Morgunblaðið - 02.09.1995, Blaðsíða 24

24 LAUGARDAGUR 2. SEPTEMBER 1995
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Efnahagsbatinn hefur
skilað sér til almennings
GLÍMAN við afleið-
ingar hildarleiksins í
lýðveldum fyrrum
Júgóslavíu er eitt
stærsta verkefni sem
Rauða kross hreyfíng-
in hefur fengist við.
Hundruð þúsunda
manna hafa notið að-
stoðar Rauða krossins
og annarra alþjóðlegra
hjálparstofnana á
þessu svæði og stórir
hópar reiða sig algjör-
lega á aðstoð Rauða
krossins, ekki síst kon-
ur og börn, sem jafnan
eru fyrstu fómarlömb
stríðsátaka hvar sem er í heimin-
um.
Á undanfömum missemm hefur
hreyfingin varið allt að þriðjungi
veltu sinnartil hjálparstarfsins þar.
Víglínurnar í þessu flókna stríði em
margar og Rauði krossinn starfar
beggja vegna þeirra allra, hvort
sem er í Bosníu,_Króatíu eða Serb-
íu. Rauði kross íslands hefur stutt
hjálparstarfið í fyrmm Júgóslavíu
Það er siðferðileg
skylda betur settra,
segir Vilborg Lofts,
að lina þjáningar ann-
arra — tökum þátt í
söfnuninni til kvenna
og bama í neyð!
með íjárframlögum og þar hafa
starfað tíu sendifulltrúar á síðustu
áram.
Rauði kross íslands leitar nú lið-
sinnis landsmanna við að styrkja
þetta starf áfram. Sjálfboðaliðar
RKÍ munu ganga í hús um allt
land á sunnudaginn 3. september
og leita eftir framlögum til stuðn-
ings konum og bömum í fyrmm
Júgóslavíu og fjallahémðum Víet-
nams, þar sem markmiðið er að
draga úr bamadauða og bæta heil-
sugæslu í afskekktum fjallaþorp-
um.
Grimmdarlegt stríð
í beinni útsendingu
í Júgóslavíu, sem nú er að liðast
í sundur, búa 23 milljónir manna
í sex lýðveldum og tveimur sjálf-
stjómarsvæðum. Í landinu em tal-
aðar fjórar þjóðtungur auk mál-
lýskna og þrenns konar trúarbrögð
em játuð. Þjóðernisdeilumar eiga
sér djúpar rætur. Slóvenía á landa-
mæri að Austurríki og var, eins og
Króatía, hluti habsbúrgska keisara-
dæmisins um aldir.
Aðskilnaðarhópar í þessum lýð-
veldum telja sig eiga meira sameig-
inlegt með Vestur-Evrópu heldur
en öðmm hlutum Júgóslavíu sem
tilheyrðu ottómanska heimsveld-
inu. Tungumálin skilja einnig að.
Jafnvel stafrófíð er ólíkt vegna
þess að Serbarnir nota kyrillískt
letur en Slóvenar og Króatar latn-
eskt. Deilurnar eiga einnig efna-
hagslegar skýringar. Þótt um ólíka
hagsmuni sé að ræða mun það
hafa komið almenningi í Júgóslavíu
á óvart að deilumar skyldu þróast
upp i illvíg vopnaviðskipti.
Yfir 300 sjúkrahús
Þannig fór engu að síður og nú
fylgjumst við með afleiðingunum í
beinni sjónvarpsútsendingu.
Grimmdinni virðast engin takmörk
sett í þessu stríði frekar en öðrum
og tilraunir til að
stöðva átökin hafa
engan árangur borið.
Aður en styijöldin
hófst í gömlu Júgó-
slavíu var heilbrigði-
skerfi lýðveldanna þar
eins og best gerist.
Enginn skortur var á
vel menntuðum lækn-
um og hjúkrunarfólki,
ólíkt því sem Rauði
krossinn á að venjast
á átakasvæðum í
heiminum. Fljótlega
varð hins vegar hörg-
ull á lyfjum og hvers
kyns hjúkranargögn-
um, sem leitt hefði til þess að
sjúkrahús um land allt hefðu orðið
óstarfhæf ef ekki hefði komið til
neyðarhjálp. Rauði krossinn hefur
haldið rúmlega 300 sjúkrahúsum
og heilsugæslustöðvum gangandi
með því að útvega nauðsynlegar
birgðir lyfja og sjúkragagna.
