Morgunblaðið - 27.08.1995, Blaðsíða 48

48 SUNNUDAGUR 27. ÁGÚST 1995
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
ER VERIÐ AÐ EYÐILEGGJA
FJÖLÞJÓÐA RANNSÓKNAVERK-
EFNIIÞ JOÐMINJAS AFNI?
Opið bréf til háttvirts menntamálaráðherra, Björns Bjarnasonar
UM ER að ræða norræna sam-
vinnuverkefnið Byggð- og tímatal
í N-Atlantshafi, sem hefur að
markmiði að farið sé ofan í saum-
ana á aldri landnámsins á íslandi
og í Færeyjum. Verkefnið er sam-
vinnuverkefni fornleifafræðinga
og sérfræðinga sem vinna við kol-
efnisaldursgreiningar frá íslandi,
Noregi og Danmörku. Sérfræðing-
ar við Háskóla íslands og sænskar
háskólastofnanir vinna auk þess
að einstökum greiningum fyrir
verkefnið. Verkefnið er styrkt af
Norrænu samvinnunefndinni í
húmanískum fræðum, NOS-H,
með hátt í átta milljónum króna.
Verkefnisstjóri er undirrituð.
Til að gangur mála skiljist er
ástæða til að greina frá þremur
höfuðþáttum verkefnisins: I fyrsta
lagi benda háar kolefnisaldurs-
greiningar úr byggðaleifum til þess
að landnámið á Islandi og íFæreyj-
um sé eldra en ritaðar (íslenskar)
miðaldaheimildir gefa til kynna.
Umtalsverður mismunur á tíma-
setningu ritlandnáms og kolefnis-
aldursgreininga á viði, koluðum af
manna völdum, hefur orðið til þess
að þeirri tilgátu hefur verið varpað
fram, að áhrif frá úthafinu og/eða
eld- og hveravirkum svæðum geti
valdið „of háum“ kolefnisaldri. Eitt
af markmiðum verkefnisins er því
að mæla hvort slíkra áhrifa gæti
í gömlum tijám á íslandi og í
Færeyjum af þekktum aldri.
Annar mjög mikilvægur þáttur
í verkefninu er að kolefnisaldurs-
greina manna- og dýrabeinaleifar
úr meintum heiðnum gröfum eða
kumlum. Ástæðan er sú, að grafir
gefa þrengri tímasetningu en sýni
i úr byggðaleifum, þar sem menn
hafa yfirleitt búið um lengri tíma.
Meintar heiðnar grafir eða kuml
hafa að stórum hluta verið tíma-
sett með hliðsjón af því að aldur
þeirra liggi einhvers staðar á bilinu
frá ritlandnámi, u.þ.b. 870-874,
fram að kristnitöku, kringum alda-
mótin 1000. Af þessu leiðir, að það
er mikilvægt að aldursgreina valin
kuml til að nálgast betur aldur
landnámsins hér á landi.
Þriðji meginþáttur verkefnisins
á íslandi er að kolefnisaldursgreina
lífræn sýni í kringum gjóskuföll
(gosöskulög) sem talin eru frá
fyrstu öldum byggðar, einkum i
, kringum landnámsgjóskuna svo-
nefndu, en hún er upprunnin frá
gosi í Vatnaöldum við Veiðivötn.
Þegar hafa verið tekin allnokkur
sýni í kringum landnámsgjóskuna
og nærliggjandi gjóskulög fyrir
verkefnið. Þar hefur verkefnið not-
ið aðstoðar sérfræðinga við Há-
skóla íslands.
Óstjórn og skollaleikir
Eins og ég greindi frá í persónu-
legu bréfi til yðar dags. 31. maí
síðastliðinn, hefur verkefnið þrátt
fyrir leyfi þjóðminjaráðs, stjórnar-
nefndar Þjóðminjasafns, ekki feng-
ið nauðsynlegan aðgang að
manna- og dýrabeinum úr gröfum
svo að unnt sé að velja sýni til
aldursgreiningar fyrir norræna
Byggða- og tímatalsverkefnið.
