmnin og kalda stríðinu
lokið.
Jafnaðarstefna
Það vekur athygli, að Svavar
kýs að nota heitið jafnaðarstefna
um hugmyndir sínar, en það heiti
hefur um áratugaskeið verið notað
um hugmyndir sósíaldemókrata í
Vestur-Evrópu. Því fer þó fjarri,
að Svavar boði hefðbundna jafnað-
arstefnu á evrópska vísu - og raun-
ar fjallar hann lítið sem ekkert um
hefðbundna jafnaðarstefnu, nema
hvað hann segir á einum stað:
„Sósíaldemókratar sem svo eru
nefndir halda því nú fram að Evr-
ópusambandið sé eins konar nú-
tímasósíalismi“ (bls. 32). Svavar
er hins vegar harður andstæðingur
þess.
Raunar nefnir Svavar sögulegan
klofning jafnaðarmanna og komm-
únista, sem hann telur að hafi
snúist „að nokkm leyti um afstöð-
una til Sovétríkjanna" (bls. 8).
Flestir aðrir myndu rekja þann
klofning fyrst og fremst til þess
að kommúnistar höfnuðu lýðræði
og studdu Sovétríkin skilyrðis-
laust. Og þó Svavar hafni alræði
öreiganna fer því fjarri að hann
telji kommúnistaflokka á Vestur-
löndum hafa vaðið í villu: „Það
Bíða mín
þar æskudrauma
lönd . . .
þarf ekki að deila um það lengur
að barátta þessa fólks skipti sköp-
um í heimalöndunum; það var bar-
átta fyrir frelsi undan oki fátækt-
arinnar, fyrir sjálfstæði hvers
manns“ (bls. 9). Fáir verða til þess
nú um stundir að telja að barátta
fámennra og áhrifalítilla komm-
unistaflokka hafí „skipt sköpum“
fyrir þróun Vesturlanda til frelsis
og almennrar hagsældar; flestir
myndu nefna þróun markaðskerfis,
sem hægri menn börðust harðast
fyrir, en jafnaðarmenn féllust á
um miðja öldina, velferðarkerfis,
sem jafnaðarmenn börðust fyrir
en hægri menn féllust á um miðja
öldina, og iýðræðis, sem bæði hin-
ir stóru hægriflokkar og jafnað-
armenn studdu frá því á fyrri hluta
aldarinnar. Og fráleitt væri að
halda því fram, að frelsi hafi verið
meira eða lífskjör betri þar sem
kommúnistaflokkar voru tiltölu-
lega stórir (eins og í Frakklandi,
á Italíu og á íslandi) heldur en þar
sem þeir voru afar litlir (eins og í
Noregi, Danmörku og Svíþjóð).
Lýðræði, markaður, velferð
Svavar vill skilyrðislaust hafa
„sjálft lýðræðið, fjölflokkakerfið"
(bls. 15). Eignarhaldið á fyrirtækj-
unum er hins vegar „aukaatriði
þegar allt kemur til alls“ (bls. 17).
Hann vill „slá því föstu að við
notum markaðinn til að dreifa vör-
um og þjónustu“ (bls. 140). Góður
sósíalisti, sem vildi fá útskýrt af
hveiju Svavar vill að markaðurinn
hafí eitthvert hlutverk, gengi hins
vegar í geitarhús að leita ullar.
Svavar útskýrir ekki þá kosti
markaðarins, sem hafa orðið til
þess að evrópskir jafnaðarmenn
styðja markaðsbúskap og einka-
eign á flestum fyrirtækjum. Hins
vegar ræðir hann lesti markaðarins
að hætti sósíalista: „Reynslan sýn-
ir að gróðakenningin, kapítalism-
inn, svarar að sjálfsögðu ekki
áleitnustu spurningum lífsins.
Vandamálin sem hann skapar
blasa alls staðar við: í hungrinu,
fátæktinni, atvinnuleysinu, eiturly-
fjaneyslunni, hernaðarbröltinu“
(bls. 17). Þessi sýn er öndverð evr-
ópskri jafnaðarstefnu. Margir jafn-
aðarmenn - og aðrir - munu vafa-
laust fallast á að engin hagfræði-
kenning svarar ýmsum áleitnustu
spurningum lífsins. En jafnaðar-
menn hafa fallist á markaðskerfið
fyrst og fremst vegna þess að þeim
virðist það duga betur til að vinna
bug á fátækt og hungri
en aðrar tegundir hag-
skipunar sem í boði
eru. Og fáir trúa því
lengur að eiturlyíja-
neysla og hernaðar-
brölt ákvarðist af gerð
hagkerfisins, hvað þá
að þetta tvennt sé sér-
staklega bundið kapít-
alismanum.