Skilaboð frá Bosníu
Mengað vatn getur verið upp-
spretta farsótta. Stríðandi fylking-
ar hafa ekki hikað við að hindra
aðgang almennings að hreinu vatni
og þar með gert vatnið að skæðu
vopni í stríðinu. Rauði krossinn
hefur reynt að bregðast við þessu
með því að reisa vatnshreinsistöðv-
ar og útdeila vatnshreinsiefnum
meðal fólks.
Segja má að leitarþjónusta
Rauða krossins hafi leyst póstþjón-
ustuna í Bosníu og Herzegóvínu
af hólmi. Árlega dreifír leitarþjón-
ustan milljónum bréfa, svokölluð-
um Rauða kross skilaboðum, sem
ættingjar og vinir sendu hver öðr-
um.
Rauða kross skilaboðin era oft
eina leiðin til að koma kveðjum og
upplýsingum milli ástvina sem
missa sjónar hver á öðrum. Öll
landsfélög Rauða krossins og
Rauða hálfmánans tengjast leitar-
þjónustunni og mynda net sem nær
um allan heim. Rauði kross íslands
hefur tekið á móti tugum skilaboða
til Bosníumanna sem staddir em
hér á landi og einnig sent skilaboð
frá þeim til ættingja og vina heima
í Bosníu.
Frá einni víglínu til annarrar
Rauði krossinn gerir ekki grein-
armun á stríðshijáðum íbúum
gömlu Júgóslavíu. Nauðstaddur
Serbi, nauðstaddur Króati og nauð-
staddur Bosníumaður eru allir jafn
réttháir í augum Rauða krossins.
Það er í samræmi við gmndvallar-
reglu Rauða krossins um óhlut-
drægni.
Rauði krossinn leggur ekki mat
á það hver hefur rétt eða rangt
fyrir sér í stríði. Það er ekki hlut-
verk hans, heldur hitt að lina þján-
ingar þeirra sem verða fómarlömb
stríðsins. í því sambandi skiptir
hreinlega ekki máli hvort böm og
gamalmenni em af þessu þjóðerni
eða hinu, þau eiga eftir sem áður
sinn rétt.
Við sem búum i örygginu hér á
íslandi eigum ef til vill erfítt með
að setja okkur í spor 'þeirra sem
eiga um sárt að binda í gömlu Júgó-
slavíu. Það er hins vegar ekki erfitt
að skilja að það er siðferðileg skylda
okkar að reyna að lina þjáningar
þess fólks sem nú hrekst allslaust
frá einni víglínu til annarrar. Við
getum rétt því hjálparhönd og við
eigum að gera það. Við emm af-
lögufær.
Höfundur er _ gjaldkeri stjórnar
Rauða kross íslands.
Lítiíl hagvöxtur
veldur áhyggjum
NOKKRAR umræður hafa orðið
í fjölmiðlum að undanförnu um
ástæður þess að fólk flyst úr landi,
jafnvel til landa þar sem atvinnu-
leysi er tvöfalt meira en hér á landi.
í viðtölum við þetta fólk kemur fram
að ástæður brottflutnings eru
margvíslegar eins og gefur að
skilja. Nú ríkir méira frelsi fyrir
íslendinga að sækja vinnu erlendis
og íslenskt starfsfólk er eftirsótt til
tiltekinna starfa fyrir dugnað og
verkfærni. Þá hafa verið nefnd til
sögunnar bág lífskjör og skatta-
stefna stjórnvalda. Af því tilefni
þykir mér rétt að varpa ljósi á
nokkrar staðreyndir sem eiga erindi
í umræðuna.
Hvert fór efnahagsbatinn?
Því er haldið fram að nú þegar
rofað hefur til í efnahagslífinu hafi
batinn ekki skilað sér til fólksins.
Ástæða er til að skoða þessa fullyrð-
ingu betur. Það er rétt að lífskjör
almennings hafa versnað á undan-
fömum áram, en þessi þróun hefur
haldist í hendur við versnandi af-
komu þjóðarbúsins. Það gefur
augaleið að þegar afkoma þjóðar-
búsins versnar verða lífskjörin lak-
ari. Samkvæmt upplýsingum Þjóð-
hagsstofnunar rýmaði
kaupmáttur jijóðar-
tekna um 7,3% á árun-
um 1991-1993 og
kaupmáttur ráðstöf-
unartekna heimilanna
um 6,7%. Minnkandi
kaupmáttur þjóðarbús-
ins hefur þannig ekki
allur komið fram í lak-
ari kaupmætti almenn-
ings. Til fróðleiks má
nefna að i tíð ríkis-
stjórnar Steingríms
Hermannssonar rýrn-
aði kaupmáttur heimil-
anna um 12 lh% árin
1998 til 1991, en þjóð-
artekjur lækkuðu einungis um 1%.