Þetta ástand er óbreytt þrátt fyrir
endurteknar staðfestingar þjóð-
minjaráðs á leyfi um aðgang að
beinunum. Þegar aug-
ljóst var orðið, að ekki
virtist ætlunin að leysa
vandamálið innan
Þjóðminjasafns, urðu
þessar stöðugu hindr-
anir að beinasafninu til
þess að ég leitaði ítrek-
að til forvera yðar á
ráðherrastóli með
beiðnir um að hann
leysti málið. Beiðnir
mínar eru því til staðar
í ráðuneyti yðar. Þeim
var aldrei svarað. Ég
átti því ekki annars
úrkosta en að leita til
umboðsmanns Alþing-
is til að bjarga þessum
lykilþætti í norræna rannsókna-
verkefninu, sem ég gerði í mars-
mánuði síðastliðnum. í beiðnum til
fyrrverandi menntamálaráðherra
er ferill málsins rakinn ítarlega
allt þar til málið var lagt til um-
boðsmanns Alþingis. í þeim kemur
m.a. fram að skrifleg beiðni mín
um aðgang að beinasafninu í Þjóð-
minjasafni var upphaflega lögð inn
í septemberlok 1993! Með tilkomu
nýrrar ríkisstjómar taldi ég það
rétta boðleið, að kynna yður málið
í ofangreindu bréfi frá 31. maí sl.,
bréfi sem ég hef heldur ekki feng-
ið nein viðbrögð við.
Ég tel mig nú knúna til að tí-
unda stöðu málsins enn á ný í
þessu opna bréfi: Það reynist nán-
ast ókleift að fá endurteknum leyf-
um þjóðminjaráðs um nauðsynleg-
an aðgang að beinasafninu fram-
fylgt. Það sem gerir þetta mun
örðugra er að ég sem verkefnis-
stjóri fæ ekkert formlegt í hendur
frá þjóðminjaráði varðandi leyfið.
Formenn þjóðminjaráðs á þessum
tíma, hafa hvorki fyrr né seinna
svarað formlegum leyfisbeiðnum
norræna samvinnuverkefnisins
skriflega (þ.e. formlega) eins og
þeim ber þó skylda til samkvæmt
stjórnsýslulögum. Þetta breyttist
ekkert með nýju þjóðminjaráði,
sem skipað var á síðasta ári. Mér
eru ekki einu sinni sendar fundar-
gerðir þjóðminjaráðs (þar sem m.a.
er íjall^ð um afgreiðslu beiðna
minna), þó ég sé varamaður í ráð-
inu (tilnefnd af Háskóla íslands).
Ber það ekki vott um brotalöm,
að ástæða skuli vera til að spyija
opinberlega, þó það sé utan dag-
skrár hér, hvernig varamaður í
opinberri stjómsýslunefnd (þjóð-
minjaráði) á að geta hlaupið í
skarðið, ef ekki er séð til þess að
hann fylgist með gangi mála? Stað-
an varðandi afgreiðslu leyfisins var
framan af sú, að verkefnið mátti
bíða þess að núverandi formaður
þjóðminjaráðs fyndi sér tíma frá
erilsömu stjórnmálastarfi til að
fjalla um framgang Ieyfisins um
aðgang að beinunum á einhvers
konar rabbfundum með þjóðminja-
verði, safnstjóra og mér. Nið-
urstöður þeirra funda reyndust
mér haldlausar þegar á reyndi
gagnvart þeim sem situr á beinun-
um. Safnstjóri, sem ítrekað hafði
verið falið að vera milligöngumað-
ur um aðgang að beinunum, var
greinilega ekki fær um að sinna
því hlutverki þegar til kastanna
kom.
Þrátt fyrir loforð
safnstjóra í byijun
desember 1994 um
það að ég fengi að-
gang að tilteknum
beinum í Þjóðminja-
safni, fékk ég skrif-
lega orðsendingu frá
honum mánuði síðar,
að það væru öll tor-
merki á því að það
næði fram að ganga,
og ég skyldi skrifa enn
eina beiðnina til þjóð-
minjaráðs þar að lút-
andi, þrátt fyrir áður
veitt leyfi. Þar utan
hafði mér verið uppá-
lagt að afla nákvæmra
lýsinga á því hvernig staðið yrði
að sýnatöku vegna kolefnisaldurs-
greininga, en hún fer fram við
Þjóðminjasafn Danmerkur í Kaup-
mannahöfn. Beiðni sem þessi jafn-
gildir þeirri kröfu að viðkomandi
stofnun, þ.e. Þjóðminjasafn Dan-
merkur, sanni að hún sé traustsins
verð. Hér á í hlut sú stofnun sem
var að bjarga Þjóðminjasafni ís-
lands úr hneysu silfursjóðsmálsins.
Auk þess hefur danska Þjóðminja-
safnið áður aldursgreint allnokkur
bein úr íslenska Þjóðminjasafninu
í tíð núverandi þjóðminjavarðar.
Ætla má, að þeir sem bera ábyrgð
á beinasafninu í Þjóðminjasafni
íslands viti þess vegna mæta vel
hvernig staðið er að sýnatöku
vegna kolefnisaldursgreininga á
manna- og dýrabeinum! Tilgangur
þessa sífellda fyrirsláttar viðkom-
andi starfsmanna Þjóðminjasafns
er greinilega sá að leggja stein í
götu norræna verkefnisins. Þeir
hundsa ákvarðanir þjóðminjaráðs.