Svavar hefur fleira
við markaðskerfið að
athuga. Hann segir að
því sé „jafnvel haldið
fram að misskipting sé
forsenda efnahags-
legra framfara. Að það
sé ekki hægt að skipta
öllu alveg jafnt vegna þess að þar
með hefjist stöðnun því þá sé eng-
inn hvati eftir í hagkerfinu. Og það
er vissulega nokkuð til í því að
efnahagslegur ávinningur er mikil-
væg forsenda þess að mannskepn-
an hreyfi sig fram á við. En því
viðhorfi er vísað á bug sem sið-
lausu að misskipting auðæfanna
sé forsenda framfara11 (bls. 98).
Hér virðist því haldið fram, að
markaðskerfið sé siðlaust, af því
að flestir munu fallast á, að í
markaðskerfi sé útilokað að
„skipta öllu alveg jafnt“. Enda
hafa evrópskir jafnaðarmenn fall-
ist á, að markaðskerfinu hljóti að
fylgja nokkur ójöfnuður. Þeir vilja
hins vegar nota ríkisvaldið til þess
að draga úr þeim ójöfnuði - en
greinir reyndar á um hversu langt
sé óhætt að ganga í þeim efnum.
Hrun Vesturlanda?
Greining Svavars á þeim vel-
ferðarsamfélögum, sem jafnaðar-
menn hafa átt ríkan þátt í að
móta, bendir heldur ekki til þess
að hann eigi mikla samleið með
þeim: „Ef andstæðurnar halda
áfram að skerpast munu þjóðfélög
Vesturlanda hrynja af því að fólk
líður ekki til lengdar harðstjórn
fátæktarinnar, atvinnuleysið.
Staðreyndir atvinnuleysisins eru
ein ástæða þess að einmitt nú er
þörf fyrir pólitískt uppgjör. En
ástæðan er líka sú að stjórnmála-
kirkjurnar hafa hrunið til grunna.
Ekki bara sú sovéska heldur líka
sú kapítalíska þar sem milljónirnar
ganga um atvinnulausar" (bls.
91). Hér virðast miðstýrður áætl-
unarbúskapur Sovétmanna og
markaðsskipan Vesturlanda lögð
að jöfnu. „Kapítalíska stjórnmála-
kirkjan" er væntan-
lega sú hugmynda-
fræði sem orðið hef-
ur ráðandi á flestum
Vesturlöndum og
felur í sér blöndu
lýðræðis, markaðs-
skipunar og velferð-
arkerfis. í ljósi þess-
arar greiningar er
ekki skrýtið að Sva-
var vísar lítt til evr-
ópskra (t.d. nor-
rænna) samfélaga
sem fyrirmynda.
Félagslegur
markaðsbúskapur
í Austur-Asíu
Á hinn bóginn talar hann af
augljósri velþóknun um þau hag-
kerfi Austur-Asíu þar sem hag-
vöxtur hefur verið mestur, Japan,
Hong Kong, Suður-Kóreu, Singap-
úr, Tævan, Indónesíu, Malasíu og
Tæland, en í hagkerfum þessara
landa birtist að hans mati „eins
konar félagslegur markaðsbúskap-
ur“ (og notar hugtakið augljóslega
ekki í sömu merkingu og breski
jafnaðarmaðurinn David Owenl).
Svavar hefur það eftir sérfræðing-
um Alþjóðabankans að „tekju-
aukningin hafi dreifst jafnar í þess-
um löndum en víðast annars stað-
ar . . . Þar [í Japan] hafa fyrir-
tækin ekki fengið að reka fólk út
í óvissu atvinnuleysisins til að ná
fram hagræðingu eins og á Vestur-
löndum . . . Það tókst að virkja
fólkið til þess að finna nýjungar
til að skapa sátt um ný vinnuferli
- til að bæta kjör þeirra sem vinna
á hveijum stað. Þar hefur verið
blandað saman hagkvæmni og til-
finningu“ (bls. 71-72). Svavar
bætir því raunar við, að sérfræð-
ingar Alþjóðabankans segi það
grundvaliaratriði, að í öllum þess-
um löndum sé fylgt markaðshag-
kerfi. Þar með eru þessi kerfi vænt-
anlega „siðlaus", en þrátt fyrir það
hefur hann greinilega meiri trú á
þe.irri þjóðfélagsgerð sem þar hefur
þróast en þeirri á Vesturlöndum.