Frá árinu 1993 hefur þessi þróun
hins vegar snúist við og kaupmátt-
ur aftur farið vaxandi. Þjóðartekjur
hafa aukist og laun almennings þar
af leiðandi hækkað. Á árunum 1994
og 1995 er talið að kaupmáttur
heimilanna aukist tæplega 1%
meira en þjóðartekjur, eða um 4,6%
samanborið við 3,8%. Á næsta ári
er talið að þetta bil milli aukningar
þjóðartekna og kaupmáttar heimil-
anna aukist enn og verði orðið um
2%. Af þessu sést að efnahagsbat-
inn hefur ekki aðeins skilað sér til
almennings í takt við auknar þjóð-
artekjur heldur gott betur. Reyndar
er nú svo komið að aukin neysluút-
gjöld heimilanna valda
því að afgangur á við-
skiptajöfnuði fer
minnkandi. Verði aftur
halli á viðskiptum við
útlönd eins og fyrir
nokkmm árum munu
erlendar skuldir þjóð-
arinnar vaxa á nýjan
leik.
Framangreindar
staðreyndir sýna að
efnahagsbatinn hefur á
undanfömum ámm
verið notaður til að
auka kaupmátt ráð-
stöfunartekna almenn-
ings í landinu. Efna-
hagsbatinn hefur því skilað sér til
fólksins.
Á hverjum lendir halla-
rekstur ríkissjóðs?
Annað atriði sem nefnt er til
sögunnar er skattastefna stjórn-
valda. Hér er nauðsynlegt að hafa
staðreyndirnar á hreinu. Eftir um-
talsverðar skattahækkanir á árun-
um 1988-1991 hefurtekist að halda
í horfínu og vel það. Á árinu 1995
stefnir í lægstu skatttekjur ríkis-
sjóðs sem hlutfall af landsfram-
leiðslu síðan á árinu 1987. Það er
því ekki við skattastefnu fyrrver-
andi og núverandi ríkisstjómar að
sakast heldur þarf að fara lengra
ÍSLENSKT MÁL
Þór kom að sundi einu í Hár-
barðsljóðum og var illa til reika,
berfættur (berbeinn) og brókalaus.
Hann sá feijukarl hinum megin
við sundið og hélt sá feijunni að
landinu. Þór spurði hann hver ætti
farkostinn. Karlinn kvað:
„Hildólfur sá heitir,
er mig halda bað,
rekkur inn ráðsvinni,
er býr í Ráðseyjarsundi;
bað-at hann hlennimenn flytja
eða hrossaþjófa,
góða eina
og þá, er eg görva kunna;
segðu til nafns þíns,
ef þú vilt um sundið fara!“
At aftan í sögninni að biðja er
neitunarviðskeyti, en hlennimenn
eru þjófar eða ræningjar. Feiju-
karlinn átti aðeins að flytja góða
menn og þá sem hann þekkti vel.
Orðið hlenni er nú úrelt bg
kannski bættur skaðinn. Hlenni
var mannsnafn og má vera af sömu
rót og samnafnið, en þó er það
ekki víst. Snemma hafa menn þó
talið vissara að nefna syni sína
ekki svo.
Samnafnið hlenni stendur ekki
á berangri í orðliði. Til var sögnin
að hlanna sem merkti að stela,
og margt má sjá skyldra orða í
fomum germönskum málum öðr-
um en íslensku. Best er að fara
'ekki of geyst í þau efni, en þó
mætti jafnvel láta sér detta í hug
að þetta væri alit saman skylt
gotnesku sögninni hlifan. Hún
merkti að stela og fór eftir fimmtu
röð, á sama hátt og gefa í ís-
lensku. Ef við ættum þessa sögn,
væri hún trúlega hlefa-hlaf-hláf-
um-hlefinn. En það er nú ekki því
að heilsa.
★
Umsjónarmaður birtir með
þökkum svofellt bréf frá próf. Þor-
steini Sæmundssyni:
vKæri Gísli.
I þætti þínum um íslenskt mál
24. júní kemur fyrir orðið „glóp-
traustur". Er það í bréfi frá Baldri
Ingólfssyni, sem segir að Örnólfur
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
812. þáttur
Thorlacius hafí kennt sér orðið og
muni það vera þýðing Örnólfs á
enska orðinu „foolproof. Þótt
Örnólfur sé snjall þýðandi er þessi
orðmynd ekki frá honum komin.