Formaður þjóðminjaráðs og þjóð-
minjavörður virðast hvorki geta
tekið á getuleysi né yfirgangi við-
komandi undirmanna sinna í safn-
inu. Ég hafði sýnt fyllstu þolin-
mæði allt þar til loforð safnstjóra
um aðgang að beinunum brugðust
fyrir rúmlega»sjö (!) mánuðum síð-
an. Þá ákvað ég að að leita ítrekað
til forvera yðar á ráðherrastóli, svo
séð yrði fyrir endann á þessum
skollaleikjum í Þjóðminjasafni, sem
farnir voru að stórskaða þetta fjöl-
þjóðaverkefni og okkar ímynd er-
lendis. Ég vil ítreka, háttvirtur
menntamála- ráðherra, að málið
bíður afgreiðslu yðar.
Þjóðminjasafn fyrir hverja?
Þessi stjórnunarkreppa í Þjóð-
minjasafni skýrist betur í ljósi eftir-
farandi staðreynda: í viðleitni und-
irritaðrar til að nýta sér veitt leyfi
þjóðminjaráðs til aðgangs að
beinasafninu, barst mér bréf ritað
á opinbert bréfsefni Þjóðminja-
safns, frá starfsmanni í safninu,
þar sem hann lýsir því yfir að hann
einn hafi umsjón með mannabeina-
safninu! Eftir að mér hafði borist
þetta bréf, tjáði núverandi þjóð-
minjavörður mér að engar sam-
þykktir lægju fyrir um það, að við-
komandi starfsmanni hafi verið
falið að hafa yfirumsjón með
mannabeinum í safninu. Meinið er,
að viðkomandi starfsmaður hefur
komist upp með það gagnvart þjóð-
minjaráði og þjóðminjaverði að
sitja nánast á mannabeinasafninu
Þjóðminjasafn mismun-
ar rannsóknaraðilum
gróflega, segir dr. Mar-
grét Hermanns-Auð-
ardóttir, sem hér fjallar
um aðgang að manna-
og dýrabeinum í safninu
í þágu fjölþjóðlegs rann-
sóknarverkefnis.
og gögnum Jóns heitins Steffensen
prófessors um það. Beinin teljast
til safngripa eins og aðrir gripir
sem varðveittir eru í Þjóðminja-
safni og heyra því undir þjóðminja-
vörð, safnstjóra og þjóðminjaráð,
sem stjómamefnd safnsins.
Til að bæta gráu ofan á svart í
þeim glundroða sem greinilega rík-
ir í Þjóðminjasafni, þá mismunar
safnið rannsóknaraðilum í þessum
efnum á grófasta hátt. Skömmu
áður en ég lagði inn fyrstu beiðni
til þjóðminjaráðs í septemberlok
1993 um aðgang að manna- og
dýrabeinum í Þjóðminjasafni, mál
sem ég, íslenskur fornleifafræðing-
ur, hef sótt án árangurs fram til
þessa fyrir hönd Byggða- og tíma-
talsverkefnisins, hafði danskur
mannfræðingur, sem starfað hefur
með ofangreindum starfsmanni
safnsins, fengið ótakmarkaðan
aðgang að mannabeinasafninu,
eins og það lagði sig, til að stunda
greiningar á því. Hann var fyrstur
manna sem leyfður var slíkur að-
gangur eftir fráfall Jóns heitins
Steffensen prófessors. Daninn
þurfti hvorki að leggja inn formleg-
ar beiðnir til þjóðminjaráðs né var
honum sett að gera þjóðminjaráði
grein fyrir því í hvaða tilgangi eða
hvernig hann hygðist nota grein-
ingarnar eða skila til safnsins ein-
taki af frumgreiningum hans á
beinunum, eins og lög og reglur
gera ráð fyrir þegar rannsókna-
leyfi eru veitt erlendum aðilum.
Hér er því um skýlaust brot á
lögum að ræða, vegna fákunnáttu
og óleyfilegrar greiðasemi, og auk
þess vitnisburður um það að Þjóð-
minjasafn mismunar rannsókna-
raðilum gróflega varðandi aðgang
að opinberum gögnum í safninu.
Þess hefur verið gætt sérstaklega
innan norræna Byggða- og tíma-
talsverkefnisins að fara formlega
og lagalega rétt að hlutunum. For-
maður þjóðminjaráðs og þjóð-
minjavörður ættu að gera sér grein
fyrir því, að verið er að hindra
framgöngu mikilvægs norræns
samvinnuverkefnis. I lögum um
Þjóðminjasafn segir m.a. að safn-
inu beri að „stuðla að rannsóknum
á minjum um menningarsögu Is-
lendinga". Safnið er nú að brjóta
þau gagnvart þessu rannsókna-
verkefni vegna sjálftekins ofríkis
einstaklings í safninu, sem stjórn
þess lætur viðgangast.