II
Bók Svavars skiptist í tvo hluta.
Einn heimur nefnist sá fyrri og
fjallar um veröldina alla. Þar er
einkum rætt úm margvíslegt böl
mannkyns: fólksfjölgun, örbirgð,
hungurdauða, ósonlagið, gróður-
húsaáhrif, ófriðarhættu, vélmenni.
Rót vandans virðist vera velsæld
Svavar Gestsson.
og neysla á Vesturlöndum: „Það
er semsé ekki fólksfjölgunin ein
sem er vandamál heimsins um
þessar mundir; hitt aðalvandamálið
er nefnilega skammtímagróða-
hugsun sem lætur allt lönd og leið
fyrir augnabliksávinning og
skjótfenginn gróða og þekkir ekki
aðra mælikvarða" (bls. 24). Svipuð
hugsun er á ferðinni þegar Svavar
segir - og kemur kannski á óvart
í ljósi aðdáunar hans á hagkerfum
Austur-Asíu: „Kannski er ein-
faldast að leggja hér áherslu á að
hagvaxtarkapphlaupið er háska-
legt og líka sú tilhneiging að
mæla allt í peningum og
hagkvæmni markaðarins" (bls.
23).
Raunar segir Svavar berum orð-
um: „Hins vegar er ljóst að mann-
kynið þolir ekki áframhaldandi
eyðileggingu náttúruauðlindanna
og sívaxandi vöruframleiðslu .
. . Vesturlandabúar verða því að
horfast í augu við staðreyndir og
þeir þurfa að gera margt í senn:
I fyrsta lagi verða þeir að hætta
að menga og eyðileggja umhverfið.
Til þess geta þeir þurft að skerða
Iífskjör sín í augnablikinu í þeim
tilgangi að bæta lífskjör barna
sinna í framtíðinni. I öðru lagi
verða íbúar Vesturlanda að sætta
sig við að skerða lífskjör sín svo
íbúar þriðja heimsins fái aukið
svigrúm til þess að bæta sín lífs-
kjör“ (bls. 42).
Ekki virðast hinir tveir „öldruðu
risar“, Bandaríkin og Evrópusam-
bandið, líklegir til að takast á við
vandann. Svavar nefnir sérstak-
lega, að landbúnaðarstyrki ESB
þurfi „að taka af í meginatriðum
þó ekki væri nema af tillitssemi
við þá sem búa í þriðja heiminum
og geta framleitt sömu landbún-
aðarvörur með miklu lægri til-
kostnaði en gert er í löndum Evr-
ópusambandsins . . . Landbún-
aðarmálin eru líka nefnd sem dæmi
um hvað það er erfitt fyrir stórríki
eins og ESB að taka ákvarðanir.
Kerfið er þungt í vöfum og svifa-
seint . . . Evrópusambands-
báknið í Brussel er ófært um að
taka á nokkru vandamáli“ (bls.
76-77). (Að vísu sýna nýlegar tölur
frá OECD að styrkir til landbúnað-
ar á Islandi eru miklu meiri en í
ESB, þannig að smáríki virðast líka
eiga erfitt með „að taka á nokkru
vandamáli“).
Ekki virðist meiri von í Banda-
ríkjunum: þar búa menn við „stór-
felld vandamál misréttis, fátæktar
og vonbrigða . . . versta eitur-
lyfjavandamál allra þróaðra
ríkja . . . Hallinn á ríkissjóði er
gífurlegur. Þar er versti eyðnifar-
aldurinn utan Afríku. Þangað
koma fleiri ólöglegir flóttamenn
en til nokkurs annars ríkis . . . í
viðbót við allt þetta er því spáð
að Bandaríkjamenn geti farið verr
en aðrir út úr gróðurhúsaáhrifum
næstu aldar“ (bls. 77-78).
Svavar segi'r enga lausn á vanda
mannkyns í sjónmáli, en „ég sé
fyrir mér þijú sáttmálasvið sem
þurfa að verða til og mótun þeirra
þarf að vera markviss og samtvinn-
uð“ (bls. 26). Þessi þijú svið eru
alþjóðlegur umhverfissáttmáli, al-