Heiðurinn á Jón heitinn Sigurðsson
frá Kaldaðarnesi, fyrrum skrif-
stofustjóri Alþingis. Það mun hafa
verið kringum 1935, að Jón setti
saman þetta hnyttna orð, „glóp-
traustur". Var það að beiðni föður
míns, sem var að leita að þýðingu
á hinu enska hugtaki. Ég Iærði
orðið löngu síðar og sagði ýmsum
frá, þar á meðal Ornólfí frænda
mínum. En af einhverri ástæðu
hefur þetta ágæta nýyrði ekki náð
þeirri útbreiðslu sem það á skilið.
Með bestu kveðju."
★
Guðjóni J. Björnssyni á Akur-
eyri leiðist að vonum misnotkun
þess orðtaks sem hér fer á eftir.
Að taka eitthvað traustataki
merkir naumast það sama og stela.
í Árnapostillu (OM) er þetta með
þeim fyrirvara sem nauðsynlegur
er, það er taka eitthvað „án þess
að eigandinn hafi leyft það (en í
þeirri trú að hann hefði leyft
það)“. Umsjónarmaður feitletrar
hinn nauðsynlega fyrirvara. Hann
er einnig fram tekinn í bók próf.
Jóns G. Friðjónssonar, Mergur
málsins. Ég efast um að Frans-
mennirnir hafí tekið skútuna í
Reykjavíkurhöfn traustataki.
Það er vafalaust ekki rangt að
tala um að „slátra" fískum. En
umsjónarmanni fínnst þetta hvim-
leitt og að minnsta kosti ofnotað.
Þarna mætti gjarna nota sagnir
eins og farga og lóga, sbr. út-
varpsfréttir og baksíðu þessa blaðs
28. ágúst. Þar var talað um að
lóga eldisfiskum.
★
Örn Vilhelm Ragnarsson, braut-
ryðjandi frá Staðarhóli, tjáði mér
það sem hér fer á eftir í ágripi:
Lítill bátur var horfínn og hafði
ekki til hans spurst klukkutímum
saman. Bæði Örn og aðrir höfðu
af þessu áhyggjur og töluðu um.
Sveinbarn var hjá Erni og sagði:
„Nú, höfðu ekki mennimir róur?“
Sveininum var sagt að þeir hefðu
engin matvæli. Hann gegndi því
til, að hann hefði ekki meint mat,
heldur róur til að róa með.
Svona geta börn komist að orði,
er þetta áþekkt því, þegar fullorð-
ið fólk talar um að „funda“ o.s.frv.
Ekki er hægt að fínna því stað í
uppranaorðabókum, að sögnin að
róa sé skyld orðinu ár. Sumir
krakkar nefna árar spaða.
Annar Örn (Aquila) Snorrason
kenndi oft í vísum. Hann kvað:
Framsðguháttur er fullyrðing bein,
finna skal nafnhátt með merkinu að.
Boðháttarskömmin er skipunin hrein.
„Skældu ekki, krakki, og mundu nú það!“
★
Vilfríður vestan kvað.
„Ekki taka tvær í einu,“ segir læknirinn.
„Tama var skrýtin þula,“ segir faðir minn,
„oft tók ég tvær í einu,
það er tæru á og hreinu."
„Já, en þetta eru verlq'apiOur, pabbi minn.“
Aðsent (úr ýmsum áttum).
1) Geld þolmynd.
„Þegar tekið er þátt (auk. hér)
í svona keppni er alltaf sá mögu-
leiki að vinna." Þetta telst og varla
til stórtíðina.
2) Jafnvel þorskhausar eru
feigir.
„Einn sagðist hafa fengið blóðg-
aðan físk í botnvörpuna og annar
sagðist hafa fengið fullt af dauðum
þorskhausum."
3) Þyrfti að gera fokhelt.
„Vegagerðarmenn eiga auðvelt
að fylgjast með foki úr áhaldahúsi
Vegagerðarinnar í vík.“
4) Vonandi með Janusarhöf-
uð.
„Greitt fyrir hvern kjamma af
hringormanefnd."
Auk þess teygir Fróðárselur
höfuðið hátt upp úr eldgrófinni:
„Ákveðið hefur verið að reisa
vatnsverksmiðju til vatnsfram-
leiðslu í Vatnsmýrinni." Hvar er
Kjartan?
Konur og börn í neyð
Við erum
aílögrifær
Vilborg Lofts
Friðrik Sophusson