Óforsvaranlegt fyrirkomulag
Tilgangur safna er að veita al-
mennan aðgang að gripum og
Margrét Her-
manns-Auðardóttir
gögnum, sem þeim hefur verið
falið að varðveita. Að ofangreindu
ástandi óbreyttu, hefur Þjóðminja-
safn fyrir sína hönd svarað nor-
ræna Byggða- og tímatalsverkefn-
inu; það veitir ekki aðgang að
beinasafninu, ekki einu sinni í
rannsóknatilgangi!
Auk þess er nauðsynlegt að
vekja athygli á því, að umbúnaður
og geymsluaðstæður manna- og
dýrabeina í Þjóðminjasafni eru fyr-
ir neðan allar hellur. Það er ótví-
rætt mikill ábyrgðarhluti að geyma
þessi lykilsöfn um íslenska mann-
fræði og vistfræðisögu þjóðarinn-
ar við núverandi aðstæður. Ég tel
löngu orðið brýnt að sérfróðir aðil-
ar gangi rétt frá beinunum og
komi þeim fyrir við fprsvaranlegar
aðstæður. Háskóli íslands hefur
mannfræðingum og öðrum sér-
fræðingum á að skipa, sem gætu
auðveldlega tekið verkefnið að
sér.
Máliðhjá
umboðsmanni Alþingis
Þegar ljóst var að beiðnir mínar
til fyrrverandi menntamálaráð-
herra bæru ekki árangur, tilkynnti
ég honum að ég myndi leita til
umboðsmanns Alþingis, í von um
að umboðsmanni tækist að leysa
málið sem fyrst. Umboðsmaður tók
málið tiltölulega skjótt upp, þrátt
fyrir mikið álag á embættið. Þegar
þetta er ritað hefur beiðnum hans
til menntamálaráðherra ekki verið
svarað, ekki heldur í ráðherratíð
yðar, háttvirtur menntamálaráð-
herra! Eins og að framan greinir
kynnti ég yður þetta mál í bréfi
31. maí s.l., ef ske kynni að yður
væri ekki kunnugt um að umboðs-
maður Alþingis hefði tekið það
að sér í stjórnartíð fyrirrennara
yðar.
Ætlar ráðherra
að leysa málið?
Að ofangreindu er ljóst að ís-
landsþáttur norræna Byggða- og
tímatalsverkefnisins hefur að stór-
um hluta verið lamaður vegna
hindrana í Þjóðminjasafni. Sem
verkefnissjóra ber mér að gera
samstarfsaðilum mínum í norræna
Byggða- og tímatalsverkefninu
sem og Norrænu samstarfs- nefnd-
inni í húmanískum fræðum,
NOS-H, reglulega grein fyrir fram-
vindu verkefnisins. Áður en ég vísa
málinu endanlega til styrkveitand-
ans, NOS-H, sem gæti þýtt að ís-
landsþáttur verkefnisins yrði lagð-
ur niður, geri ég lokatilraun með
þessu bréfi og bið yður, sem æðsta
stjórnvald yfir Þjóðminjasafni, að
sjá til þess, að verkefnið fái áð-
gang að beinum í Þjóðminjasafni
hindrunarlaust. Þá er fyrst hægt
að meta hvaða bein úr Þjóðminja-
safni eru best fallin til kolefnisald-
ursgreininga fyrir norræna
Byggða- og tímatalsverkefnið.
Samtímis fengist mat á beinunum
með tilliti til áframhaldandi varð-
veislugildis þeirra.
í stuttu máli felast beiðnir mínar
í eftirfarandi spurningum:
Getur háttvirtur menntamála-
ráðherra tryggt að undirrituð
ásamt tilheyrandi sérfræðing-
um fái fyrir hönd norræna
Byggða- og tímatalsverkefnis-
ins að kanna og meta beinin í
ró og næði í Þjóðminjasafni, án
afskipta og afarkosta þeirra
sem hafa hindrað verkefnið til
þessa? Ef það gengi eftir, þá
hvenær og hvernig?
Með hliðsjón af slæmum varð-
veisluskilyrðum og ástandi
manna- og dýrabeina í Þjóð-
minjasafni, telur háttvirtur
menntamálaráðherra það ekki
rétt, að sérfróðir aðilar taki að
sér að ganga forsvaranlega frá
beinunum og þeim verði komið
til varðveislu við betri skilyrði
en nú er? Mér skilst að slík
skilyrði séu þegar fyrir hendi
við Háskóla Islands.
Höfundur cr í rannsóknnstöðu í
fornleifafræði í minningu dr.
Kristjáns Eldjárns.
■J
I
%
€
I
I
í
i
i
í
(
(
i
i
i
i